Σάββατο, 05 Οκτώβριος 2024

Εφικτές προτάσεις για τη βελτίωση της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης

Εδώ και πολλές δεκαετίες η πραγματοποίηση ριζικών αλλαγών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό κάθε θητείας ενός Υπουργού Παιδείας. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το περιεχόμενο των αλλαγών , φανερώνει δύο χρόνια προβλήματα του συστήματος. Την προσκόλληση σε μεθόδους διαπαιδαγώγησης που ανήκουν σε παλαιότερες εποχές αλλά και την αδυναμία τήρησης ενός κοινού προσανατολισμού.
Αρχίζοντας απο το πρώτο πρόβλημα, χρειάζεται να επισημανθεί οτι τα τελευταία χρόνια γίνονται αξιοσημείωτες προσπάθειες για τον εκμοντερνισμό του τρόπου διδασκαλίας, κάτι το οποίο μπόρει να επιβεβαιωθεί και απο την προσωπική μου εμπειρία, καθώς είχα την τύχη να φοιτήσω σε ένα σχόλειο στο οποίο πολλοί καθηγητές είχαν καινοτόμες ιδέες. Παράλληλα εκδόθηκαν κάποια ιδιαίτερα βελτιωμένα συγγράμματα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον «Φάκελο Υλικού» των Αρχαίων Ελληνικών της Τρίτης Λυκείου, βιβλίο το οποίο, ποιοτικά, απείχε σε μεγάλο βαθμό απο το προηγούμενο για το συγκεκριμένο μάθημα. Δυστυχώς όμως, πρόκειται για εξειδικευμένες περιπτώσεις, οι οποίες αν γενικευθούν και προωθηθούν απο το Υπουργείο μπορούν να συμβάλλουν άμεσα στην βελτίωση του συστήματος.
Οσον αφορά στο δεύτερο ζήτημα, προκύπτει εύλογα το ερώτημα: Πως θα επιτευχθεί ο κοινός προσανατολισμός, όταν το Υπουργείο στελεχώνεται απο κυβερνήσεις που έχουν ιδεολογικές διαφορές;
Καθώς τα τελεταία χρόνια έχει καταστεί σαφές οτι η κοινή αυτή κατεύθυνση δεν έχει επιτευχθεί, θα μπορούσαν να δημιουργηθούν θεσμοί με στόχο την επίτευξη της σταθερότητας στον τομέα αυτό. Ενδεικτικά, θα μπορούσε να προταθεί η δημιουργία ενός διασχολικού μαθητικού συμβουλίου, αποτελούμενου απο μαθητές λυκείου, κάθε ένας απο τους οποίους θα εκπροσωπεί το σχολείο του, ενώ θα υπάρχει και ένας αριθμός εκπροσώπων που θα είναι επιλεγμένοι με τυχαία δειγματοληψία απο το σύνολο των μαθητών. Εκεί θα κατατίθενται τα προτεινόμενα νομοσχέδια απο το Υπουργείο Παιδείας. Ο θεσμός αυτός θα έχει την δυνατότητα να απορρίψει άρθρα ένος νομοσχεδίου, εφόσον, για παράδειγμα, αντιτίθενται με αυτό η συντριπτική πλειοψηφία των σχολικών αντιπροσώπων, ένω μπορεί να προτείνει και πιθανές αλλαγές ή τροποποίησεις στις προτάσεις του Υπουργείου.
Σε περίπτωση υλοποίησης αυτής της μεταρρύθμισης, οι μαθητές θα συμμετέχουν άμεσα στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος, κάτι το οποίο αφενός θα αφαιρέσει την δυνατότητα συχνών μεταβολών στην εκπαίδευση απο το εκάστοτε Υπουργείο, εαν αυτές αντιβαίνουν στην επιθυμία των φοιτούντων, και αφετέρου θα δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη πρωτοποριακών ιδεών στην διδασκαλία. Ταυτόχρονα, θα τονώσει το αίσθημα συνεργασίας αλλά και θα οδηγήσει στην ανοικοδόμηση της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους φορείς της εκπαίδευσης στη χώρα μας. Εντούτοις, απαραίτητη είναι η επένδυση του κράτους στον τομέα αυτό, μια επένδυση με μακροπρόθεσμο χαρακτήρα , η οποία όμως μελλοντικά έχει τη προοπτική να αποφέρει στη Ελλάδα πολύτιμα οφέλη.
Συνοπτικά, η ιδέα μπορεί να φαντάζει ρηξικέλευθη και ουτοπική, ωστόσο έως τώρα δεν έχει δοκιμαστεί κάτι αντίστοιχο και, καθώς το εκπαιδευτικό μας σύστημα παρουσιάζει μια τάση αναδρομικότητας, φαίνεται να αξίζει την προσπάθεια.

Η Διπλωματία στον ψηφιακό κόσμο: προκλήσεις και ευκαιρίες

Η εκτεταμένη χρήση της τεχνολογίας για την επικοινωνία εν μέσω της κρίσης της πανδημίας, συνετέλεσε, σε μεγάλο βαθμό, στην εξοικείωση των πολιτών με τα νέα εργαλεία της ψηφιακής τεχνολογίας. Το τέλος της κρίσης θα φέρει στο προσκήνιο, μεταξύ άλλων, και τις νέες δυνατότητες της τεχνολογίας της επικοινωνίας που έχουν ήδη προκαλέσει ανατροπές σε κατεστημένες ιδέες και αντιλήψεις. Η διπλωματία δεν θα μείνει ανεπηρέαστη. Η δημόσια συζήτηση και μελέτη των τρόπων με τους οποίους η ψηφιακή τεχνολογία επηρεάζει τη διπλωματία, είναι άλλωστε σε εξέλιξη.
Οι δυνατότητες που προσφέρουν στη διπλωματία οι εφαρμογές της διαρκώς εξελισσόμενης τεχνολογίας, είναι ακόμα σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητες. Οι παρανοήσεις και υπερβολές δεν σπανίζουν. Μια συχνά επαναλαμβανόμενη παρανόηση είναι ότι η ψηφιακή τεχνολογία αντικαθιστά, περιθωριοποιεί ή μεταβάλλει δραστικά όλες τις πτυχές άσκησης της διπλωματίας και σημαίνει «το τέλος της». Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που οι τεχνολογικές εξελίξεις στην επικοινωνία οδηγούν σε συμπεράσματα για το τέλος της διπλωματίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, βρετανοί μεταρρυθμιστές και οικονομολόγοι υποστήριξαν ότι η χρήση του τηλεγράφου είχε καταστήσει περιττή τη συνέχιση δαπανών για τη λειτουργία αριθμού πρεσβειών. Στην πράξη, η ανάπτυξη των επικοινωνιών ενίσχυσε τη διαδικασία λήψης αποφάσεων για την εξωτερική πολιτική από τις πρωτεύουσες και τα υπουργεία Εξωτερικών εξελίχθηκαν σε πιο οργανωμένους θεσμούς. Η επανάσταση της επικοινωνίας επιδρά σήμερα στην άσκηση της διπλωματίας ταχύτερα από την επίδραση των τεχνολογικών εξελίξεων σε προηγούμενες εποχές. Η απευθείας επικοινωνία. μεταξύ ηγετών και πολιτικών -με SMS, WhatsApp ή Twitter- είναι πλέον τακτική. Οι διπλωμάτες παραπονούνται συχνά ότι ο ρόλος τους έχει περιοριστεί και ότι τα διπλωματικά κανάλια παρακάμπτονται. Είναι γεγονός ότι στην εποχή της ευκολίας της επικοινωνίας, οι ρυθμοί της παραδοσιακής διπλωματίας έχουν οριστικά χαθεί. Η διπλωματική εργασία διατηρεί ωστόσο τα μόνιμα και αναλλοίωτα στοιχεία της: Οι διπλωμάτες είναι επιφορτισμένοι με την εκπροσώπηση και προώθηση των συμφερόντων της χώρας τους και συνεχίζουν να αναπτύσσουν την παραδοσιακή δραστηριότητα συλλογής πληροφοριών, πραγματοποίησης διαβημάτων, σύνταξης αναφορών, αναλύσεων και εισηγήσεων. Η διπλωματία παραμένει εργαλείο διαπραγμάτευσης για λύσεις σε διεθνή προβλήματα και κρίσεις. Η εμπιστοσύνη στο πλαίσιο αυτό, είναι κεφαλαιώδους σημασίας. Η επικοινωνία και η ενημέρωση μέσω διαδικτύου δεν υποκαθιστά την πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία ούτε την αξία της ανθρώπινης επαφής.
Όταν όμως ο τρόπος με τον οποίον ο κόσμος επικοινωνεί αλλάζει, η διπλωματία οφείλει να συμβαδίσει με τις αλλαγές της εποχής και να αξιοποιήσει όλα τα διαθέσιμα μέσα και τις νέες ευκαιρίες ώστε να συνεχίσει να διαδραματίζει τον ρόλο της. Το ερώτημα δεν είναι λοιπόν εάν η τεχνολογία καθιστά χρήσιμη ή όχι τη διπλωματία. Τη διπλωματία δεν μπορεί να υποκαταστήσει το Twitter, η Wikipedia ή το Skype. Το ερώτημα είναι πώς θα βρει η διπλωματία τον βηματισμό της ως μέρος της νέας πραγματικότητας και θα την αξιοποιήσει για να ενισχύσει την αποτελεσματικότητά της. Αξιοποιώντας τις ευκαιρίες που παρέχει η ψηφιακή τεχνολογία, πολλοί διπλωμάτες υιοθετούν τη χρήση των ψηφιακών μέσων δικτύωσης και επιλέγουν να ασκήσουν δημόσια διπλωματία μέσω του Διαδικτύου. Αριθμός δε υπουργείων Εξωτερικών ενθαρρύνει την πρακτική αυτή ως προσφορότερη και οικονομικότερη.
Η ψηφιακή τεχνολογία έχει δυνατότητες να ενισχύσει την πολιτιστική όπως και την οικονομική διπλωματία, αλλά και να βελτιώσει την ποιότητα παροχής προξενικών υπηρεσιών, να συμβάλει στην επικοινωνία με τους ομογενείς, στην ενημέρωση των πολιτών στο εξωτερικό και να αποβεί πολύτιμη στην αντιμετώπιση και διαχείριση κρίσεων. Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών έκανε, κατά γενική ομολογία, επιτυχή χρήση του Διαδικτύου για την ενημέρωση των Ελλήνων στο εξωτερικό κατά την κρίση του κορονοιού.
Η χρήση των ψηφιακών μέσων επικοινωνίας και προβολής, δεν αναβαθμίζει ασφαλώς από μόνη της τις επιδόσεις των υπουργείων Εξωτερικών. Μπορεί να συμβάλει στην καλύτερη και αποτελεσματικότερη χρήση των πραγματικών δυνάμεων που διαθέτουν. Η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να συμπληρώσει και να ενισχύσει τον ρόλο της διπλωματίας εφόσον αντιμετωπιστεί όχι μόνο ως εργαλείο επικοινωνιακής τακτικής, αλλά εάν αξιοποιηθεί με στρατηγικό σχεδιασμό για την προώθηση των στόχων της εξωτερικής πολιτικής. Κατά πρόσφατη παρουσίαση βιβλίου στο υπουργείο Εξωτερικών (3/2/2020), ο Πρόεδρος της Ένωσης Διπλωματικών Υπαλλήλων (ΕΔΥ) μας υπενθύμισε ότι τον Φεβρουάριο 1996, οι ελληνικές θέσεις για την κρίση των Ιμίων ήταν το πρώτο κείμενο που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΞ (στην ελληνική και αγγλική γλώσσα), με εντολή του τότε αρμόδιου Διευθυντή πρέσβη Γ. Σαββαΐδη. Αν η αξιοποίηση αυτή ήταν χρήσιμη τότε, που η χρήση του διαδικτύου ήταν ακόμα στην αρχή, μπορεί να αντιληφθεί κανείς το εύρος των δυνατοτήτων που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για την υποστήριξη της σύγχρονης ελληνικής διπλωματίας, η οποία καλείται να αντιμετωπίσει προκλήσεις αυξανόμενες σε αριθμό αλλά και σε πολυπλοκότητα. Η χώρα μας μόλις εξήλθε από δεκαετή οικονομική κρίση, η οποία δεν άφησε αλώβητη τη λειτουργία της ελληνικής διπλωματίας. Οι συνεχιζόμενες όμως γεωπολιτικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η εξωτερική της πολιτική υπογραμμίζουν την ανάγκη εκσυγχρονισμού με αξιοποίηση και των δυνατοτήτων που προσφέρει η ψηφιακή τεχνολογία.
Η συζήτηση για τη διπλωματία στην ψηφιακή εποχή αφορά πρωτίστως το τί αναμένουμε ως πολίτες από τη διπλωματία του αύριο και πώς θα της εξασφαλίσουμε το μέλλον που επιθυμούμε. Η Ελλάδα διαθέτει έμπειρους και ικανούς διπλωμάτες, υψηλού επιπέδου επιστήμονες, στελέχη υπηρεσιών και τεχνοκράτες, αλλά και νέους που διαπρέπουν στην καινοτομία. Μπορούν και πρέπει να συμμετέχουν στον προβληματισμό για τη διπλωματία και το μέλλον της στην ψηφιακή εποχή με στόχο την κατάλληλη υποστήριξη και ενίσχυση της ελληνικής διπλωματίας.

