Παρασκευή, 29 Μάρτιος 2024

Μερικές αλήθειες για την πολιτική – «Εγώ ψεύτης;»

Yπάρχει ένα μείζον κοινωνικό ζήτημα: κυκλοφορούν πολλά ψέματα, αποκρύψεις της αλήθειας, παραπλανήσεις∙ τόσο στη δημόσια σφαίρα όσο και στη διεθνή σκηνή. Εντείνεται η έκταση της κατάστασης που, από το 1733, ο Τζόναθαν Σουίφτ είχε ονομάσει «εκδημοκρατισμός του ψεύδους».

Αυτόν τον πολιτικό –τους προηγούμενους μήνες έλεγε ψέματα στους Βρετανούς που ούτε ο ίδιος τα πίστευε– επέλεξε η Τερέζα Μέι ως υπουργό Εξωτερικών για να διαπραγματευτεί το Brexit με τους Ευρωπαίους εταίρους του. Τα ψέματα του Τόνι Μπλερ έγιναν γνωστά με τον πιο επίσημο τρόπο.

Μαζί με τον Μπους, είχε πει ψέματα για τα όπλα μαζικής καταστροφής που κατείχε ο Σαντάμ Χουσεΐν προκειμένου να συσπειρώσει γύρω του έναν αριθμό πολεμόχαρων φωνών που θα έπειθαν τους πρόθυμους Δυτικούς ότι ο πόλεμος στο Ιράκ, το 2003, ήταν αναγκαίος και όχι πόλεμος επιλογής.

Τις συνέπειες αυτών των ψεμάτων υφίστανται σήμερα εκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη, την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Ομως, αν αυτά κατάγονται από τη Μεγάλη Βρετανία, τότε δικαιώνεται η ειρωνεία του Σουίφτ που έλεγε πως «η αφθονία της πολιτικής ψευδολογίας είναι μια σίγουρη απόδειξη της αγγλικής ελευθερίας»! Σοβαρά τώρα.

Ο Σουίφτ ήταν ζηλωτής της αγγλικής ελευθερίας, αλλά στην πραγματεία «Η τέχνη της πολιτικής ψευδολογίας» (εκδ. Αγρα) ποτέ δεν είδε με καλό μάτι το αποκλειστικό δικαίωμα της κυβέρνησης να χαλκεύει πολιτικά ψεύδη.

Ούτε μπορούμε να κατατάξουμε εύκολα αυτούς τους τύπους ηγετών στην κατηγορία του πλατωνικού «σοφού και γενναίου ψεύδους» πάνω στην οποία στοχάστηκε η νεωτερικότητα γύρω από το δίπολο αλήθεια-ψέμα.

Στον αινιγματικό πλατωνικό διάλογο «Ιππίας ελάττων» ο Σωκράτης υποστήριξε ότι «ουδέν αμείνων ο αληθής του ψευδούς» (δεν είναι καλύτερος ο αληθής από τον ψεύτη) και ότι, εν πάση περιπτώσει, ο άριστος είναι περισσότερο από κάθε άλλον σε θέση να πει την αλήθεια αλλά και το ψέμα και ότι, τέλος, αυτός που εκούσια διαπράττει κάποιο σφάλμα είναι καλύτερος από αυτόν που λαθεύει άθελά του εξαιτίας των λειψών γνώσεών του.

Αλλά ο στοχασμός αυτός στρώθηκε πάνω σε στιβαρές προϋποθέσεις ηθικής ακεραιότητας και του κοινού καλού. Πάνω σε αυτό συμφωνούσε ο Βολτέρος αλλά και ο Νίτσε: Το «να ψεύδεσαι ενσυνείδητα και σκόπιμα αξίζει περισσότερο από το να λες την αλήθεια –σε αυτό ο Πλάτων είχε δίκιο– παρόλο που συνήθως αυτά αξιολογούνται αντίστροφα:

θεωρείται δηλαδή εύκολο να λες την αλήθεια. Ομως, μόνον για τους χοντροκομμένους και τους επιπόλαιους τούτο το ζήτημα είναι τόσο απλό» (βλέπε Πλάτωνος, «Ιππίας ελάττων», εκδ. Στιγμή).

