Πέμπτη, 10 Ιούλιος 2025
Λίγο η μεταπολεμική ευφορία των πρώτων «ένδοξων χρόνων», λίγο η ένταξη αντισυστημικών μέχρι τότε κομμάτων, κυρίως σοσιαλδημοκρατικών και εργατικών, στα κομματικά συστήματα στη Δύση, ώθησαν, τη δεκαετία του 1960, πολιτικούς επιστήμονες, ως επί το πλείστον Αμερικανούς, να υποστηρίξουν, παρά τον «ψυχρό πόλεμο», το «τέλος των ιδεολογιών». Με τον όρο εννοούσαν λιγότερο αυτό που ο Φουκουγιάμα αργότερα αποκάλεσε «τέλος της ιστορίας» και περισσότερο το κατά τον Λιοτάρ τέλος των «μεγάλων αφηγήσεων».
Οι κατοπινές εξελίξεις δικαίωσαν μόνο μερικώς τους εν λόγω πολιτικούς επιστήμονες. Μερικώς, καθώς λίγο μετά ο παρισινός Μάης και οι αντιδράσεις ενάντια στον πόλεμο στο Βιετνάμ ανέδειξαν νέα δεδομένα, όπως τη σημασία της Ουτοπίας. Εδειξαν ότι οι ιδεολογίες ζουν και βασιλεύουν προσαρμοζόμενες σε παραμέτρους όπως το διεθνές περιβάλλον, η τεχνολογία, οι επιταγές διαχείρισης, τα ταξικά συμφέροντα και οι συσχετισμοί δύναμης.
Μετά το 1974 στην Ελλάδα κυριάρχησαν οι μεγάλες αφηγήσεις. Οι αποκλεισμοί και οι αποστερήσεις του μετεμφυλιακού καθεστώτος, η κατάρρευση της Δικτατορίας και η εμφάνιση νέων πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων συγκρότησαν μία κρίσιμη κατάσταση που όλα φαίνονταν δυνατά. Οι μεγάλες αφηγήσεις λειτούργησαν ως ορίζοντας, ως λιμάνι αλλά και ως μέσο κινητοποίησης του κόσμου. Ταυτόχρονα λειτούργησαν και ως παραμορφωτικός καθρέφτης και ως μέσο φυγής από την πραγματικότητα.
Μοιραία, μετά την κυβερνητική αλλαγή του 1981, οι μεγάλες αφηγήσεις έχασαν πολλή από τη γοητεία τους. Το κενό ήρθε να καλύψει ο «εκσυγχρονισμός» στις διάφορες παραλλαγές του, σημιτική, νεοκαραμανλική. Και οι δύο απέτυχαν παταγωδώς. Αναπαρήγαγαν πολλά (αν όχι όλα) από τα αρνητικά του παρελθόντος και δεν ανταποκρίθηκαν σε όσα επαγγέλλονταν. Αναπαρήγαγαν τις πελατειακές σχέσεις, εξέθρεψαν τον συντεχνιασμό και ταυτόχρονα δεν απάντησαν στα επαγγελλόμενα: εστίαση στο καθημερινό, ισονομία, καλύτερη διαχείριση, αποτελεσματικό κράτος. Ετσι φθάσαμε στα 2009 και στην κρίση.
Η ραγδαία ανατροπή των κομματικών συσχετισμών στη διάρκεια της κρίσης ανακαλεί σε πρώτη ματιά αυτήν του 1974 αλλά δεν έχουν μεταξύ τους τίποτε κοινό. Η Μεταπολίτευση είναι η περίοδος των ουτοπιών και των μεγάλων αφηγήσεων.