*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα" στις 17/5/2020. 

Τα κίνητρα του Ερντογάν

«Η ιστορία μας μάς επιβάλλει να παρέμβουμε όπου υπάρχει αδικία στην περιοχή μας» είπε ο Ρ.Τ.Ερντογάν (15/10). Αυτή είναι η κεντρική ιδέα Του Στρατηγικού Βάθους του Α. Νταβούτογλου: Συγκρίνει τη «δυναμική» και πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική του Αμντουλχαμήτ Β' με τη συντηρητική του Μουσταφά Κεμάλ και βγάζει το συμπέρασμα ότι θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν «τα οθωμανικά κατάλοιπα» για πολιτικούς και στρατιωτικούς σκοπούς.
Με τον όρο «κατάλοιπα» (bakiye) νοούνται οι μουσουλμανικές μειονότητες στα Βαλκάνια και οι πρώην υπήκοοι του Οθωμανικού Κράτους στη Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική.
Έκτοτε αυτή η ιδέα των τριών ηπείρων και πολλών θαλασσών άρεσε και εκφράστηκε συχνά στην Τουρκία. Ο ΡΤΕ δεν έχει τα εφόδια για να αναπτύξει και να θεμελιώσει μια τέτοια θεωρία, αλλά θα μπορούσε να την οικειοποιηθεί και να την εφαρμόσει. Και μάλλον αυτό κάνει. Μόνο που αυτήν τη φορά αυτή η πολιτική βιώνεται ως φάρσα.
Η πολιτική των ύστερων χρόνων του οθωμανικού κράτους ήταν όντως πολυδιάστατη αλλά βασιζόταν σε συμμαχίες. Π.χ., οι Ρώσοι βόηθησαν τους Οθωμανούς για να ανακαταλάβουν τα Επτάνησα από τους Γάλλους (1799) και μετά για να απωθήσουν τον αιγυπτιακό στρατό που προχωρούσε προς την Κων/πολη (1833). Η Αγγλία και Γαλλία πολέμησαν στην Κριμαία κατά των Ρώσων ως σύμμαχοι των Οθωμανών (1853-6). Ο ΡΤΕ έχει μόνο εχθρούς.
Ο Απντουλχαμήτ είχε εξασφαλίσει την υποστήριξη του ισλαμικού κόσμου με την επίκλησή στον Ιερό Πόλεμο, ενώ ο ΡΤΕ έχει γίνει ο βασικός εχθρός του αραβικού κόσμου. Αυτά είναι τα αποτελέσματα όταν οι ευχάριστες αυταπάτες αντικαθιστούν τη γνώση και την κριτική σκέψη.
Μια άλλη ερμηνεία της ακατανόητης συμπεριφοράς του ΡΤΕ είναι ότι - και με την παρότρυνση κάποιων αντιδυτικών κύκλων - παίζει ένα παιχνίδι υπερβολικών απαιτήσεων, που αν στο τέλος δεν επιτύχει θα μπορούσε εναλλακτικά να αλλάξει στρατόπεδο με την απομάκρυνσή του από τη Δύση. Ο ΡΤΕ βλέπει ότι το «μοντέλο» διακυβέρνησης που έχει κατά νου και που θα του εξασφαλίσει την παραμονή του στην εξουσία δεν μπορεί να εφαρμοστεί όντας προσκολλημένος στο Δυτικό Κόσμο.
Οι παράτολμες πρωτοβουλίες του ΡΤΕ δεν συμπίπτουν με τα συμφέρονται της Τουρκίας. Και αυτό είναι κατανοητό. Το καθεστώς είναι προσωποπαγές και η ταύτιση του κράτους με τον ηγέτη απόλυτη. Για να γίνουν κατανοητές οι στρατηγικές της Τουρκίας θα πρέπει πρωτίστως να φανούν τα προσωπικά κίνητρα του ΡΤΕ.
Μια άλλη διάσταση των κινήτρων του ΡΤΕ είναι ότι βρίσκεται δέσμιος των εθνικιστικών συμμάχων του: Των Γκρίζων Λύκων του Μπαχτσελή και των στρατιωτικών με τους οποίους συμμάχησε μετά το πραξικόπημα του 2016. Βέβαια αυτές οι ερμηνείες δεν είναι αλληλοαναιρούμενες. Κάλλιστα θα μπορούσε ο ΡΤΕ να είναι μια σύνθεση αυτών.

*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 24/10/2020. 

Δέκα επικοινωνιακά λάθη της κυβέρνησης σε σχέση με την διαχείριση της πανδημίας και την τήρηση των μέτρων κατά του COVID-19

Όταν μιλάμε για επικοινωνία, εννοούμε ένα κοινό μήνυμα, ένας στόχος που τηρούν όλοι πολύ ευλαβικά (για να χρησιμοποιήσω την φρασεολογία των διαφημίσεων). Δεν υπάρχουν διαφορετικές ατζέντες (π.χ. θέλω να παραστώ στην έναρξη του σιντριβανιού Ομονοίας, να εγκαινιάσω αγάλματα κλπ). Υπάρχει η κυβερνητική γραμμή της καθολικής απαγόρευσης μιας εικόνας που δεν ταιριάζει με τον στρατηγικό μας στόχο: on message - in volume - on time είναι το μάντρα που ακολουθείς μέρα μπαίνει, μέρα βγαίνει μέχρι να γίνει δεύτερη φύση στο κοινό σου.

Αποφασίζουμε κοινή μάσκα που θα προωθήσουμε πχ φαρμακευτική/υφασμάτινη. Δεν κατεβαίνει ο Χαρδαλιάς στην Ζάκυνθο και κάνει online δηλώσεις στην κάμερα με φιμωτράκι (ή με καθόλου μάσκα στην Κρήτη), μόνο και μόνο για να μας πει μετά ότι τα φιμωτράκια είναι αναποτελεσματικά.

Μετά την καραντίνα υπήρξε διάλυση της ομοιομορφίας στην εικόνα σχετικά με την τήρηση των μέτρων, π.χ. ξανά, εκδηλώσεις, εγκαίνια κ.λ.π Ακόμα κι αν κάποιος υπουργός ή βουλευτής ή αυτοδιοικητικός (μηδενική έμφαση στις μικρές κοινωνίες, δεν ενεργοποιήθηκαν επικοινωνιακά οι αυτοδιοικητικοί) φορούσε μάσκα, αυτό δεν έβγαινε προς τα έξω ως εικόνα παρά μόνο όταν ήταν πλέον αργά.

Το μοναδικό άτομο διευρυμένης αποδοχής κατά την διάρκεια της πανδημίας, ο Σωτήρης Τσιόδρας, έκοψε τις εμφανίσεις του στην τηλεόραση. Δεν βγάζουμε από το προσκήνιο άτομα που έχουν το effect: εσένα-γνωρίζω-εσένα-εμπιστεύομαι.

Όταν ξαναγύρισε σε υπουργικό συμβούλιο, φορώντας μόνο ο ίδιος και ο Χαρδαλιάς μάσκα, οι υπεύθυνοι επέτρεψαν στα ειδησεογραφικά μέσα που οι ίδιοι είχαν προηγουμένως πληρώσει αδρά, να διακινήσουν φωτό αυτής της διαφοράς (δηλαδή Τσιόδρας με μάσκα, πρωθυπουργός χωρίς). Μιλάμε για κολοσσιαίο λάθος ερασιτεχνών.

Το μοναδικό άτομο που έκανε γκελ στις γυναίκες και στα νεανικά κοινά (εξού και βάσισαν πάνω του τα σόου τους οι Ζαχαράτος και Σεφερλής) ήταν ο Χαρδαλιάς. Και τι κάνεις; Τον τραβάς από την απογευματινή ενημέρωση, του μαθαίνεις να μιλάει υπηρεσιακά, σαν να είναι πολιτικός και τον ξαναστέλνεις στα κανάλια αλλαγμένο. Αν θέλαμε κάποιον να κάνει απλή ανάγνωση κειμένων, υπάρχουν πολλοί υποψήφιοι. Χρειάζεται να εκμεταλλευτείς δημιουργικά τις ιδιότητες ενός χαρακτήρα, ακόμα κι όταν αυτές βγαίνουν προς τα έξω ως καρικατούρα.

Σφήνα στην πανδημία, μπαίνει στην επικαιρότητα το θέμα του Μεγάλου Περιπάτου και γίνεται diversion της προσοχής και κατάρρευση της επιμονής στο μήνυμά μας. Αν μιλάμε για δρόμους και φοίνικες, τότε σίγουρα ο κίνδυνος έχει περάσει;

Φτιάχνεις διαφημίσεις με την Βίκυ Σταυροπούλου να κάνει body shaming στον εαυτό της (diversion μηνύματος). Πώς φτιάχνουμε μάσκα από σωβρακοφανέλα, ότι πιο άχρηστη πληροφορία έχει παρουσιαστεί. Αντιθέτως, αν δόθηκαν χρήματα σε αυτό το project, θα μπορούσαν να είχαν διατεθεί στο μοίρασμα δωρεάν υφασμάτινων, ανθεκτικών μασκών από ελληνική βιοτεχνία κατασκευής σε ευπαθείς ομάδες. Με ένα σμπάρο, τρία τρυγόνια (ενίσχυση της εικόνας των ανθρώπων που βιοπορίζονται μέσω της κρίσης. Προσοχή – ΟΧΙ αυτών που τις φτιάχνουν δωρεάν, αν και η πράξη είναι θεάρεστη, αλλά χρειάζεται να δείξεις ότι υπάρχει επαγγελματική ζωή μέσα στον θάνατο όχι όλο φιλανθρωπία).

Δίνεις τρελά λεφτά σε άγνωστα σάιτ, βάζοντας ως προτεραιότητα το να πληρώσεις τα πελατάκια σου. Αφήνεις απέξω τις influencer του Instagram και τα νεανικά κοινά που δεν βλέπουν τηλεόραση ή διαβάζουν, αλλά είναι καρφωμένα στο κοινωνικά δίκτυα.

Δεν χρησιμοποιείς ποτέ αντίστοιχα με την χρήση μάσκας μηνύματα στο διαδίκτυο (είναι σαν να έχει σταματήσει η καμπάνια), οι διαφημίσεις σου είναι παρωχημένου περιεχομένου, ηθικοπλαστικές και άσχημες αισθητικά. Σε ένα κόσμο που δεν βγάζει τίποτα χωρίς φίλτρο, δεν έχεις το επικοινωνιακό προσωπικό που αντιστοιχεί σε μικρότερες ηλικίες και τελικά στοχεύεις μόνο στις ευπαθείς ομάδες αλλά όχι σε αυτούς που μπορούν να μεταδώσουν τον ιό.

