Μετά την πανδημία
- Category: Μουζέλης Νίκος
- Created on Friday, 17 April 2020 13:46
Για πολλούς η πανδημία έχει οδηγήσει στην επιστροφή του κράτους έθνους. Επιστροφή που θα συνεχίσει και μετά το τέλος της κρίσης.
1. Αυτή η θεωρία στηρίζεται στο ότι σήμερα η κάθε χώρα κλείνει τα σύνορά της και πολεμάει τον αόρατο εχθρό με τα δικά της μέτρα. Σε κάποιον βαθμό αυτό ισχύει. Ακόμα και σήμερα τα σύνορα παραμένουν μεν κλειστά, αλλά, για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έχει ήδη ξεκινήσει ένα πρόγραμμα ενίσχυσης της κεφαλαιακής ρευστότητας με επαναγορά ομολόγων ύψους 750 δις ευρώ. Αυτό βέβαια δεν αρκεί, αλλά πάντως δείχνει πως τα τείχη αμβλύνονται.
Αλλά και πιο γενικά, η ιδέα πως μετά την τωρινή κρίση το κράτος θα συνεχίσει να παραμένει αυτόνομο είναι λανθασμένη. Όσο ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός επιβιώνει, και θα επιβιώνει για πολλά χρόνια ακόμη, η παγκοσμιοποίηση θα συνεχίσει να μειώνει την αυτονομία των εθνικών κρατών. Αφού η αδυναμία του κράτους να ελέγχει τις κινήσεις των κεφαλαίων εντός των εθνικών συνόρων θα συνεχίζεται. Αυτό γίνεται ακόμα πιο προφανές αν περάσουμε από τον οικονομικό χώρο σε αυτόν των παγκόσμιων ΜΜΕ, της παγκοσμιοποιημένης τηλεόρασης, στα έξυπνα κινητά τηλέφωνα κτλ. Ακόμα και τα αυταρχικά καπιταλιστικά κράτη όπως η Κίνα, δεν καταφέρνουν πια να ελέγξουν εντός των εθνικών συνόρων ξένους τρόπους του σκέπτεσθαι και του ζην. Μόνο στο μη καπιταλιστικό, ολοκληρωτικό καθεστώς της Βόρειας Κορέας τα κρατικά τείχη κατορθώνουν να εμποδίσουν σχεδόν κάθε εξέλιξη προερχόμενη από το εξωτερικό. Με βάση τα παραπάνω νομίζω πως η συνεχιζόμενη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση και στον οικονομικό και στον πολιτισμικό χώρο δεν είναι συμβατή με την αυτονομία του κράτους έθνους. Βέβαια, τα κράτη ούτε θα εξαφανιστούν ούτε θα συρρικνωθούν σε ό,τι αφορά τους δημόσιους πόρους, αλλά θα συνεχίσουν να χάνουν ένα μεγάλο μέρος της αυτονομίας τους. Τα κρατικά τείχη που η κρίση επέφερε θα αμβλυνθούν ριζικά.
2. Από την άλλη μεριά όμως, η παγκοσμιοποίηση μπορεί να αλλάξει μορφή. Να γίνει δηλαδή λιγότερο νεοφιλελεύθερη, αν αρχίσουν να ελέγχονται οι τωρινές άναρχες αγορές από σοβαρούς παγκόσμιους πολιτικούς μηχανισμούς. Ειδικά σε ό,τι αφορά τις τεράστιες «tech-corporations» (Amazon, Microsoft κτλ.) κατά τη διάρκεια της κρίσης έχουν αποκομίσει απίστευτα κέρδη. Λόγω της τεράστιας αύξησης κύκλου εργασιών έχουν κάνει χιλιάδες προσλήψεις. Από τη μια αυτό είναι πολύ θετικό σε μια εποχή αυξανόμενης ανεργίας, από την άλλη όμως τις γιγαντώνει περαιτερω. Η αυξανόμενη κατακραυγή εναντίον τους θα αναγκάσει τις κυβερνήσεις μετά την κρίση να επιβάλλουν δραστικούς ελέγχους (βλ. Economist, 4/4/2020). Αυτό σίγουρα δεν θα οδηγήσει στην αποπαγκοσμιοποίηση, αλλά θα κάνει τις παγκόσμιες αγορές λιγότερο άναρχες.
