Παρασκευή, 19 Απρίλιος 2024
Η δημοκρατία είναι σε κάποια πράγματα όπως η Ιστορία. Δεν είναι εξελικτική ή κυκλική. Δεν πάει κατ' ανάγκην από το καλό στο καλύτερο. Κι αν ακυρωθεί, δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι θα επανέλθει στην πρότερή της μορφή. Μπορεί κάλλιστα να μη λειτουργήσει, σε έσχατες περιπτώσεις να καταλυθεί.
Η δυσλειτουργία ή το πισωγύρισμα μπορεί να επέλθει εμπρόθετα, μπορεί όμως να προκύψει από αντιδράσεις, κακοπροαίρετες αλλά και καλοπροαίρετες. Αυτό είναι φυσιολογικό, καθώς δημοκρατία δεν είναι μόνο η έκφραση, περιοδικά, γνώμης και ψήφου.
Προϋποθέτει έναν συνδυασμό αρχών και αξιών που διασφαλίζουν δύο πράγματα: κοινές αξίες, αρχές και κανόνες αφενός, δικαιώματα, αφετέρου, στο διαφορετικό. Στον συνδυασμό των δύο αυτών στοιχείων, στη δοσολογία τους, κρίνεται και η ποιότητα της δημοκρατίας.
Χωρίς κοινές αξίες μια δημοκρατία αδυνατεί να λειτουργήσει, να υπάρξει. Οι αξίες κυμαίνονται από τις πιο στοιχειώδεις, όπως οι θεμελιώδεις ελευθερίες και τα θεμελιώδη δικαιώματα, έως συγκεκριμένα κοινωνικά δικαιώματα, όπως η καθολική πρόσβαση στην εκπαίδευση όλων των βαθμίδων και στην υγεία.
Οι κοινές αξίες δεν ταυτίζονται με τις κοινές αναφορές που χρειάζονται τα έθνη για να υπάρξουν. Οι δεύτερες είναι απότοκα περισσότερο της ανάγκης συνύπαρξης, οι πρώτες είναι λελογισμένες. Οι δεύτερες εστιάζουν στην ομοιομορφία, οι πρώτες αφήνουν χώρο στη διαφορά.
Από την άλλη, δημοκρατία σημαίνει αποδοχή της ετερότητας, της διαφοράς. Αλλιώς, επιτρέπει, αν δεν ενθαρρύνει, σε ομάδες και άτομα να εκφράσουν την ιδιαιτερότητά τους, τις ανησυχίες τους, τις παραδόσεις τους. Σε αντίθεση με εθνικά κράτη που έβλεπαν και ακόμη βλέπουν τη διαφορά, ιδεολογική και πολιτισμική, ως απειλή για τη συνοχή τους, η δημοκρατία την προασπίζει θεωρώντας την πνοή δημιουργίας.
Ασφαλώς, τα παραπάνω δεν είναι ομόφωνα δεκτά. Εδώ υπεισέρχονται οι ιδεολογικές διαφορές, τα κοσμοείδωλα. Ανάλογα με την οπτική τους κάποιοι, ιδιαίτερα οι συντηρητικοί, δίνουν περισσότερο βάρος στα κοινά, άλλοι, οι φιλελεύθεροι κυρίως, αλλά και οι ριζοσπάστες της Αριστεράς, στις διαφορές.
Το διακύβευμα έγκειται στη σύνθεση των δύο πτυχών. Παρότι η σύνθεση είναι ζητούμενο και πυροδοτεί συγκρούσεις, ήπιες ή εντονότερες, υπάρχουν τρία κομβικά σημεία η καταπάτηση των οποίων απονευρώνει τη δημοκρατία, την καθιστά μη περιεκτική.
Η δημοκρατία έχει αρχές και κανόνες που ισχύουν ανεξάρτητα από το ποιος κυβερνά. Εδώ δεν ισχύει η ερμηνεία τους α λα καρτ, κατά το δοκούν. Το ίδιο ισχύει και για το περίφημο «κρατικό συμφέρον» (raison d' etat) το οποίο προβάλλει όλο και πιο συχνά, ιδιαίτερα σε κρίσεις και σε κρίσιμες καταστάσεις, ως ο υπέρτατος νόμος, με το επιχείρημα ότι διακυβεύονται εθνικά ή κρατικά συμφέροντα.
Αρχές και κανόνες είναι καθολικοί, ισχύουν για όλους, χωρίς εξαίρεση. Ισχύουν για τις αρχές και για τους πολίτες. Δεν μπορεί, ενδεικτικά, κάποιοι έγκλειστοι να έχουν πρόσβαση στη μάθηση και άλλοι όχι. Επιπλέον, η τήρηση των αρχών από τους πολίτες δεν μπορεί να επαφίεται στην ευχέρειά τους.
Ο νόμος δεν «είναι το δίκιο του εργάτη» ούτε οι «αγωνιστές» έχουν περισσότερα δικαιώματα από τους μη «αγωνιστές». Ούτε ακόμη κάποιοι, όπως στο παρελθόν η Χρυσή Αυγή, μπορούν να φτιάχνουν παράλληλα «σχολεία» για τα παιδιά τους γιατί τα δημόσια δεν πλάθουν «σωστούς» Ελληνες. Τα παιδιά δεν είναι κτήματα των γονέων, προστατεύονται και αυτά από διεθνείς συμβάσεις και νόμους.
Οσον αφορά, τέλος, το πεδίο του σεβασμού της ετερότητας και της διαφοράς, αυτό είναι εξίσου σημαντικό με εκείνο των κοινών κανόνων. Η αρχή δοκιμάζεται διαρκώς σήμερα: από τον σεβασμό ατόμων με αναπηρίες μέχρι τον σεβασμό των κάθε λογής μειονοτήτων, των δικαιωμάτων των μεταναστών και των προσφύγων.
Οπως η προηγούμενη έτσι κι αυτή η αρχή δεν μπορεί να ακρωτηριαστεί ή να ακυρωθεί στο όνομα κάποιου υπέρτατου συμφέροντος, της κατάταξης των ανθρώπων σύμφωνα με εθνικότητα ή θρησκεία, ή ακόμη με αυτό που η πλειοψηφία θεωρεί ορθό.
Αναντίρρητα, καμία αρχή και αξία, κανένας νόμος δεν είναι υπεράνω κριτικής. Συχνά και αυτά είναι διαπερατά σε ανισότητες και αδικίες. Από την άλλη, ακούγεται παράταιρη σήμερα, σε καιρούς όξυνσης των κάθε λογής ανισοτήτων και κυριαρχίας της μεταπολιτικής, η συνηγορία για αρχές, κανόνες και αξίες.
Αυτές ακριβώς οι εξελίξεις θαρρώ αναδεικνύουν τη σημασία τους, καθώς περισσότερο από ποτέ μπορούν να λειτουργήσουν ως ελάχιστη ασπίδα στη βαρβαρότητα της ωμής ισχύος.
Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 18/1/2017.