Ειλικρίνεια στα ελληνοτουρκικά

Η διαφαινόμενη έναρξη διαλόγου με την Τουρκία, ανοίγει ένα παράθυρο ευκαιρίας, το οποίο πρέπει να μείνει ανοιχτό. Οι γνωστές αντιρρήσεις, που προέρχονται από την "Σχολή της ακινησίας" στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, είναι αναγκαίο να παρακαμφθούν. Είδαμε πού μπορεί να μας οδηγήσουν. Μια θερμή σύγκρουση θα είναι πάντα πιθανή, όσο τα προβλήματα μένουν ανοιχτά.

Η ειλικρίνεια προς την κοινή γνώμη, είναι απαραίτητη. Διάλογος, διαπραγμάτευση, διαμεσολάβηση είναι μέθοδοι, όχι μόνο αποδεκτές, αλλά οι μόνες που επιλύουν τα διεθνή προβλήματα. Έχουν επιλύσει θέματα, πολύ πιο περίπλοκα και σύνθετα από ότι είναι οι ελληνοτουρκικές διαφορές. Όχι διάλογος για τον διάλογο. Όχι για να ροκανίζουμε τον χρόνο. Όχι για το θεαθήναι. Αλλά για διευθέτηση των εκκρεμών ζητημάτων. Διαδικαστικά κόλπα, λεκτικές ακροβασίες, παιχνίδια τακτικής, εξάντλησαν προ πολλού την όποια "χρησιμότητα" τους.

Η Ελλάδα έχει εδώ και χρόνια επισήμως δεχθεί, και αυτό είναι καταγεγραμμένο διεθνώς, ότι μαζί με το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας υπάρχουν και άλλα σχετιζόμενα ζητήματα. Είναι το εύρος των χωρικών υδάτων, το οποίο πρέπει να είναι σαφές όταν πάμε για οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης.

Και από την στιγμή που ρυθμίζουμε τελεσίδικα τα χωρικά ύδατα, θα πρέπει να ρυθμιστεί και ο εναέριος χώρος. Διότι ο εναέριος χώρος πρέπει να ταυτίζεται με τα χωρικά ύδατα, και όχι το αντίστροφο. Η Ελλάδα έχει την διεθνή πρωτοτυπία να έχει εναέριο χώρο στα 10 μίλια, ενώ τα χωρικά ύδατα της είναι στα 6 μίλια. Αυτό δεν γίνεται αποδεκτό από πολλές χώρες διεθνώς, όχι μόνο από την Τουρκία, και αποτελεί πηγή έντασης με αερομαχίες κ.α. στο Αιγαίο.

Όλα αυτά τα θέματα, και άλλα επιπλέον, έχουν συζητηθεί στις διερευνητικές επαφές μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, επί πολλά χρόνια. Δεν είναι πλέον, ούτε πρέπει να αποτελεί ταμπού. Η ρύθμιση τους θα έφερνε και την Ελλάδα, αλλά και την Τουρκία, πιο κοντά στις προβλέψεις του Διεθνούς Δικαίου, που συνεχώς επικαλείται η χώρα μας.

Σε αυτές τις επαφές έχουν συμφωνηθεί κάποιες ρυθμίσεις, που θα μπορούσαν να είναι η βάση μιας οριστικής συμφωνίας, με επέκταση, εμβάθυνση και επικαιροποίηση τους. Αυτές είναι:

- Επίλυση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας με διαπραγμάτευση ή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης
- Η τουρκική υφαλοκρηπίδα να μην εγκλωβίζει τα ελληνικά νησιά του Αν. Αιγαίου
- Η ελληνική υφαλοκρηπίδα να μην κλείνει τις εξόδους της Τουρκίας στην ανοιχτή θάλασσα του Αιγαίου
- Η Ελλάδα να μην επεκτείνει μονομερώς την αιγιαλίτιδα ζώνη της
- Η Ελλάδα να προσαρμόσει τον εναέριο χώρο της στην αιγιαλίτιδα ζώνη της
- Να μην εγερθεί ζήτημα ΑΟΖ
- Η επίλυση των διαφορών να λαμβάνει υπόψη ανάγκες και εκατέρωθεν φόβους.

Αυτό είναι το πραγματικό και θετικό "εθνικό κεκτημένο". Δισταγμοί, υπαναχωρήσεις, άσκοπες κωλυσιεργίες και καθυστερήσεις, δεν συγχωρούνται.

*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" (5/8/2020). 

Η Ευρώπη μετά την πανδημία

Στις αρχές της πανδημίας παγώσαμε από τις αντιδράσεις στην Ευρώπη. Κάθε χώρα ακολουθούσε το δικό της πρωτόκολλο, και στο ζήτημα των οικονομικών επιπτώσεων, απερρίφθη η αμοιβαιότητα ανάληψης του κόστους. Προϊούσης της κρίσης όμως οι ευρωπαϊκές ηγεσίες, και η ισχυρότερη Γερμανική, αντιλήφθηκαν ότι η αλληλεγγύη δεν είναι ηθικό αίτημα των αδύναμων, των διανοουμένων ή της Αριστεράς, αλλά κοινό συμφέρον όλων. Έτσι ένα δόγμα που φάνταζε απαρασάλευτο το 2010 και το 2015, και το οποίο προκάλεσε στην Ελλάδα τόσες άσκοπες θυσίες, ανατράπηκε το 2020, δημιουργώντας μια γενικότερη ανακούφιση στην Ευρώπη.
Η αντιμετώπιση της πανδημία θα καταγραφεί στην ιστορία ως ένα τεράστιο κοινωνικό πείραμα, για πρώτη φορά σε πλανητική κλίμακα. Το μέγεθος της εμπειρίας αυτής που βιώθηκε από δισεκατομμύρια πληθυσμού επιβεβαιώνουν ότι έχουμε εισέλθει εδώ και δεκαετίες σε μια ζώνη υψηλής διασυνδεσιμότητας η οποία δεν θα υποχωρήσει, αλλά αντίθετα θα ενισχυθεί. Επομένως τα ζητήματα που είναι μπροστά μας δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν από μικρές απομονωμένες χώρες. Η πανδημία αντιπροσωπεύει αυτόν τον καινούργιο τύπο κρίσεων. Κρίσεις πλανητικές, όπως η κλιματική, κρίσεις υπερπληθυσμού και της διατροφικής αλυσίδας, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και τεράστια προσφυγικά ρεύματα. Δεν είναι άγνωστη η κλίμακα αυτών των φαινομένων στην βαθειά ιστορία του ανθρώπινου είδους, απλώς δεν την αναγνωρίζουμε. Δεν σκεπτόμαστε με τους όρους της.
Πού βρίσκεται η Ευρώπη απέναντι σε όλα αυτά; Αυτή η δυτική απόληξη της Ευρασίας με την πλούσια γεωγραφική και πληθυσμιακή ποικιλότητά της δοκιμάζει και δοκιμάζεται τα τελευταία δυο χιλιάδες χρόνια από μια διαδικασία αλλεπάλληλων συνθέσεων και αποσυνθέσεων. Η τελευταία προσπάθεια που έχει συμπληρώσει περίπου μισό αιώνα, είναι η ευρωπαϊκή ενοποίηση ως μια αμοιβαία διαδικασία προσχωρήσεων, παραχωρήσεων και συμβιβασμών. Η ιδεολογική της προίκα προήλθε από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο: Το αντιφασιστικό πνεύμα ως κατάφαση στις αξίες του Διαφωτισμού, η Χάρτα του Ατλαντικού που ενσωματώθηκε στην οικουμενική διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ το 1948, η διακήρυξη Μπέβεριτζ για το κράτος πρόνοιας και τα κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών, η Σύμβαση της Γενεύης για το δικαίωμα στο άσυλο το 1951. Αυτές οι τέσσερις αρχές συγκροτούν τον πυρήνα του ευρωπαϊσμού, και αποτελούν τα διακριτικά του σημεία ως προς τον αμερικανικό και τον ασιατικό τρόπο διαχείρισης της οικονομίας και της πολιτικής. Το «ευρωπαϊκό μοντέλο» βασίστηκε στον συνδυασμό δημοκρατίας και οικονομικής ανάπτυξης με κοινωνικό κράτος, βελτίωση της θέσης της εργασίας με πολιτικές για τη σύγκλιση των περιφερειών.
Τι έχει μείνει από όλα αυτά τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς η εμπειρία του πολέμου και των καταστατικών αρχών της ΕΕ απομακρύνεται στο παρελθόν;
Οι όροι κοινωνική συνοχή και σύγκλιση των ευρωπαϊκών περιφερειών έχουν χαθεί από το ευρωπαϊκό λεξιλόγιο. Η Ευρώπη αποτελείται από τρεις κύκλους. Την βορειοδυτική, την ανατολικοευρωπαϊκή και τη νότια Ευρώπη. Και στις τρεις παρατηρούμε αποκλίνουσες διαδικασίες και στο οικονομικό και στο πολιτικό επίπεδο.
Αυτή όμως η απόκλιση δεν σημαίνει ότι κάθε μια από τις τρεις περιφέρειες κλείνεται στον εαυτό της, αλλά ότι υπονομεύονται καταστατικά οι ευρωπαϊκές αξίες. Εκείνο που μας ενοχλούσε και καταγγέλλαμε ως προς την μετανάστευση στην Ουγγαρία του Ορμπαν, βλέπουμε να επαναλαμβάνεται στο Έβρο και στο Αιγαίο χωρίς αντιδράσεις. Η Ελλάδα ζητά να εξαιρεθεί από το δικαίωμα στο άσυλο, παραβιάζοντας της συνθήκη της Γενεύης. Απέναντι στα προσφυγικά/μεταναστευτικά ρεύματα , η Ευρώπη δεν μπόρεσε να τιθασεύσει το κύμα εθνικισμού και ξενοφοβίας, ούτε να συντονίσει μια ευρωπαϊκή απάντηση.
Η επικράτηση των νεοφιλελεύθερων ιδεών και πολιτικών απέτυχε να δώσει νέα ορμή στην οικονομία και τα τιμωρητικά προγράμματα ακραίας λιτότητας, όπως εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες, κατέστρεψαν, αντί να θεραπεύσουν τις οικονομίες, διέλυσαν τον κοινωνικό ιστό, έφεραν φτώχεια και ανεργία. Το Brexit καταγγέλθηκε ως λαϊκισμός, δεν προκάλεσε όμως μια κρίση αναστοχασμού της κοινής πορείας.
Τέλος η υποβάθμιση του ΟΗΕ, συμπαρασύρει και τη δέσμευση του μεταπολεμικού κόσμου για τον σεβασμό των δικαιωμάτων. Η Ευρώπη έχει παρασυρθεί κατά καιρούς σε τυχοδιωκτικές πραξικοπηματικού τύπου επιχειρήσεις (υποστήριξη στον πόλεμο του Ιράκ, πάνω στο αποδεδειγμένο πλέον ψεύδος των μαζικών όπλων καταστροφής, ή του τυχοδιώκτη Guaido στην Βενεζουέλα, κλπ.)
Η κρίση της πανδημίας μπορεί να γίνει μια νέα αφετηρία; Το σχέδιο ανάκαμψης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αποτελεί σημαντικό βήμα, όπως και η μερική αμοιβαιοποίηση του δανεισμού, η ενίσχυση κρατών μελών με επιχορηγήσεις, η σημαντική αύξηση του προϋπολογισμού και των ιδίων πόρων της Ένωσης, η εισαγωγή φόρων για το περιβάλλον και για μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες είναι θετικά στοιχεία. Πάγια τα υποστήριζαν οι προοδευτικές δυνάμεις και τα απέκλειαν οι κρατούντες.
Μπροστά μας είναι η μεγάλη πρόκληση του περιβάλλοντος και της πράσινης μετάβασης. Δεν πρέπει όμως να γίνει σε βάρος του περιβάλλοντος (ας ακούσουμε τις τοπικές κοινότητες που αντιδρούν) , σε βάρος της πλειοψηφίας του πληθυσμού (ισοπεδωτικός φόρος άνθρακα) και σε βάρος εκείνων που χάνουν τη δουλειά τους από την αναδιάρθρωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Αν κάτι έπληξε η πανδημία είναι η αλαζονεία και η υπεροψία.
Η αποτυχία της Αμερικής στη διαχείριση της πανδημίας και οι φυλετικές ταραχές, αλλά και ο αυταρχισμός του καθεστώτος της Κίνας παρά τις επιτυχίες του, προσφέρουν τη δυνατότητα στην Ευρώπη να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο στη νέα παγκόσμια πραγματικότητα. Θα τον αναλάβει;

*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα της Κυριακής" στις 14/6/2020. 