Η περίοδος της κρίσης είναι αυτή του «σταματήματος της κατρακύλας», της επιβίωσης. Ετσι, το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ είναι λιγότερο ριζοσπαστικό από αυτό του ΠΑΣΟΚ το 1981. Εχουν, ωστόσο, ένα κοινό που εξηγεί και τις εναντίον τους έντονες αντιδράσεις: στρέφονται ενάντια στο «κατεστημένο», είναι αντιεστάμπλισμεντ. Αυτό συνδέει τα δύο κόμματα, αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη στροφή των παπανδρεϊκών στον Τσίπρα, όπως και ψηφοφόρων της «λαϊκής Δεξιάς» οι οποίοι αποτελούν την εκλογική δεξαμενή του ΣΥΡΙΖΑ.
Σήμερα περνάμε σε μία νέα φάση. Για να αφήσουμε πίσω την κρίση, κάθε κόμμα που θέλει να κυβερνήσει οφείλει να ξεπεράσει τις δύο μεγάλες παθογένειες του παρελθόντος, τις πελατειακές σχέσεις και τη φυγή από την πραγματικότητα. Ταυτόχρονα, οφείλει να προσθέσει δύο στοιχεία που έλειψαν τα προηγούμενα χρόνια και μας οδήγησαν εδώ που είμαστε: χρηστή αποτελεσματική διαχείριση, στρατηγικός σχεδιασμός.
Ολοι συμφωνούμε ότι χρειαζόμαστε μια χρηστή διοίκηση και ένα κράτος αποτελεσματικό που διασφαλίζει την ισοπολιτεία και βελτιώνει την καθημερινότητα των πολιτών. Ακούγεται αυτονόητο αλλά δεν είναι καθόλου εύκολο να γίνει, καθώς εγκλείει σχέσεις εξουσίας, προϋποθέτει σαφή λόγο από κυβερνώντες και αντιπολιτευόμενους, απαιτεί στελέχη με δεξιότητες και ικανότητες.
Διόλου τυχαίο που τα κομματικά πάθη ανάβουν κάθε φορά που τίθεται ζήτημα στελέχωσης των δημόσιων υπηρεσιών ή ακόμη που στελέχη της διοίκησης «κρύβονται» πίσω από κόμματα. Εδώ χρειάζεται συναίνεση από τις πολιτικές δυνάμεις, ώστε να συμφωνήσουν σε ένα ελάχιστο αποδεκτών κανόνων. Ετσι θα παύαμε να ασχολούμαστε με τα αυτονόητα και όλοι θα στρέφονταν σε πιο δημιουργικές προτάσεις και πρακτικές.
Εξίσου σημαντικός είναι και ο στρατηγικός σχεδιασμός, όρος άγνωστος στον πολιτικό μας λόγο. Εδώ φαίνονται τα όρια και η μερική διάψευση της επαγγελίας του «τέλους των ιδεολογιών». Ο στρατηγικός σχεδιασμός δοκιμάζει και την ικανότητα των πολιτικών κομμάτων να επεξεργαστούν σαφείς προγραμματικούς στόχους και να περιγράψουν τα μέσα για την υλοποίησή τους. Εκεί θα κριθούν όσοι έχουν σχέδιο και όσοι απλά διαχειρίζονται τα πράγματα.
Εκεί θα φανεί ποιος είναι προοδευτικός και ποιος όχι, ποιος έχει όραμα και ποιος δεν έχει, ποιος παρεμβαίνει για να αλλάξει καταστάσεις και ποιος κρύβεται μέσω μεγάλων αφηγήσεων ή μέσω επινοήσεων της στιγμής, μέσω αλλιώς, κατά Λεβί-Στρος, του ιδεολογικού μπρικολάζ. Διαφορετικά, είμαστε καταδικασμένοι στους άγονους, συχνά αυτάρεσκους, κομματικούς διαπληκτισμούς.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 11/6/2018.
Αν η αντιπολίτευση έπαιζε σκάκι και όχι τάβλι, θα έσπευδε να συνδράμει στη λύση του νέου Μακεδονικού. Πρώτον, γιατί δεν θα το είχε μπροστά της όταν θα ερχόταν η σειρά της να κυβερνήσει και επίσης τις όποιες αντιδράσεις θα τις χρεωνόταν κυρίως η κυβέρνηση και δευτερευόντως η ίδια. Αλλά ένα πράγμα η στρατηγική, άλλο τα ζάρια.
