Παρασκευή, 19 Απρίλιος 2024
Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Γκ. Ζίμελ έκανε λόγο για «τραγωδία του ανθρώπου». Σημείωνε ότι η γνώση και τα πολιτισμικά αγαθά σωρεύονται, αλλά οι άνθρωποι μπορούν να οικειοποιηθούν μόνο μέρος τους.
Παράγωγα της εξέλιξης αυτής θεωρούσε την αβεβαιότητα και την προσωπική ανασφάλεια. Τα στοιχεία αυτά είναι εντονότερα στις σημερινές πολύπλοκες, πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Η αβεβαιότητα μέχρι ενός σημείου είναι υποφερτή, αν όμως γίνει ανεξέλεγκτη μπορεί να παραλύσει χέρια και νου.
Οι λόγοι που τρέφουν και συντηρούν την αβεβαιότητα ποικίλλουν: πολιτική αστάθεια, οικονομική ανασφάλεια, παρουσία «ξένων» που χαλάνε τη ρουτίνα μας. Πολλά από τα στοιχεία αυτά υπήρχαν τις τελευταίες δεκαετίες στο διεθνές περιβάλλον. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση και η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας πρόσθεσαν περισσότερη αβεβαιότητα. Από διαφορετικούς δρόμους, αποδυνάμωσαν τα έθνη-κράτη, ανέτρεψαν πολιτικές, κατέστησαν τη λήψη αποφάσεων σε εθνική κλίμακα πολύ πιο σύνθετη και πιο ετερόνομη.
Η κρίση, ιδιαίτερα όταν είναι τόσο οξεία όσο η δική μας σήμερα, συγκεντρώνει παραδειγματικά όλα τα στοιχεία αβεβαιότητας. Οι άνθρωποι αισθάνονται ανίσχυροι γιατί οι πολιτικές αποφάσεις παίρνονται ερήμην τους, η καθημερινότητα είναι δυσβάσταχτη, το αύριο αβέβαιο εφόσον εξαρτάται από παραμέτρους μη ελέγξιμες. Αυτά μεγεθύνονται όταν συνοδεύονται, όπως συμβαίνει εδώ, με διευρυνόμενες ανισότητες κάθε είδους, την απουσία συχνά πρόνοιας από τις δημόσιες αρχές και ένα κράτος που έχει ακόμη αργά ανακλαστικά.
Λέγεται συχνά, και σωστά, ότι το επιχειρείν σε ένα τέτοιο περιβάλλον είναι δυσχερές, ενίοτε αδύνατο. Το ρίσκο είναι υψηλό, ο προγραμματισμός δυσχερής. Γι' αυτό και συχνά επιχειρήσεις και επιχειρηματίες ενεργούν αργά, περιμένοντας. Το ίδιο ισχύει και για τα άτομα. Κανένας και καμία δεν μπορεί να ζει συνέχεια στην αβεβαιότητα.
Ούτε να προγραμματίσει μπορεί, ούτε να δημιουργήσει, ενίοτε να υπάρξει. Αυτό ισχύει περισσότερο όταν λείπουν δομές και συλλογικότητες που αντιστρατεύονται το κλείσιμο στον εαυτό μας, επιτρέπουν τη συνύπαρξη, τη συζήτηση και τις συνέργειες, πράγματα που μετριάζουν την αβεβαιότητα, την καθιστούν περισσότερο υποφερτή και επιτρέψουν την ανάληψη συλλογικών σχεδίων και δράσης.
Τα προαναφερθέντα είναι λίγο-πολύ γνωστά. Γι' αυτό και πολιτικά κόμματα και οι ηγέτες τους επενδύουν στην αβεβαιότητα και όλη τους η ρητορική εστιάζεται, συχνά εξαντλείται, στην υπόσχεση εξάλειψής της. Στη στρατηγική αυτή εντάσσεται ο στιγματισμός όλων των αιτιών, πραγματικών και φαντασιακών, που την εκτρέφουν.
Ετσι, έχουμε τη ρητορική πολιτικών και κομμάτων, κατά τεκμήριο ακροδεξιών, που βάζουν στο στόχαστρο τον «κοσμοπολιτισμό» που από τη μία αποδυναμώνει τα εθνικά κράτη και από την άλλη, ως παράγωγο του «κατεστημένου», στρέφεται ενάντια στο Εθνος, -ενίοτε- τον Λαό και τη Δημοκρατία.
Ετσι έχουμε σειρά από παράδοξα: Ο Ντ. Τραμπ, κατεξοχήν άνθρωπος του κατεστημένου, στράφηκε ενάντια στο κατεστημένο (establishment)· η Μαρίν Λεπέν, που κληρονόμησε το κόμμα από τον πατέρα της, αναγορεύεται σε φωνή των καταπιεσμένων· διάφορα νεοναζιστικά μορφώματα, σε φωνή της Δημοκρατίας.
Ηπιότερες παραλλαγές της τακτικής αυτής μπορούμε να βρούμε πολλές. Ανάμεσά τους το «success story» του Αντ. Σαμαρά το οποίο, πέρα από μέσο νομιμοποίησης μιας πολιτικής, ήταν και μέσο καθησυχασμού των ψηφοφόρων σε μία ζοφερή πραγματικότητα.
Λέμε ότι η αβεβαιότητα μπορεί να γίνει πηγή δημιουργίας, η κρίση να γίνει ευκαιρία. Βεβαίως. Κάθε κατάσταση δύσκολη μπορεί να γίνει αφετηρία να ξανασκεφτούμε το χθες, να δούμε πώς να μην κάνουμε τα ίδια λάθη, να ενεργήσουμε αλλιώτικα.
Αυτό όμως υπό προϋποθέσεις. Οχι όταν η αβεβαιότητα χτυπάει κόκκινο και δεν υπάρχουν δομές που να επιτρέπουν τον στοχασμό και τη δράση, ατομική και συλλογική. Κάτι ανάλογο ισχύει και για τα πυροτεχνήματα άρσης της αβεβαιότητας. Παράγουν, στην καλύτερη περίπτωση, προσωρινά αποτελέσματα και συχνά μετατρέπονται σε ωρολογιακές βόμβες εναντίον των εμπνευστών τους.
Με δύο λόγια, τα διάφορα «success story» δεν μπορούν να αποτελέσουν σοβαρά αντίδοτα στην αβεβαιότητα που εκπηγάζει από τα μεγάλα και μικρά δομικά και καθημερινά προβλήματα.
Μόνο ο σοβαρός διάλογος και η προοδευτική μείωση εστιών αβεβαιότητας, μέσω στοχευμένων πολιτικών, από δημόσιους αλλά και ιδιωτικούς φορείς, μπορεί να έχουν αντίκρισμα, να δώσουν την αίσθηση στους πολίτες ότι κάποια στιγμή τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα.
Ούτε ο μεσσιανισμός, ως μέσο ελέγχου της αβεβαιότητας, ούτε η διαρκής επένδυση στην αβεβαιότητα, μέσω της καταστροφολογίας, μπορούν να αναγορευτούν σε κατεξοχήν εργαλεία άσκησης αντιπολιτευτικής πολιτικής. Εκτός από αναποτελεσματικά, κάποια στιγμή θα γυρίσουν ενάντια στους διακινητές τους.
Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 24/11/2016.