Αιμίλιος Αυγουλέας: «Χρειάζεται επειγόντως ενίσχυση της ελαφριάς βιομηχανίας, της αγροτοβιομηχανίας και της πράσινης ανάπτυξης στην Ελλάδα»

«Οι αριθμοί στην Ελλάδα δείχνουν τεράστια επιτυχία. Η Βρετανία μετράει 35.000 θύματα και ο αριθμός ανεβαίνει και στην Ελλάδα που δεν έγινε ούτε μια επένδυση στο σύστημα Υγείας είναι λίγο πάνω από τους 150.

Αυτό σημαίνει ότι είναι καλύτερο το ανθρώπινο δυναμικό. Τύχη, κλιματικές συνθήκες αλλά προφανώς βοηθά και το γεγονός ότι η Ελλάδα ανήκει σε οικονομίες που δεν είναι στο κέντρο της παγκοσμιοποίησης και άρα τους χτύπησε η πανδημία αργά. Άρα πρόλαβαν με την καραντίνα τα χειρότερα. Αυτό που μπορείς να κάνεις τώρα είναι να επανεκκινήσεις άμεσα την οικονομία, στηρίζοντας τους ανθρώπους που έχασαν τη δουλειά τους και να χρησιμοποιήσεις όσα χρήματα πάρει η χώρα για αυτό το σκοπό. Όλες οι παλιές αυταπάτες, ο τουρισμός, η κατανάλωση, όλα θα πρέπει να ξεπεραστούν και η χώρα να δώσει σημασία στη δημιουργία ανταγωνιστικής ελαφράς βιομηχανίας, αγροτοβιομηχανίας και πράσινης ανάπτυξης.»

Είμαι 37 ετών, κάνω συνεντεύξεις κοντά στα 15 χρόνια και είναι τέταρτη φορά που πρέπει να συζητήσω μ' έναν οικονομολόγο για το πώς βλέπει το μέλλον, για το τι θα γίνει την επόμενη μέρα. Επαναστάσεις πια δεν γίνονται και καλώς δεν γίνονται. Αυτό που λέμε μεταρρύθμιση έχει κολλήσει εξαιτίας της ομάδας συμφερόντων. Ο νεοφιλελευθερισμός, και το λέω εγώ ένας άνθρωπος που πιστεύω στην οικονομία της αγοράς, έχει αρχίσει με αυτό το πρότυπο του άκρατου αυτισμού που έχει φέρει το γεγονός να έχει συγκεντρωθεί σε πολύ λίγα χέρια ο παγκόσμιος πλούτος. Αυτή η επιρροή έχει δημιουργήσει τεράστια αδυναμία στις φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες να μεταρρυθμιστούν. Διότι πια δεν έχει καμία σημασία η βούληση του ψηφοφόρου, εκείνο που έχει σημασία είναι τι προκρίνουν οι ομάδες συμφερόντων, που έχουν δημιουργήσει μια αμείλικτη ολιγαρχική δομή. Έχουμε βεβαίως την κοινωνία των πολιτών αλλά δεν θα γίνει ποτέ τίποτα αν δεν αποφασίσουν τα συγκεκριμένα κέντρα ότι ήρθε η ώρα για μεταρρύθμιση.

Δηλαδή;

Αντί να μεταρρυθμίσουν αυτό που λέμε φιλελεύθερη καπιταλιστική οικονομία, στην οποία πιστεύω, μετά το 2008, εκείνο που έκαναν είναι ότι κάλυψαν όλες τις ρωγμές με μια παραγωγή ρευστότητας και χρέους, που βύθισε ακόμα περισσότερη στην κρίση χώρες όπως η Ελλάδα και η Ιταλία, χωρίς να λύσει ουσιαστικό τίποτα στις ΗΠΑ ή στο Ηνωμένο Βασίλειο. Απόδειξη ότι αυτό που λέω είναι σωστό. Ναι... Είναι ότι σχεδόν δύο μήνες εγκλεισμός ήταν αρκετός για να υπάρξουν προβλέψεις για 15% ύφεση. Μιλάμε για προπολεμικά επίπεδα ύφεσης και την ανεργία εκτινασσόμενη σε ιστορικά μεγέθη.

Γιατί συμβαίνει όμως αυτό;

Επειδή από το 2008 και μετά, με βάση την υπεραφθονία χρέους και ρευστότητας, κυρίως ενισχύθηκαν οι βραχυχρόνιες μορφές εργασίας και οι μορφές οικονομικής δραστηριότητας που δεν κάνουν ούτε για τον ανταγωνισμό, ούτε για την πρόοδο των κοινωνιών, ούτε για την αποτελεσματική αύξηση του ΑΕΠ. Το ΑΕΠ αυξάνεται όταν χρησιμοποιείς τα χρήματα για να κάνεις παραγωγική υποδομή και να δημιουργήσεις μακροχρόνια απασχόληση. Δεν είναι μόνο η εξαφάνιση των συνδικάτων, είναι ότι δεν υπάρχει ένα πλάνο για το πως μπορούμε ν' αναπτυχθούμε. Η σταλινική από πλευράς δικαιωμάτων Κίνα, πηγαίνει όλο και πιο πίσω σε ζητήματα ελευθερίας, αλλά είχε ένα πλάνο για το πως θ' αναπτυχθεί. Στον φιλελεύθερο κόσμο δεν είχαν κανένα όραμα αυτοί που καθοδηγούσαν αλλά ήταν υπέρμαχοι των βραχυπρόθεσμων οικονομικών σχέσεων. Δεν είναι μόνο ο κορωνοϊός, σεισμός να γινόταν θα κατέρρεε το Uber και το Airbnb. Έφτιαξαν ένα θνησιγενές μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης και κακά τα ψέματα, η ανάπτυξη ρυθμίζει την κοινωνική ευημερία.

Ο ρόλος τώρα του κράτους ποιος πρέπει να είναι;

Να διορθώνει την κατάσταση για να επιστρέφουμε εκεί που ήμασταν; Αυτό είναι το πρόβλημα. Ο ρόλος του κράτους και πριν και τώρα και αργότερα θα πρέπει να είναι εκείνος της παροχής υψηλής ποιότητας αγαθών όπως είναι η παιδεία, η υγεία και η ασφάλεια. Υπάρχει ένα μέρους του πληθυσμού στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις ΗΠΑ που έχει περιουσιακά στοιχεία που είναι της τάξης των πολλών δεκάδων δισεκατομμυρίων. Σε συνθήκες της ανταγωνιστικής αγοράς δεν θα έπρεπε να υπάρχει αυτό.

Γιατί συνέβη όμως;

Υπήρξαν ολιγοπώλια και μονοπώλια που συμπίεσαν το κόστος εργασίας μέσω της αυτοεξαφάνισης των συνδικάτων, γιατί και αυτά είχαν πάρα πολλές αμαρτίες στην πλάτη τους. Έχοντας δημιουργήσει αυτές τις συνθήκες της παντελούς καταστρατήγησης του ανταγωνισμού και ρυθμίζοντας το κόστος μόνοι τους, είχε σαν αποτέλεσμα να τους αποφέρει υπερκέρδη. Σε συνδυασμό με τη φούσκα της ρευστότητας και του χρέους που τινάζει προς τα πάνω τις χρηματιστηριακές αξίες των περιουσιακών στοιχείων. Αυτοί που έχουν γίνονται όλο και πλουσιότεροι και αυτοί που δεν έχουν δανείζονται για να τ' αποκτήσουν. Το κράτος αντί να προσφέρει σε αυτούς τους ανθρώπους ποιότητα σε παιδεία, υγεία και ασφάλεια, θα πρέπει ο γονιός και ο καθείς να πληρώνει για την υγεία του. Από την άλλη όμως σε εποχές πανδημίας τι να πληρώσεις; Εγώ δεν έχω καθόλου πρωτογενή υγεία. Οι μεν παθολόγοι έχουν κρυφτεί για να μη τους πιάσει ο ιός, οι δε ιδιωτικές κλινικές έχουν κατασχεθεί από την κυβέρνηση. Βλέπετε πως όταν χρειάζεται το κοινωνικό σύνολο την υποστήριξη αυτών των αγαθών, το κράτος δεν είναι εκεί, γιατί δεν του δόθηκε η δυνατότητα να χρηματοδοτηθεί για να παίξει το ρόλο που πρέπει να παίξει. Με αποτέλεσμα εδώ, αν μπεις στο νοσοκομείο, από τους τρεις, οι δύο βγαίνουν. Είναι ανήκουστο νούμερο οι 35.000 νεκροί, για να μη μιλήσω για τις Ηνωμένες Πολιτείες που οι μισοί είναι ανασφάλιστοι. Αυτό δεν χρειάζεται να είσαι σοσιαλιστής για να καταλάβεις ότι υπάρχει μεγάλο πρόβλημα όταν ο οδηγός του Uber δεν μπορεί να πει έχω κρύωμα, γιατί φοβάται ότι θα απολυθεί ή γιατί φοβάται ότι θα χάσει το μεροκάματό του. Αυτές δεν είναι εργασιακές συνθήκες ή οργάνωση οικονομίας αλλά η καπιταλιστική Βρετανία του 19ου αιώνα πριν καν εμφανιστεί ο Μαρξ.

Κάποιος στην Ελλάδα που δουλεύει 12 ώρες τη μέρα χωρίς ρεπό, με μισή ασφάλεια, ένας εργαζόμενος στην Uber και ένας εποχιακός εργάτης, χωρίς να έχουν μια ομάδα να πιέζουν προς τα πάνω, καταλήγουν να ψηφίζουν ανθρώπους που τους υπόσχονται λαγούς με πετραχήλια και μετά αυτούς, δηλαδή τους που πολιτικός, που τους τα υπόσχονται τους αποκαλούμε λαϊκιστές.

Ωραία, αλλά πως θα μιλήσουμε για τα προβλήματα των εργαζομένων χωρίς να κατηγορηθούμε ως λαϊκιστές; Έχετε απόλυτο δίκιο. Στη μέση βρίσκονται τα μίντια όπου δεν αφήνουν την ελεύθερη παραγωγή ιδεών. Έχουμε φτάσει σε σημείο να είναι πιο αξιόπιστος ο Τραμπ από τη Fox News. Ρωτάνε τους ρεπουμπλικάνους ψηφοφόρους ποιον θεωρείς πιο αξιόπιστο το κανάλι ή τον τσαρλατάνο, και σου απαντάνε τον τσαρλατάνο. Τι λέει αυτό για τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης; Δεν υπάρχει κανένας πια δημοκρατικός έλεγχος από τα μίντια με αποτέλεσμα ο μόνος που έχει μείνει είναι η ψήφος.

Ζούμε το τέλος της Παγκοσμιοποίησης ή είναι μια υπερβολή;

Έρχεται το τέλος της δεύτερης Παγκοσμιοποίησης. Είναι αδύνατο να μην υπάρξει επίπτωση, όχι εξαιτίας της διασποράς της πανδημίας αυτής καθεαυτής αλλά επειδή το οικονομικό πρόβλημα υπήρχε. Αυτό που βλέπουμε αυτή τη στιγμή είναι το ξεφούσκωμα της φούσκας χρέους, σε λίγες εβδομάδες θα δούμε τις επιπτώσεις της πανδημίας. Λογικά θα γυρίσουν πίσω σε πιο προστατευτικές μεθόδους, προσπαθώντας να φτιάξουν εγχώρια βιομηχανία, δηλαδή να καταρρεύσουν οι παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, διότι οι πάντες θα προσπαθήσουν να φτιάξουν τοπική παραγωγική δυναμική. Τώρα, η δύση πλην Γερμανίας, δεν κατασκευάζει τίποτα. Ο δεύτερος τρόπος είναι οι ανταγωνιστικές υποτιμήσεις, πλην της ευρωζώνης που δεν τους δίνει τη δυνατότητα η συνθήκη, οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο θα υποτιμήσουν το νόμισμα τους και θα προχωρήσουν σε μεγάλα προγράμματα νομισματικών χρηματοδοτήσεων.