Επιπλέον πρέπει να ληφθεί υπόψη πως, πιο συγκεκριμένα, στο τέλος του Β Παγκόσμιου Πολέμου συγκλονιστικές αλλαγές οδήγησαν στην «επιστροφή του πολιτικού», δηλαδή στην χρυσή εποχή της σοσιαλδημοκρατίας (1945-1975). Εποχή όπου το κράτους ήλεγξε σε έναν βαθμό την αγορά, μείωσε τις ανισότητες και ανέπτυξε το κράτος πρόνοιας. Ίσως μετά το τέλος της κορωνοϊκής κρίσης δούμε εξίσου συγκλονιστικές αλλαγές όχι πλέον στο επίπεδο του εθνικού κράτους αλλά σε ένα μεταεθνικό επίπεδο - ευρωπαϊκό ή/και παγκόσμιο. Γιατί η τωρινή κρίση έχει δημιουργήσει ένα συλλογικό ήθος, την αίσθηση στους περισσότερους ανθρώπους πως τα πράγματα πρέπει να αλλάξουν ριζικά. Πως υπάρχουνε, για παράδειγμα, παγκόσμιοι κίνδυνοι που απαιτούν παγκόσμια αλληλεγγύη και παγκόσμιο πολιτικό συντονισμό. Από αυτή την άποψη, τέτοιες λύσεις δεν αφορούν μόνο τις πανδημίες και την κλιματική αλλαγή. Αφορούν επίσης τις πρωτοφανείς ανισότητες που οδηγούν στους λαϊκισμούς και στην υπόσκαψη της δημοκρατίας, στα παγκόσμια τρομοκρατικά δίκτυα, σε αυτά των ναρκωτικών, της παράνομης διακίνησης ανθρώπων κτλ.
Βέβαια, επειδή δεν υπάρχει ποτέ ένας αυστηρά ντετερμινιστικός μονόδρομος στις μελλοντικές κοινωνικές εξελίξεις, οι παγκόσμιοι πολιτικοί έλεγχοι μπορεί να έχουν θετικά αλλά και αρνητικά αποτελέσματα. Σε ό,τι αφορά τα δεύτερα, οι δικαιολογημένοι έλεγχοι των πολιτών στην περίοδο της πανδημίας μπορούν να συνεχίσουν και μετά την κρίση σε βαθμό που μέσω των νέων τεχνολογιών τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ανθρώπων, ακόμα και οι σκέψεις τους, να είναι στη διάθεση της πολιτικής εξουσίας. Να φτάσουμε δηλαδή έτσι σε ένα σημείο ολοκληρωτικής επιτήρησης εκ των άνω. Αυτό που ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς αναλύει σε βάθος στο νέο βιβλίο του (Ο αόρατος Λεβιάθαν. Πόλις, 2020). Ένα δεύτερο παράδειγμα πιθανού κινδύνου είναι η ραγδαία ανάπτυξη της ψηφιοποίησης στην περίοδο της κρίσης. Αυτό σίγουρα θα συνεχίσει με ταχύτερους ρυθμούς και μετά την κρίση. Πρόκειται για μια εξέλιξη που θα ενισχύσει την παραγωγικότητα, αλλά θα διευρύνει το ψηφιακό χάσμα για όλους εκείνους που λόγω ηλικίας, εκπαίδευσης και μετανάστευσης δυσκολεύονται να ενταχθούν στον ψηφιακό κόσμο. Αν αυτό το σοβαρό πρόβλημα αγνοηθεί ή δεν αντιμετωπιστεί δραστικά θα δούμε την περιθωριοποίηση ενός σημαντικού αριθμού ανθρώπων.