Ως προς τη στρατηγική. Το αφετηριακό ερώτημα είναι: Ποιοι είναι οι στόχοι της Ελλάδας στα Βαλκάνια; Η αυτονόητη απάντηση είναι: Πρώτον, η πολιτική σταθεροποίηση της περιοχής και, δεύτερον, η είσοδός της σε έναν δρόμο ανάπτυξης που θα ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο ώστε να μη λειτουργεί ανταγωνιστικά προς τα κάτω, ως προς την Ελλάδα. Τι συμβαίνει στα κεντρικά Βαλκάνια; Μια ρευστοποίηση των συνόρων και δημιουργία λιλιπούτειων κρατών με προβληματική βιωσιμότητα και κυρίως προβληματική συμβίωση των πληθυσμιακών ομάδων που τα συναποτελούν.
Τι θέλει η Ελλάδα; Να επωφεληθεί από τις διαφορές τους, να βάλει σφήνες και να δημιουργήσει ρήγματα; Ή να συμβάλει στη δημιουργία, αφενός, ενός διακρατικού πλαισίου συμβίωσης και σταθερότητας και, αφετέρου, ενός εσωτερικού κοινωνικού συμβολαίου ανάμεσα στους πολίτες διαφορετικής εθνοτικής και θρησκευτικής προέλευσης; Καθώς στην περιοχή αυτή το ένα δεν γίνεται χωρίς το άλλο, γιατί μικρά κράτη και μεγάλες μειονότητες αποτελούν δυνητικά αιτίες αποσταθεροποίησης, η απάντηση είναι αυτονόητη.
Επομένως, η Ελλάδα δεν είναι παράγοντας σταθερότητας μόνο ως προς τη Μέση Ανατολή και την Τουρκία, πρέπει να παίξει αυτό τον ρόλο και ως προς τα Βαλκάνια. Αυτή είναι μια ιστορική συγκυρία που πρέπει να αδράξουμε τη σημασία της, και μάλιστα τώρα που βρισκόμαστε στην έξοδο αυτού του κύκλου της κρίσης. Επομένως, σκοπός μας πρέπει να είναι να συμβάλουμε στην κοινωνική ειρήνη και την πολιτική σταθερότητα των γειτονικών χωρών.
Τώρα ως προς το διαφιλονικούμενο. Πρέπει οι Ελληνες να εγκαταλείψουν τον υπερφίαλο τρόπο συμπεριφοράς, που εκφράζεται συχνά με κωμικό τρόπο. Δεν είναι σοβαρό να νομίζεις ότι μπορείς εσύ να βαφτίσεις μια χώρα που ήδη αυτοαποκαλείται με ένα ορισμένο όνομα, και όταν επίσης όλοι οι άλλοι, παντού στον κόσμο, την αποκαλούν με αυτό το ίδιο το όνομα. Η Ελλάδα δεν έχει καμιά διεθνή κατανόηση σ' αυτό, κι ούτε θα μπορούσε να έχει. Επομένως στη συζήτηση πρέπει να πάει με ενσυναίσθηση αυτού του προβλήματος. Και εδώ βρίσκεται το δίλημμα. Θα περιχαρακωθεί στο «η μη λύση είναι η καλύτερη λύση», αναβάλλοντας επ' αόριστον το ζήτημα, ή θα ακολουθήσει τους στρατηγικούς της στόχους;
Πρέπει να αντιληφθούμε τι σημαίνει το όνομα Μακεδόνες για τους ίδιους. Το αφήγημα που προκύπτει από την Disneyland των Σκοπίων, με τα εκατοντάδες αγάλματα στο κέντρο της πόλης, καθώς και από το μεγάλο μουσείο της, είναι ότι θέλουν να θεωρούν τον εαυτό τους κληρονόμο όλων των πολιτισμών που άνθησαν ή πέρασαν από την περιοχή. Γι' αυτό κι ο Αλέξανδρος δίπλα στον Ιουστινιανό, τον Κύριλλο και Μεθόδιο, τον Αγιο Κωνσταντίνο, τη Μητέρα Τερέζα, τους Βούλγαρους μεσαιωνικούς τσάρους, τους χαϊντούκους, τους αμέτρητους «δασκάλους του γένους», τους ακτιβιστές του μακεδονικού αγώνα και τους παρτιζάνους. Επομένως, το όνομα δείχνει προς τη Μακεδονία όχι ως εθνολογικό, αλλά ως γεωγραφικό προσδιορισμό.