Τι θα πει αυτό;

Εκδίδουν ομόλογα και αντί να τα αγοράζει η αγορά, τ' αγοράζει η Κεντρική Τράπεζα. Βγαίνουν τα χρήματα από τη μία τσέπη και μπαίνουν στην άλλη. Αυτό θα οδηγήσει σε υποτιμήσεις των νομισμάτων και σε πληθωρισμό. Σε έξι μήνες από σήμερα, θυμηθείτε τα λόγια μου, θ' αρχίσει να καταγγέλλει ο ένας τον άλλο για ανταγωνιστικές υποτιμήσεις και προστατευτισμό. Όλο αυτό θα βάλει τέλος στο μοντέλο της παγκοσμιοποίησης που έχουμε ζήσει μέχρι τώρα που θα μπορούσες να πας στα σκλαβοεργοστάσια του Βιετνάμ, να φτιάχνεις τα καλύτερα παπούτσια και να τα μοσχοπουλάς στην Oxford Street. Αυτό θα διαταραχθεί.

Αν δεν μπορώ να υποτιμήσω σαν Ελλάδα το νόμισμα μου, πώς θ' αντιδράσω στο κύμα ανεργίας και στην ύφεση που έρχεται;

Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι τριπλό. Η διαφθορά των πολιτικών δυνάμεων. Υπάρχουν δέκα δισεκατομμύρια ευρώ ανεκτέλεστα δημόσια έργα που δεν γίνονται επειδή δεν έχει συμφωνηθεί η μοιρασιά των πολιτικών με τους εργολάβους. Το ίδιο θα ισχύσει και με τα χρήματα που θα έρθουν για την πράσινη ανάπτυξη, Η χώρα είναι μονοδυναμική, ζει από τον τουρισμό, όπου κάνεις αντιπαροχή το υπέροχο ελληνικό τοπίο. Δεν έχει καμία παραγωγική δυναμική όπως η τεχνολογία. Τρίτο και βασικότερο είναι ότι δεν υπάρχει κανένα σχέδιο δημιουργίας αναπτυξιακών υποδομών. Θα ήταν πολύ εύκολο αντί να έχεις κολλητούς και voucher, σιγά σιγά να κινητοποιήσεις και με δάνεια, ν' αρχίσει η χώρα να ξαναφτιάχνει την ελαφριά της βιομηχανική υποδομή. Το ίδιο ισχύει και με τα logistics. Υπάρχουν χώροι που θα σου δημιουργήσουν απασχόληση και μέσα στο lockdown. Έχει τεράστιες παθογένειες η οικονομία γιατί βασίζεται στον τουρισμό, στην κατανάλωση και υπάρχει αδυναμία ν' απορροφήσει τα κονδύλια που θα έρθουν. Θα έρθουν κονδύλια και θα γίνουν vouchers χωρίς ν' αφήσουν καμία αναπτυξιακή προοπτική πίσω τους. Μόνο το να υποτιμήσεις το νόμισμα δεν αρκεί. Τι θα εξάγεις; Τι θα πάρεις; Αντί για 26 εκ κάκιστης ποιότητας τουρίστες, θα σου έρθουν 35 όταν τελειώσει η πανδημία.

Οπότε δεν έχουμε σωτηρία με αυτό το πολιτικό και διοικητικό προσωπικό;

Ελπίζω και στα θαύματα. Βλέπετε ότι οι πολιτικοί της δεκαετίας του '50, προσπάθησαν με ό,τι είχαν στα χέρια τους, να φτιάξουν με κάθε τρόπο ντόπια ελαφριά παραγωγή. Με όλα τα προβλήματα της περιβαλλοντικής ρύπανσης, της διαπλοκής, μπορούμε να τους καταλογίσουμε ό,τι θέλετε. Αλλά έφτιαξαν εγχώρια παραγωγική βάση. Σήμερα δεν μπορούν να κάνουν ούτε αυτό. Ούτε διαπλοκή δεν μπορούν να κάνουν. Λιμνάζουν δέκα δισεκατομμύρια στα δημόσια έργα, αυτό δεν έχει καμία σχέση με τον κορωνοϊό. Το γεγονός ότι η ανάπτυξη ήταν airbnb δεν έχει καμία σχέση με τον κορωνοϊό.

Γιατί τη μεγάλη κρίση δεν την πληρώνουν οι πλούσιοι; Γιατί πάλι πρέπει να χάσουν το μισθό της ή τη δουλειά τους, αυτοί που βγάζουν 1000, 800 ή και 400 ευρώ;

Το να παίρνεις στην Ελλάδα 400 είναι μεγάλο αλλά όχι τεράστιο πρόβλημα γιατί υπάρχει η οικογένεια και μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης. Το να πας στα μισά στην Βρετανία, σημαίνει ότι θα μείνεις άστεγος.

Υπάρχει άλλη λύση από το πάει το μεγάλο χέρι του κράτους και να πάρει τα λεφτά από τους πλούσιους. Αν γίνει αυτό όμως μετά δεν θα καταστρατηγήσουμε τις αξίες της φιλελεύθερης οικονομίας;

Χωρίς να γινόμαστε ακραίοι, η αλήθεια είναι ότι η βασική αρχή της ελεύθερης οικονομίας δεν είναι ο πλούτος αλλά ο ανταγωνισμός. Αν η υπερβολική συσσώρευση πλούτου είναι ένα αποτέλεσμα μονοπωλίων και ολιγοπωλίων, το να ξαναμοιράσεις το υπερπλεονάζον κέρδος είναι απλά ένας τρόπος για να τονώσεις τον ανταγωνισμό. Δεν υπάρχει μόνο μια ανάγνωση των φιλελεύθερων οικονομικών. Η δική μου δεν έχει καμία σχέση με τον Φρίντμαν και τους υπόλοιπους. Ο Φρίντμαν θα σας πει ότι τα μονοπώλια είναι πολύ καλά, γιατί στο τέλος οι καλύτεροι κερδίζουν και μονοπωλούν την αγορά. Η απάντηση είναι ότι από τότε που εξουθένωσαν τους αντιπάλους του, δεν είναι πια ανταγωνιστικές μονάδες, οπότε συμπίεσαν το κόστος και αύξησαν το κέρδος. Δεν είναι τρόπος αυτός να οργανώσεις οικονομικά μια κοινωνία. Άρα, υπάρχουν στρεβλώσεις στην αγορά που πρέπει να διορθωθούν. Μεταξύ αυτών είναι ότι κάποιοι έχουν υπερσυγκεντρώσει πλούτο. Ο πλούτος αυτός θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για να τονωθεί ο ανταγωνισμός. Κάποια στιγμή ο πολύ πλούσιος χωρίς κοινωνική συνεισφορά θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως «περιβαλλοντική ρύπανση», ως παράγοντας οικονομικής και κοινωνικής ρύπανσης.

Και πως τον τιμωρείς;

Τον φορολογείς για να σταματήσει να ρυπαίνει. Δεν μπορούμε σα λύση να εθνικοποιήσουμε τα πάντα. Διότι δεν έχει τα χρήματα το κράτος για να το κάνει και όλοι αυτοί που έχουν επενδύσει στις εταιρείες θα χάσουν τα χρήματά τους. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι ν' αναδιανείμουμε με τέτοιο τρόπο ώστε να ξαναδημιουργηθεί ανταγωνισμός στην αγορά. Το να πάρεις τα χρήματα και να δώσεις επιδόματα είναι δώρον άδωρον, το να πάρεις τα χρήματα για να δημιουργήσεις την περίφημη πράσινη οικονομία ή κοινωνική οικονομία, ε νομίζω ότι αυτο είναι μέσα στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς. Όλοι μέχρι τώρα δανείζονταν με αρνητικά επιτόκια και τι έκαναν; Αγόραζαν τις μετοχές των εταιρειών τους στη Wall Street και έστελναν τις αξίες ακόμα πιο πάνω. Αύξαναν δηλαδή τον πλούτο στην τσέπη τους με κανένα παραγωγικό αποτέλεσμα. Μόνο να τους φορολογήσεις για να τους παρεις τα χρήματα, δεν είναι ακριβώς η λύση.

Αν πείτε ότι την επόμενη μέρα της πανδημίας, εγώ δε θα ήθελα να πάνε χειρότερα τα πράγματα, αλλά να πάνε καλύτερα. Γιατί να ξυπνήσω σ' ένα κόσμο χειρότερο επειδή κάτσαμε μέσα τριανταπέντε μέρες; Ποια πρέπει να είναι τα αιτήματά μου για να μη μου ξανασυμβεί αυτό;

Σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο θα πρέπει να ζητήσετε αναδιανομή προς όφελος παραγωγικών επενδύσεων και προς όφελος της παροχής δημόσιων αγαθών. Ένας άλλος τρόπος να έχει κανείς δουλειά είναι να ξοδεύει η νοσοκόμα, η δασκάλα και ο γιατρός. Αν τους αυξήσεις το μισθό θα ξοδεύουν ακόμα περισσότερο άρα θα προσλαμβάνουν και οι εταιρείες περισσότερο κόσμο. Η αύξηση των μισθών είναι ένα πολύ καλό εργαλείο σε τέτοιες εποχές. Σε χώρες, κατεστραμμένες όπως η Ελλάδα να απαιτήσετε να μη χάνεται ούτε ευρώ. Να πηγαίνουν όλα στην οικονομία και όχι στις τσέπες και να υπάρξει μια νέα οικονομική πολιτική. Είναι μια τεράστια ευκαιρία για την Ελλάδα να φτιάξει μια νέα ελαφρά βιομηχανία.

*Δημοσιεύτηκε στην popaganda.gr στις 13/5/2020.  

Η επάνοδος στην εργασία μετά τον καρκίνο

Η επάνοδος των εργαζομένων στην εργασία μετά τον καρκίνο είναι ένα θέμα με ιδιαίτερη κοινωνική σημασία που θα απασχολεί ολοένα και περισσότερο τους εργαζομένους, τις επιχειρήσεις και την πολιτεία.

Το ανθρώπινο δυναμικό περιλαμβάνει όλο και περισσότερους ανθρώπους που έχουν νοσήσει ή νοσούν από καρκίνο. Η υποστήριξη των συνανθρώπων μας κατά την επάνοδο στην εργασία τους ενέχει, πλέον, ένα σημαντικό διακύβευμα για το σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφού κάθε χρόνο οι διαγνώσεις νέων περιστατικών καρκίνου στην Ευρώπη ανέρχονται σε 3,4 εκατομμύρια. Περίπου το ήμισυ των ατόμων που διαγιγνώσκονται με καρκίνο βρίσκεται σε ηλικία εργασίας, δηλαδή, ένας στους δύο από εμάς θα αντιμετωπίσουμε έμμεσα ή άμεσα μια διάγνωση καρκίνου, είτε στη διάρκεια της ζωής μας, είτε στον ευρύτερο οικογενειακό μας κύκλο. Την ίδια στιγμή, οι θεραπείες και τα ποσοστά επιβίωσης έχουν βελτιωθεί, καθώς ο καρκίνος μετατρέπεται σταδιακά σε μια χρόνια πάθηση και κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις -όπως η έγκαιρη διάγνωση- αποκτά ιάσιμη μορφή.

Για αυτούς τους λόγους και επειδή οι περισσότεροι από εμάς σίγουρα θα εργάζονται περισσότερα χρόνια, η επάνοδος στην εργασία ενός εργαζόμενου με καρκίνο θα γίνει μια κοινή εμπειρία για τα στελέχη των επιχειρήσεων και μάλιστα, μία από τις δυσκολότερες στη διαχείρισή τους.

Μία περίπλοκη και πολυεπίπεδη διαδικασία

Οι επιπτώσεις του καρκίνου και της θεραπείας του μπορεί να επηρεάσουν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης υγείας και ευεξίας, συμπεριλαμβανομένων σωματικών, ψυχολογικών και νοητικών συμπτωμάτων, όπως αναφέρεται σε συμπεράσματα της βρετανικής ΜΚΟ Macmillan και της κοινωνικής εταιρείας Working with Cancer. Οι επιπτώσεις αυτές μπορεί να είναι είτε βραχυπρόθεσμες, είτε μακροπρόθεσμες. Η ανάκαμψη από τον καρκίνο δεν είναι γραμμική διαδικασία και συνήθως διαρκεί αρκετά περισσότερο από 12 μήνες.