3. Αν τα παραπάνω προβλήματα όμως λυθούν, οι παγκόσμιοι πολιτικοί έλεγχοι θα οδηγήσουν στην πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση των παγκόσμιων κινδύνων. Σε ό,τι αφορά την ΕΕ, κυρίως η Γερμανία αρνείται να προχωρήσει σε μια πιο αλληλέγγυα πολιτική έναντι των πιο αδύναμων οικονομιών. Οι περισσότεροι γερμανοί έχουν την εσφαλμένη ιδέα πως τα οφέλη που έχουν σήμερα οφείλονται αποκλειστικά στις δικές τους προσπάθειες. Άρα δεν έχουν καμιά υποχρέωση να βοηθήσουν τους οικονομικά αδύναμους. Οι γερμανικές ελίτ όμως ξέρουν πολύ καλά πως τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Για την στιγμή δεν έχουν το θάρρος να πουν στους ψηφοφόρους πως τα σημερινά οφέλη δεν οφείλονται μόνο στην εργασία τους. Οφείλονται επίσης σε μια «άνιση συναλλαγή» μεταξύ Νότου και Βορρά. Μια συναλλαγή που συστηματικά μεταφέρει πόρους από τονπρώτο στο δεύτερο. Πόρους που είναι πολύ πιο σημαντικοί από την ευρωζωνική βοήθεια. Αν και η Γερμανία έχει κατορθώσει για την ώρα να εμποδίσει την έκδοση ευρωομολόγου, υπό την πίεση του Νότου, της Λαγκάρντ και του Μακρόν, αναγκάστηκε να δεχθεί να δώσει η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα πολύ περισσότερους πόρους κατά τρόπο που οι κίνδυνοι και τα οικονομικά βάρη να κατανέμονται κατά ένα σχετικά δίκαιο τρόπο. Γιατί μεσοπρόθεσμα η διάλυση της Ευρώπης δεν συμφέρει τη Γερμανία. Με άλλα λόγια, νομίζω πως η ευρωζώνη θα επιβιώσει. Δεν θα δούμε το τέλος της, αλλά μάλλον την άμβλυνση του γερμανικού αυταρχισμού. Πιο γενικά, η Ευρώπη θα γίνει η ελπίδα του κόσμου που έρχεται. Αφού ο ευρωπαϊκός ημι-σοσιαλδημοκρατικός καπιταλισμός, αντίθετα με τον νεοφιλελεύθερο και τον αυταρχικό καπιταλισμό, έχει δείξει τον δρόμο για μια πιο ανθρώπινη κοινωνία.
Συμπεράσματα: Η επιστροφή στην αυτονομία τους κράτους έθνους που η κορωνοϊκή κρίση έφερε δεν πρόκειται να συνεχίσει. Μετά το πέρας της κρίσης η παγκοσμιοποίηση θα συνεχίσει να οδηγεί στην άμβλυνση της αυτονομίας των κρατών. Οι πολυεθνικές θα διεισδύσουν ακόμα περισσότερο την περιφέρεια του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Ενώ στον χώρο των παγκοσμιοποιημένων ΜΜΕ, τα καπιταλιστικά αυταρχικά κράτη δεν θα μπορέσουν να ελέγξουν τις εξωτερικές πολιτισμικές επιρροές εντός των τειχών τους. Μπορεί όμως η παγκοσμιοποίηση να γίνει λιγότερο νεοφιλελεύθερη, από παγκόσμιους πολιτικούς μηχανισμούς, αφού η κρίση έχει δείξει πιο καθαρά πως οι πανδημίες, η κλιματική αλλαγή, τα παγκόσμια τρομοκρατικά και εγκληματικά δίκτυα, καθώς και οι πρωτοφανείς ανισότητες δημιουργούν κινδύνους για την ανθρωπότητα που μόνο ένας αποτελεσματικός υπερεθνικός πολιτικός έλεγχος μπορεί να αντιμετωπίσει. Βέβαια, με την προϋπόθεση πως αυτός ο έλεγχος δεν θα υποσκάψει τα πολιτικά δικαιώματα των πολιτών, όπως επιχειρεί να κάνει ο Όρμπαν. Το σοκ της κορωνοϊκής κρίσης και η επιθυμία των ανθρώπων για ριζικές παγκόσμιες αλλαγές δεν φτάνουν. Χρειάζεται και η βούληση ισχυρών ηγετών. Είναι ο συνδυασμός των τριών παραπάνω παραγόντων που μπορεί να οδηγήσει στον δρόμο προς τα μπρος.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 11/4/2020.