Για να έρθουμε στη σύγχρονη κατάσταση, ο Τζον Μερσχάιμερ –καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, από τους εγκυρότερους νεορεαλιστές Αμερικανούς θεωρητικούς των Διεθνών Σχέσεων– αντιδρώντας στο θέμα της διεθνούς ψευδολογίας, κατασκεύασε έναν οδικό χάρτη της στα συγκείμενα της πολιτικής και της θεωρίας των διεθνών σχέσεων.

Με μια νωπή απογραφή των διεθνών ψευδών, κατηγοριοποίησε τις ποικίλες μορφές της πολιτικής ψευδολογίας: διακρατικά ψεύδη, κινδυνολογίες, συνωμοσίες, στρατηγικές συγκαλύψεις, αχρείες συγκαλύψεις, παραγωγή εθνικιστικών μύθων είναι μερικά μόνον από την ποικιλία των εργαλείων στο σύμπαν της διεθνούς ψευδολογίας.

Στη μελέτη του ενδιαφέρον παρουσίαζαν τα φιλελεύθερα ψεύδη, αυτά που επιτρέπουν σε χώρες ή συνασπισμούς να δρουν με βαναυσότητα εις βάρος άλλων χωρών, και τα ψεύδη του κοινωνικού ιμπεριαλισμού για την προώθηση ειδικών συμφερόντων.

Δίχως να είναι θιασώτης της ψευδολογίας, ο Μερσχάιμερ στο «Γιατί οι πολιτικοί λένε ψέματα» (εκδ. Πατάκης) ξεκαθαρίζει πως, ναι, οι πολιτικοί λένε ψέματα σε διεθνές επίπεδο.

Τα μεν στρατηγικά ψέματα (strategic lies), στην υπηρεσία του εθνικού συμφέροντος, χρησιμοποιούνται προκειμένου να επιβιώσει η χώρα τους στο πανδαιμόνιο των διακρατικών σχέσεων. Τα δε εγωιστικά ψεύδη (selfish lies) –ουδεμία σχέση έχουν με το εθνικό συμφέρον (το raison d' etat)– στοχεύουν στην προστασία των ιδιοτελών συμφερόντων των πολιτικών.

Και εδώ σκαλώνει το θέμα. Σε ένα δημόσιο ζήτημα που είναι τόσο κοινότοπο χωρίς να είναι καθόλου απλό. Δίχως να εμπίπτουν στη λεπτή λογική του Πλάτωνα, ούτε στον πραγματισμό του Μερσχάιμερ, ούτε καν στη χλιαρή ηθικολογία του «Κατά συνθήκην ψεύδη του πολιτισμού μας» του Μαξ Νορντάου, οι άνθρωποι ψεύδονται ακριβώς επειδή κολακεύονται όταν γίνονται πιστευτοί.

Και αρκετοί υπο-κόλακες κάνουν ότι τους πιστεύουν, με αποτέλεσμα η ευπιστία να υποθάλπει την ψευδολογία. Υπονοώ ότι δεν είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν σε μετανεωτερικές μαγείες∙ σε αδύνατα και κουφά.

Και δεν είναι λίγοι της κατηγορίας των εγωιστών ψευδολόγων που ζουν σε ιδιαίτερους κόσμους –οι Ελληνες ξέρουν πολλά σε τούτο– και που διαμορφώνουν μια κουλτούρα στην οποία είναι καθιερωμένο να πιστεύουν ή, έστω, να μισοπιστεύουν τα ψέματα που λένε.

Και κατασκευάζουν ακλόνητα άλλοθι: λένε ψέματα εν γνώσει τους προκειμένου να σώσουν την πολιτική τους καριέρα, ώστε κάποια στιγμή... να μπορέσουν να πουν την αλήθεια. Αυτό είναι το πρόβλημα. Η γκρίζα ζώνη για τις σύγχρονες δημοκρατίες: ο δημόσιος βίος δηλητηριασμένος με μια τοξική κουλτούρα ανεντιμότητας, πάνω και κάτω.

Η διάχυτη ψευδολογία, παρά τα προσδοκώμενα οφέλη, προκαλεί μεγαλύτερη ζημιά στην πολιτεία∙ επισπεύδει την απίσχνανση της πολιτικής και της δημοκρατίας. Μιλάμε για «εργαλεία πολιτικής». Κοινοτοπία, θα πείτε... Επικίνδυνη, όμως, υψηλού ρίσκου και κόστους.

Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 19/8/2016.

Προσθήκη νέου σχολίου


Κωδικός ασφαλείας
Ανανέωση