Η ανεπαρκής κατανόηση του αντίκτυπου του καρκίνου και οι δυσκολίες που ενδέχεται να αντιμετωπίσουν οι καρκινοπαθείς εργαζόμενοι, όσον αφορά την εξισορρόπηση των απαιτήσεων εργασίας και θεραπείας, καθώς και η αναποτελεσματική επικοινωνία με τον προϊστάμενο ή τον εργοδότη, είναι παράγοντες που συχνά προκαλούν τριβές στο περιβάλλον εργασίας και μπορούν να τους οδηγήσουν σε μια επαναξιολόγηση των προσδοκιών τους για τη ζωή και την εργασία και, κατ' επέκταση, να αποτρέψουν την επιστροφή σε αυτήν.

Αναλύσεις διεθνών μελετών από τις ΗΠΑ, την Ευρώπη και άλλες χώρες έδειξαν ότι το ποσοστό ανεργίας μετά από καρκίνο αυξάνεται και μάλιστα, όσον αφορά στις γυναίκες που έχουν νοσήσει από καρκίνο του μαστού, το ποσοστό είναι υψηλότερο από ό, τι μετά από άλλες μορφές καρκίνου - 35,6% και 31,7% αντίστοιχα (WHO, Guide to Cancer Early Diagnosis). Επιπλέον, ένας σημαντικός αριθμός από τις γυναίκες που πέτυχαν να επιστρέψουν στην εργασία τους, βιώνουν έλλειψη υποστήριξης από τους συναδέλφους ή τον εργοδότη τους και διακρίσεις, καθώς στιγματίζονται μετά τον καρκίνο, με μείωση των ευθυνών τους, στασιμότητα μισθού ή/και ανακοπή της εξέλιξης της σταδιοδρομίας τους. Δυστυχώς, σε πολλές άλλες περιπτώσεις, οι εργαζόμενοι καρκινοπαθείς απολύονται εξαιτίας της ασθένειάς τους.

Επίσης, δεν υπάρχει ευρωπαϊκό ή εθνικό νομοθετικό πλαίσιο που να προστατεύει τα δικαιώματα των καρκινοπαθών και των επιζώντων στην εργασία. Ανεξάρτητα όμως από αυτό, η δυσκολία παραμονής ή εύρεσης εργασίας εξακολουθεί να είναι τεράστιο θέμα.

Πράγματι, πολλά εμπόδια, που ξεκινούν από τη διάγνωση και τις μακρόχρονες περιόδους αναρρωτικής άδειας και συνεχίζονται με τους λειτουργικούς περιορισμούς, καθιστούν δυσκολότερο για τους ασθενείς και τους επιζώντες να παραμείνουν ή να εισέλθουν ξανά στην αγορά εργασίας.

Αυτό το θέμα γίνεται ολοένα οξύτερο που σημαίνει ότι οι πολιτικές επανόδου στην εργασία είναι κρίσιμης σημασίας για να κρατήσουν οι επιχειρήσεις τους εργασιακούς χώρους βιώσιμους.

Τί μπορεί να γίνει; Και μάλιστα, χωρίς ιδιαίτερο κόστος;

Πρώτο και κυριότερο είναι η ανάγκη συνεργασίας των επιχειρήσεων με τους ενδιαφερομένους. Οι περισσότερες επιχειρήσεις, όταν εξετάζουν τον τρόπο με τον οποίο ο καρκίνος εντάσσεται στην στρατηγική ευημερίας του οργανισμού τους (Workplace Wellbeing), εστιάζουν κυρίως στην ενημέρωση, στην πρόληψη και στην έγκαιρη διάγνωση, παρέχοντας τη δυνατότητα για διαγνωστικές εξετάσεις στο προσωπικό, αλλά και στην ευαισθητοποίηση για την αναγνώριση των συμπτωμάτων του καρκίνου. Τέτοιες πρωτοβουλίες και ενέργειες είναι εξαιρετικά σημαντικές και πρέπει να συμπεριλαμβάνονται στην στρατηγική τους. Αλλά τι γίνεται με τους εργαζόμενους που έχουν διαγνωσθεί με καρκίνο και θέλουν να παραμείνουν ή να επιστρέψουν στην εργασία τους; Πώς μπορούν οι επιχειρήσεις να διασφαλίσουν ότι η στρατηγική τους για την ευημερία λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες τους;

*Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό HR Professional στις 21/2/2020. 

Θάλεια Δραγώνα: «Οι καταπιεσμένοι άνθρωποι χειραγωγούνται ευκολότερα»

Η πανεπιστημιακός και πρώην πολιτικός μιλάει για το έργο 22 χρόνων στο Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανόπαιδων στη Θράκη, τις δυσκολίες μέσα και έξω από αυτό και το αναγκαίο restart.
Είκοσι δύο χρόνια. Σχεδόν μια γενιά. Το διάστημα, ας πούμε, που χρειάζεται για να μεγαλώσει ένα παιδί, να σπουδάσει και να επιστρέψει στη γενέτειρά του για να διδάξει το ίδιο. Τόσο κράτησε το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανόπαιδων στη Θράκη, με εντυπωσιακά αποτελέσματα σε σχέση τόσο με το ποσοστό των παιδιών που τελειώνουν την υποχρεωτική εννιάχρονη εκπαίδευση (από 35% το 2000 σε 80% σήμερα) όσο και γενικότερα με την ένταξή τους στην κοινωνία. Μα τότε γιατί σταμάτησε; Τα καλά πράγματα που γίνονται σ' αυτόν τον τόπο δεν είναι πολλά. Γιατί λοιπόν πυροβολούμε τα πόδια μας; Ψυχή αυτού του προγράμματος ήταν η Θάλεια Δραγώνα και η Αννα Φραγκουδάκη. Συνάντησα την πρώτη στο Καποδιστριακόν, το εστιατόριο του ΕΚΠΑ που στεγάζεται στο κτίριο «Κωστής Παλαμάς», το γνωστό «ροζ κτίριο» της Ακαδημίας. Την τελευταία φορά που της είχα μιλήσει ήταν από την Κομοτηνή, όπου είχε λάβει μέρος σε μια εκδήλωση για το κλείσιμο αυτού του κύκλου. Ήταν παθιασμένη τότε, όπως και τώρα. Μου είπε πόση εθνική υπερηφάνεια αισθάνθηκε με την Κατερίνα Σακελλαροπούλου, ιδίως ακούγοντας την ομιλία της όταν της ανακοινώθηκε η επιλογή της για τη θέση της Προέδρου της Δημοκρατίας. Παρήγγειλε ένα λαβράκι σοτέ, εγώ σολομό. Διάλεξε την πιο υγιεινή σαλάτα που υπήρχε στον κατάλογο. Δεν ήθελε αλκοόλ. Και άρχισε να αναπολεί. «Η Θράκη ήταν πάντα τόπος ειρηνικός. Παρά τις καταπιέσεις, τις διακρίσεις, τους αποκλεισμούς, δεν είχε επιδείξει βία. Ποτέ. Η κατάσταση όμως γινόταν όλο και πιο πνιγηρή. Και αυτό το κατάλαβε το 1990 ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης. Εισηγήθηκε λοιπόν στους αρχηγούς των άλλων κομμάτων της Βουλής και αποφάσισαν ομόφωνα ότι πρέπει ν' αλλάξουν οι σχέσεις κράτους και μειονότητας. Αυτή τη δεκαετία αποφασίστηκαν μέτρα που σταματούσαν μια ανόητη πολιτική - ένα από αυτά ήταν και η συγκρότηση της ομάδας μας. Η Θράκη είχε στα χωριά της Ροδόπης φυλάκια, δεν μπορούσες να πας στο χωράφι σου αν δεν είχες πάσο. Οι άνθρωποι της μειονότητας δεν μπορούσαν να πάρουν άδεια αυτοκινήτου, να καταθέσουν χρήματα στην τράπεζα. Υπήρχε η φαντασίωση ότι έτσι μπορούσες να ελέγξεις τα πράγματα καλύτερα. Όταν όμως οι άνθρωποι είναι καταπιεσμένοι, είναι και πιο χειραγωγούμενοι, πιο οργισμένοι. Για να μπορέσεις να εξασφαλίσεις δημοκρατικούς κανόνες σε οποιαδήποτε κοινωνική ομάδα, ο δρόμος είναι η ενδυνάμωσή τους, να γίνουν δρώντα υποκείμενα. Αν δεν είναι δρώντα υποκείμενα, είναι χειραγωγούμενα. Ο Μητσοτάκης κατάλαβε ότι μπορούσε να γίνει μια έκρηξη. Παρενέβη λοιπόν και μίλησε για ισονομία και ισοπολιτεία». Το 1997 ανέβηκε η ομάδα στη Θράκη. Υπήρχε καχυποψία και από την πλευρά της μειονότητας («ποιοι είναι αυτοί που ήρθαν από την Αθήνα;») και από τους σκληρούς της πλειονότητας, επειδή η ομάδα είχε δουλέψει σε σχολεία με μειονότητες, είχε γράψει και το «Τι είναι η πατρίδα μας; Εθνοκεντρισμός στην εκπαίδευση». Όταν χαλάρωνε η μια πλευρά, αγρίευε η άλλη. Και υπήρχε φυσικά και η εμπλοκή της Τουρκίας. Αλλά ο κόσμος πήγε μαζί τους. Είχαν κάνει κι ένα φιλμάκι, σκηνοθέτης ήταν ο Θάνος Αναστόπουλος, ρωτούσε τι είναι η Θράκη, και όλοι, μέλη της μειονότητας και της πλειονότητας, εξέφραζαν τον ίδιο συναισθηματικό δεσμό με τον τόπο τους. Και λέγαν όλοι, «μυρωδιές, ήχοι, το πρωί που ξυπνάω και βλέπω τη χαμηλή νέφωση». Στην αρχή δεν υπήρχε καν μέρος για να συναντιούνται οι νέοι της μειονότητας με άλλους της πλειονότητας. Κι ένα καφενείο όπου έπαιζαν τάβλι κι έπιναν καφέ το κάψανε τρεις φορές. Σιγά σιγά τα πράγματα άρχισαν να φτιάχνουν. «Η στιγμή που είπα ότι πάμε πλέον καλά, προχωράμε, ήταν μια μέρα που μπήκα στο κέντρο μας στην Ξάνθη. Τα παιδιά έκαναν μάθημα. Και οι μητέρες περιμένοντας είχαν βγάλει το βελονάκι τους και έπλεκαν. Είπα τότε, αν οι μανάδες αισθάνονται τόσο οικείο αυτόν τον χώρο της ελληνικής πολιτείας, έχουμε κερδίσει». Ένα άλλο σπουδαίο επίτευγμα ήταν οι γυναίκες της μειονότητας που έμαθαν ελληνικά. «Εκείνες το ζήτησαν. Αφού έρχεστε και κάνετε μάθημα στα παιδιά μας, είπαν, δεν κάνετε και σε μας; Στην αρχή δεν τις άφηναν οι άντρες τους, έδωσαν μάχη. Έχω μια φωτογραφία που κάνουν το σήμα της νίκης. Και τώρα μας λένε, πού πάτε, γιατί σταματάτε;». «Σεβαστήκαμε τις διαφορετικές ταυτότητες» Αναρωτιέμαι πώς κέρδισε η ομάδα των «πρωτευουσιάνων» την εμπιστοσύνη αυτών των ανθρώπων. Πώς νίκησαν την καχυποψία τους ύστερα από τόσα χρόνια καταπίεσης; «Ήμασταν μια μεγάλη ομάδα πανεπιστημιακών, εκπαιδευτικών, κοινωνικών λειτουργών, εμψυχωτών, όλοι τους αποφασισμένοι να πετύχουν. Κάναμε μαθήματα ελληνικών στα σχολεία τα απογεύματα και τα Σαββατοκύριακα, δημιουργήσαμε κοινοτικά κέντρα που δούλευαν επτά μέρες την εβδομάδα όλον τον χρόνο, τέσσερις κινητές μονάδες επισκέπτονταν καθημερινά τα απομακρυσμένα χωριά, κάναμε καλοκαιρινές κατασκηνώσεις με παιδιά και νέους, μειονότητας και πλειονότητας μαζί, όπου μάθαιναν τη συμβίωση και τη συνεργασία. Σεβαστήκαμε τις διαφορετικές ταυτότητες στη δημιουργία διδακτικών υλικών και βιβλίων, κάνοντας μεικτή επιμόρφωση εκπαιδευτικών από τη μειονότητα και την πλειονότητα, δίνοντας ευκαιρίες στα κορίτσια και τις γυναίκες, δουλέψαμε στο πεδίο σε συνθήκες δύσκολες, ήρθαμε κοντά στην τοπική κοινωνία, και είχαμε μεγάλο πάθος για τη δουλειά που κάναμε. Παράδειγμα, μια από τις τέσσερις κινητές μας μονάδες έφευγε από την Κομοτηνή Κυριακή το χάραμα κάνοντας δυόμισι ώρες ταξίδι στον Έβρο για να κάνει μάθημα στις γυναίκες. Ακόμη και ο ιμάμης σε κάποια χωριά βοηθούσε μετακινώντας το μάθημα του Κορανίου διότι θα κάναμε μάθημα ελληνικών εμείς. Ήταν φορές που μας ανήγγελλε από τον μιναρέ. Τη μεγαλύτερη λαχτάρα την είχαν τα παιδιά. Απολάμβαναν μια μάθηση-παιχνίδι, δημιουργική, με ηλεκτρονικούς υπολογιστές τόσο σπάνιους για τα περισσότερα παιδιά. Τα αποτελέσματα, ποσοτικά και ποιοτικά, είναι εντυπωσιακά». Η Θάλεια είναι ασυγκράτητη, το πιάτο μπροστά της είναι άθικτο. Θα έλεγε κανείς ότι αυτά που έκανε η ομάδα της ήταν τόσο πετυχημένα, ώστε είχαν οικουμενική αποδοχή. Οι ξένοι που παρακολουθούσαν το πρόγραμμα - αφού γινόταν με κοινοτικά κονδύλια - ήταν πράγματι ενθουσιασμένοι. Αλλά ορισμένοι στην Αθήνα ενοχλούνταν. Κι όταν βρέθηκε στο υπουργείο Παιδείας, το 2010, ξέσπασαν εναντίον της. «Εβγαινε στον δρόμο το ΛΑΟΣ και φώναζε "έξω η Δραγώνα από το υπουργείο Παιδείας". Δεν μπόρεσα να το αντέξω και παραιτήθηκα. Ο Καρατζαφέρης καμάρωνε στη Βουλή λέγοντας ότι το κόμμα του κατάφερε να με διώξει. Το υπουργείο είχε άλλωστε ήδη αρχίσει να αποσύρει την εμπιστοσύνη του σε μένα γιατί είχε πολιτικό κόστος».

«Απαραίτητα τα μέτρα ήπιας πολιτικής»

Πάντα υπήρχαν λοιπόν εμπόδια. Διάφοροι πολιτικοί εκπρόσωποι δεν έβλεπαν με καλό μάτι το έργο στη Θράκη. Ωστόσο, παρά τις διαφορές ανάμεσα σε υπουργούς Παιδείας και κόμματα, όλοι στήριζαν την πολιτική ισονομίας και ισοπολιτείας. Και η δυστοκία που υπήρχε στην ανανέωση του προγράμματος εύκολα ή δύσκολα ξεπερνιόταν. «Δεν είχα συναντήσει ποτέ ως τώρα υπουργό που να μην ενδιαφερθεί να καταλάβει. Και πιστεύω ότι τα μέτρα ήπιας πολιτικής, όπως τα έλεγε ο Γιώργος Παπανδρέου, είναι σήμερα πιο απαραίτητα από ποτέ. Πρέπει να κάνουμε ενέσεις συνεχώς, εξέλιξης, δημοκρατίας, φιλίας, ανοιγμάτων. Πρέπει να προετοιμάζουμε την κοινωνία των πολιτών, να υπάρχει διακίνηση ιδεών, να έρχονται κοντά οι άνθρωποι. Άλλωστε το έργο μπορεί να γίνει παράδειγμα. Αυτά που έγιναν στη Θράκη να γίνουν και στη Λάρισα, για παράδειγμα, με τους μετανάστες που μεταφέρονται από τα νησιά. Η κοινωνία είναι έτοιμη να τους φάει ζωντανούς. Και οι αιρετοί δεν βοηθάνε. Πρέπει λοιπόν να εφαρμόσουμε πολυδάπανα μέτρα, που παίρνουν χρόνο. Και χρήμα φυσικά. Η δημοκρατία στοιχίζει. Αλλά δεν γίνεται αλλιώς». Η Δραγώνα πίστευε ανέκαθεν στη σημασία του «από τα κάτω». Όταν ήταν γραμματέας στο υπουργείο, όργωνε όλη την Ελλάδα, πήγαινε στους καταυλισμούς των Ρομά για να βάλει τα παιδιά τους στο σχολείο. Και τα κατάφερνε. «Στην αρχή οι δήμαρχοι φοβόντουσαν, μια πρόεδρος συλλόγου γονέων στη Βέροια, μέλος του ΛΑΟΣ, ήταν πολύ αρνητική. Στο τέλος με ευχαρίστησε, μου ενεχείρισε μάλιστα δώρο κι ένα ταψί ραβανί. Για ν' αλλάξουν νοοτροπίες και προκαταλήψεις, πρέπει το κράτος να κάνει πρωταγωνιστές τις τοπικές κοινωνίες». Το ίδιο έγινε και με ένα άλλο πρόγραμμα στο οποίο δούλεψε με την Άννα Φραγκουδάκη. Συμμετείχαν τέσσερις χώρες: Ισραήλ και Παλαιστινιακή Αρχή, Ελλάδα και Τουρκία. Το θέμα ήταν το ίδιο, η συμβίωση των ανθρώπινων ομάδων που έχει διαιρέσει η ιστορία των εθνών. «Την ανάγκη συνύπαρξης των πολιτισμικών ετεροτήτων την ξέρουμε σε αυτή τη χώρα. Είμαι Ελληνίδα, εγγονή μετανάστη, ο προπάππος μου μετανάστευσε στην Αμερική, και παιδί πρόσφυγα, ο πατέρας μου ήταν πρόσφυγας από τη Σμύρνη. Έχω μέσα μου αυτά τα τραύματα». Κάθε κύκλος όμως έρχεται κάποια στιγμή που κλείνει. Αυτό δεν σημαίνει ότι το έργο πρέπει να σταματήσει. Αντιθέτως, υπάρχουν εκατό λόγοι για να συνεχίσει. Τι θέλουν οι δύο γυναίκες που το κράτησαν επί 22 χρόνια; Να παραδώσουν τη σκυτάλη σε νέους ανθρώπους. Πρέπει να γίνει ένα restart. Ρωτάω τη Θάλεια τι θα έλεγε αν την καλούσε ο Πρωθυπουργός. «Να δημιουργηθεί ένα πειραματικό σχολείο, δίγλωσσο, που να αποτείνεται εξίσου στη μειονότητα και στην πλειονότητα, και να αποτελέσει πείραμα, παράδειγμα πραγματικής συμβίωσης στην εκπαίδευση. Γιατί τα παιδιά που πάνε στο δημόσιο, η ταυτότητά τους, η γλώσσα τους είναι ανύπαρκτη, κι όταν πηγαίνουν στο μειονοτικό σχολείο είναι γκετοποιημένα. Δεν δουλεύει έτσι η εκπαίδευση. Θα μπορούσαμε να είμαστε παράδειγμα στον κόσμο για τη διγλωσσία και τις διαφορετικές ταυτότητες στο σχολείο. Ένας φάρος, σαν τον Καναδά. Έτσι βγήκαν και στην Αμερική τα μαύρα παιδιά από το περιθώριο και την αμάθεια». Το εστιατόριο του πανεπιστημίου είναι πιο πολύβουο απ' ό,τι περίμενα. Τα πιάτα του πάντως είναι πολύ νόστιμα. Ξαφνικά αρχίζει να ακούγεται δυνατή μουσική, κάποιοι φοιτητές κάνουν πρόβα χορού. Κοιτάζω τη συνομιλήτριά μου, το αποκλείω αυτή η γυναίκα να σταματήσει να δουλεύει. Με επιβεβαιώνει. «Από το τέλος Αυγούστου είμαι συνταξιούχος. Αλλά κάνω συνεχώς σχέδια. Κάνω αιτήσεις σε διάφορα ερευνητικά προγράμματα, διεθνικά και πολυπολιτισμικά. Δεν έχω κουραστεί. Κάνω μάθημα στο πανεπιστήμιο αμισθί. Ο τίτλος είναι Ταυτότητες και Ομάδες, όταν το ψυχικό συναντά το κοινωνικό. Το μάθημα με ενθουσιάζει και είναι μεγάλη ανταμοιβή η ανταπόκριση των φοιτητών. Συνεργάζομαι επίσης με τον Δήμο Αθηναίων για την ένταξη των προσφύγων. Είναι ένα σύνθετο πρόγραμμα, κι αυτό ακριβό φυσικά. Αλλά αυτές οι προσπάθειες πρέπει να πολλαπλασιάζονται σαν τα μανιτάρια».

«Στην πολιτική βρέθηκα από σπόντα»

Ρωτάω τη Θάλεια αν δηλώνει αριστερή ή αν έχει πάψει να πιστεύει στις ετικέτες. «Δεν δηλώνω τίποτα. Δεν θήτευσα ποτέ στην Αριστερά, αν και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κάποιες ιδέες της Αριστεράς με γοητεύουν. Παντρεύτηκα 19 ετών και στα είκοσι ήμουν φοιτήτρια και μαμά, δεν είχα καμιά πολιτική δράση. Ποτέ. Ύστερα έκανα τη διατριβή μου, πήγα στα Γιάννινα, στο πανεπιστήμιο, ως ειδική επιστήμων, μετά επίκουρη, το 1970 ήρθα στην Αθήνα. Στην πολιτική βρέθηκα από σπόντα, με πρότεινε ο Παπανδρέου, είπα να το δοκιμάσω, και μετά κατάλαβα ότι δεν είναι για μένα η πολιτική. Είμαι άνθρωπος της δράσης και με παθιάζει να παρεμβαίνω, αλλά σε πεδία και σε κλίμακα τέτοια που να μπορώ να δω την αλλαγή». Κλείνω το μαγνητόφωνο, αλλά θέλει κάτι ακόμη να πει. «Δύο άνθρωποι με διαμόρφωσαν. Ο ένας ήταν ο Σπύρος Δοξιάδης. Και ο άλλος, η Άννα, που μου άλλαξε εντελώς τον προσανατολισμό. Τα κάναμε όλα μαζί. Πιστεύω πολύ στη δύναμη της ομάδας. Δεν μπορείς να κάνεις τίποτα μόνος σου. Αν δεν μοιραστείς, αν δεν στριμωχτείς... Πρέπει να βάζεις συνεχώς τις ιδέες σου σε κοινή δοκιμασία, μέσα από το βλέμμα των άλλων, μέσα από τον λόγο τους διαμορφώνεται κι ο δικός σου. Ο μοναχικός πανεπιστημιακός είναι ένα μοντέλο που δεν μου ταιριάζει. Γι' αυτό και μπήκα στην πολιτική. Αλλά κατάλαβα ότι δεν ήταν για μένα. Φυσικά με άλλαξε και η ψυχανάλυση, χρόνια πολλά στο ντιβάνι...». Τι διαβάζεις αυτές τις μέρες, Θάλεια; «Ένα βιβλίο της Ετέλ Αντνάν, το Σιττ Μαρί Ροζ. Μιλάει για τον εμφύλιο του Λιβάνου». Και ποια ταινία είδες τελευταία; «Το "1917". Δεν μ' άρεσε. Γυρισμένη άψογα, αλλά τη βρήκα υπερβολική. Λίγο σαν Τζέιμς Μποντ...». Όπως αποδείχθηκε την περασμένη Κυριακή, η Ακαδημία των Όσκαρ συμφωνεί μαζί της.

*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 15/2/2020. 

Η περιφερειακή διάσταση της κρίσης στη Mεσόγειο

Είναι πασιφανές ότι οι διακρατικές σχέσεις στη νοτιοανατολική Μεσόγειο βρίσκονται σε ένταση και αναβρασμό. Πέραν των νέων διεθνών παραμέτρων, χρήζουν ανάλυσης και τα έντονα εθνικά και διμερή ζητήματα. Η τελευταία δεκαετία προσέθεσε κι άλλα προβλήματα στην περιοχή, οι διακρατικές σχέσεις έχουν χειροτερεύσει λόγω ισχυρών ανταγωνισμών. Χωρίς να ξεχνούμε την βαθιά επιθυμία στην περιοχή για δημοκρατία και ευημερία, δεν πρέπει να υποτιμούμε την ενδημική εσωτερική αστάθεια. Μικρά και μεγάλα κράτη, αδύνατες και ισχυρές χώρες, πρώην αυτοκρατορίες και πρώην αποικίες, κοινό αλλά φορτισμένο παρελθόν, όλα συνυπάρχουν σε αυτή την ιστορική κοιτίδα θρησκειών και πολιτισμών.

Οι διακρατικές σχέσεις δεν έχουν βρει μια πάγια και ειρηνική διευθέτηση. Αιγιαλίτιδα ζώνη, καθορισμός των ΑΟΖ, διέλευση αγωγών ενέργειας, έλεγχος του νερού, έρευνες για φυσικό αέριο, προστασία του περιβάλλοντος. Το κυπριακό και το παλαιστινιακό πρόβλημα είναι πάντοτε πηγές έντασης και απειλών, ενώ η κατάσταση της Συρίας είναι απερίγραπτη. Η κατάσταση όπως έχει σήμερα είναι απρόβλεπτη, συγκρουσιακή κι εγκυμονεί πολλούς κινδύνους. Χρειάζεται σαφώς αλλαγή προσέγγισης, αλλαγή μεθόδου. Πολυσχιδείς συνεργασίες διμερούς ή και πολυμερούς υφής, είναι θέματα που πρέπει να λυθούν με γνώμονα το διεθνές δίκαιο και με στόχο την περιφερειακή συνεργασία για την διασφάλιση της ειρήνης. Η κρίση στην Λιβύη και η εμπλοκή πολλών χωρών, είναι ένα άλλο επείγον ζήτημα που αναδεικνύει την ανάγκη της περιφερειακής προσέγγισης. Η πρόσφατη συνάντηση των τεσσάρων Υπουργών Εξωτερικών στο Κάϊρο ήταν σαφής και στο τελικό ανακοινωθέν αναφέρεται ότι "το μνημόνιο συμφωνίας Τουρκίας-Λιβύης που υπονοεί την οριοθέτηση των θαλάσσιων δικαιοδοσιών στη Μεσόγειο Θάλασσα παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων κρατών, δεν συμμορφώνεται με το δίκαιο της θάλασσας και δεν μπορεί να παράγει έννομες συνέπειες. Επιπλέον, οι Υπουργοί επανέλαβαν την ανάγκη πλήρους σεβασμού της κυριαρχίας και των κυριαρχικών δικαιωμάτων όλων των κρατών στις θαλάσσιες ζώνες τους στη Μεσόγειο."

Η μεσογειακή διάσταση της Ευρωπαϊκής Ενωσης είναι δεδομένη. Κύπρος, Ελλάδα, Μάλτα, Κροατία, Σλοβενία, Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο, ενώ τα συμφέροντα πολλών κρατών που δεν έχουν άμεση πρόσβαση στη Μεσόγειο δεν είναι αμελητέα. Τόσο η οριοθέτηση των εξωτερικών θαλασσίων συνόρων των κρατών-μελών και συνεπώς και της ΕΕ, όσο και η αποτελεσματική προστασία τους (ασφάλεια, έλεγχος, επιτήρηση, αλλά και ευθύνη παροχής βοήθειας) προϋποθέτουν πρωτοβουλίες στις οποίες θα συμμετέχουν τα σημερινά μεσογειακά κράτη-μέλη καθώς και οι υποψήφιες προς ένταξη στην ΕΕ χώρες. Χώρες όπως η Αλβανία, το Μαυροβούνιο, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη και η Τουρκία, έχουν κάθε συμφέρον να συμμετέχουν σε μια τέτοια πρωτοβουλία, αφού δεσμεύονται από τις συμφωνίες με την ΕΕ για σεβασμό του διεθνούς δικαίου και τις σχέσεις καλής γειτονίας. Η λειτουργία της Τελωνειακής Ενωσης ΕΕ-Τουρκίας στηρίζεται σαφώς σε αυτές τις αρχές και αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο επίλυσης των ζητημάτων. Οι πρόσφατες τουρκικές πρωτοβουλίες και η συμφωνία της Τουρκίας με την κυβέρνηση της Λιβύης για τον καθορισμό των ΑΟΖ, κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου, θέτουν σε κίνδυνο τα συμφέροντα πολλών χωρών της περιοχής και καθιστούν αναγκαία μια συνολική, ρύθμιση των σχετικών ζητημάτων.

Για την εκδήλωση ωστόσο μιας περιφερειακής πρωτοβουλίας επίλυσης των διαφορών, απαιτείται η συμμετοχή και η συνεργασία όλων ανεξαιρέτως των κρατών. Η πρωτοβουλία αυτή χρειάζεται κατάλληλη προετοιμασία, αλλά είναι προφανές ότι η αδράνεια και η αυξανόμενη ένταση δεν λειτουργεί υπέρ της σταθερότητας και της ειρήνης. Αυτό είναι μια σημαντική πρόκληση για την Ευρωπαϊκή Ενωση στο νέο της ξεκίνημα. Είναι εφικτό ένα ευρω-μεσογειακό σύμφωνο ειρήνης με αποδεκτούς κανόνες και αρχές, με βάση το διεθνές δίκαιο για μια ειρηνική διευθέτηση των ζητημάτων. Το κοινό ευρω-μεσογειακό μέλλον περνά μέσα από την πραγμάτωση αυτού του ονείρου και ανοίγει προοπτικές συνεργασίας σε πολλούς τομείς, παρά τις απογοητεύσεις του παρελθόντος. Το κλειδί είναι ισότιμη συμμετοχή όλων στην κοινή προσπάθεια και η ασφαλής βάση είναι ο απόλυτος σεβασμός του διεθνούς δικαίου. Απαιτούνται οπωσδήποτε συνέργειες μεταξύ των υφισταμένων ευρωπαϊκών πολιτικών και οργανισμών, επανακαθορισμός προτεραιοτήτων και συσχέτιση μεταξύ στρατηγικών στόχων και διαθέσιμων οικονομικών μέσων.

Η διεθνής εμπειρία και νομολογία, το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο και ειδικά το δίκαιο της θάλασσας, ο ΟΗΕ και η ανάγκη διατήρησης της ειρήνης είναι τα κύρια στοιχεία για την ανάληψη μιας τέτοιας υψηλής πρωτοβουλίας. Οι επιπτώσεις μιας τέτοιας κίνησης θα είναι λυτρωτικές και οι εντάσεις θα μειωθούν. Το προηγούμενο του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ, OSCE) μπορεί να είναι πολύ χρήσιμο, παρά την αλλαγή των δεδομένων. Ενας Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Μεσόγειο (ΟΑΣΜ, OSCM) θα είναι χρήσιμο διεθνές πλαίσιο για όλες τις χώρες της περιοχής, αλλά και τις άλλες δυνάμεις ή οργανισμούς που εμπλέκονται λόγω ειδικών συμφερόντων και θεμάτων (π.χ. ελεύθερη ναυσιπλοϊα, κλιματική αλλαγή, μεταναστευτικό, αντιμετώπιση της τρομοκρατίας, ναρκωτικά, διακίνηση όπλων, κοκ).

Μια αντίστοιχη Διάσκεψη και μια Τελική Πράξη για την Ειρήνη στη Μεσόγειο, όπως έγινε παρά τις μεγάλες δυσκολίες το 1975 στο Ελσίνκι, είναι εφικτή. Αντίστοιχοι μηχανισμοί επίλυσης των διαφορών μπορούν να λειτουργήσουν ή και να βελτιωθούν με βάση την αποκτηθείσα εμπειρία, η οποία αφορά και την Μεσόγειο (πχ Διάσκεψη του ΟΑΣΕ για τη Μεσόγειο του 2018 με ενδιαφέρουσα θεματολογία, βλ. ετήσια έκθεση για το 2018 https://www.osce.org/annual-report/2018). Από το Μαρόκο μέχρι τη Συρία κι από το Ισραήλ μέχρι την Πορτογαλία, όλοι έχουν συμφέροντα, όλοι μπορούν να ελπίζουν. Χρειάζεται θέληση, εργασία, εμπιστοσύνη, ειλικρίνεια, επιμονή. Η Μεσόγειος. λίκνο των μεγάλων πολιτισμών, μπορεί και πρέπει να γίνει μια θάλασσα που ενώνει, πρωτίστως με συνεργασία για πρόληψη των συγκρούσεων και παράλληλα με στέρεες βάσεις για μια βιώσιμη ευημερία.

Ιδού η πρόκληση για την ΕΕ και για όλα τα κράτη της περιοχής, ιδιαίτερα σήμερα, μετά την εμπειρία της Διάσκεψης του Βερολίνου για τη Λιβύη. Σε ένα τέτοιο διεθνές φόρουμ όλα συσχετίζονται και συζητούνται, όλα δοκιμάζονται και όλα κρίνονται. Διπλωματικές σχέσεις, επίσημες και άτυπες συνεργασίες, χρήση βέλτιστων πρακτικών για αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων, όλα είναι θετικά. Μετρά πρωτίστως η δύναμη των επιχειρημάτων, οι συνεργασίες, οι λογικές προτάσεις. Ολοι έχουν να κερδίσουν, εφόσον στόχος είναι η εδραίωση της ειρήνης. Κι αφού έγινε κάτι σημαντικό τότε, μεσούντος του ψυχρού πολέμου, γιατί να μην γίνει κάτι ανάλογο τώρα; Εξάλλου οι μεσογειακές χώρες θα έχουν έτσι έναν σταθερό μηχανισμό επίλυσης των διαφορών με τη δική τους εθνική συμμετοχή, χωρίς έξωθεν επεμβάσεις και χωρίς μεθοδεύσεις παλιών εποχών.

Η διασφάλιση της ειρήνης απαιτεί προσπάθειες, επιμονή, όραμα. Οπως έγραψε σε πρόσφατο άρθρο του στο PROJECT SYNDICATE (βλ. ΤΑ ΝΕΑ 4-5 Ιαν. 2020) ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Κορέας Moon Jae-in "η ειρήνη δεν είναι κατάσταση ηρεμίας. Η ειρήνη μπορεί να έλθει μέσα από τον διάλογο και πολλές συναντήσεις, με την ανάληψη τολμηρής δράσης που κάνει το αδύνατο δυνατό και με τη διαρκή αναζήτηση των λόγων που την καθιστούν προτιμότερη".

Ο καθηγητής κ. Γιάννης Βούλγαρης ειδικότερα γράφει στα ΝΕΑ (25-26 Ιαν. 2020) στο άρθρο του "Σε ποιά Δύση θα ανήκουμε;": "Και για μια άλλη φορά το κεντρικό διακύβευμα είναι η γεωπολιτική ισχυροποίηση της Ευρώπης, ζήτημα υπαρξιακό πλέον. Σε αυτό η Ελλάδα πρέπει να συνεισφέρει όχι σαν επαίτης προστασίας, αλλά σαν συνδιαμορφωτής μιας νέας πολιτικής παρουσίας της Ευρώπης στην Μεσόγειο".

Η Ευρώπη μπορεί να αναλάβει τώρα μια τέτοια πρωτοβουλία. Θέληση και στόχευση χρειάζονται.

*Δημοσιεύτηκε στο metarithmisi.gr στις 27/1/2020.