Τι αποκλείει όμως; Τις οθωμανικές και μουσουλμανικές κληρονομιές των Βαλκανίων. Δηλαδή τη μουσουλμανική αλβανική μειονότητα. Αυτή δεν αντιπροσωπεύεται καθόλου σ' αυτό το συμβολικό πάνθεον. Και εκεί είναι το λεπτό πρόβλημα ισορροπίας ανάμεσα στην πλειονότητα και στη μειονότητα. Πρέπει να βοηθηθούν ώστε να συνυπάρξουν. Αυτό είναι το πρωτεύον. Μα ρωτούν ορισμένοι: Η χρήση του όρου Μακεδονία δεν σημαίνει αλυτρωτισμό; Το πρώτο μάθημα της γλωσσολογίας είναι ότι οι λέξεις αποκτούν νόημα από τις φράσεις, από τη θέση τους σ' αυτές, και η λέξη Μακεδονία δεν εξαιρείται. Επομένως, όχι, δεν σημαίνει. Εχουν κουράσει και είναι παντελώς εκτός εποχής οι βαρύγδουπες εθνικές ρητορείες.
Είναι επίσης εντελώς υποκριτική η θέση ότι αν η κυβέρνηση δεν προτείνει μια λύση, τα κόμματα της αντιπολίτευσης δεν πρόκειται να συναινέσουν. Ολοι το γνωρίζουν ότι ανάμεσα στις πολιτικές δυνάμεις δεν υπάρχει ομοφωνία, όλες τις τέμνει μια διαχωριστική γραμμή που αφορά τα εθνικά θέματα. Επομένως, εδώ είναι εμφανής η μικροπολιτική στόχευση.
Η Ελλάδα δεν μπορεί πλέον να κυβερνηθεί από μονοκομματικές ή μονοπαραταξιακές κυβερνήσεις, και πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι εφόσον οι ιδεολογικές γραμμές γύρω από κρίσιμα ζητήματα δεν μπορούν πλέον να είναι συμπαγείς αλλά αλληλοτέμνονται, η χώρα δεν μπορεί να προχωρήσει παρά με μικρούς και επιμέρους ιστορικούς συμβιβασμούς. Αυτό δεν είναι απαραιτήτως κακό. Αρκεί την τακτική να την καθορίζει η στρατηγική. Και βέβαια άλλη τακτική υιοθετείς αν θεωρείς ότι η κυβέρνηση είναι το μεγαλύτερο κακό, και οποιαδήποτε ευκαιρία πρέπει να χρησιμοποιηθεί για την ανατροπή της, και άλλη αν ξεκινήσεις από το ερώτημα ποιος είναι ο ρόλος της Ελλάδας στην παγκόσμια σκακιέρα μετά την κρίση.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 8/1/2018.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσίασε η εκδήλωση της ΕλΕΔΑ για τους Μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος που πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 29 Μαΐου 2018.
Η Πρόεδρος της ΕλΕΔΑ Κλειώ Παπαπαντολέων επισήμανε εισαγωγικά ότι αφορμή ήταν η υπόθεση της Μαρίας Εφίμοβα, της οποίας ζητείται η έκδοση από την Ελλάδα στη Μάλτα επειδή συνέβαλε στην αποκάλυψη ενός σκανδάλου διαφθοράς που άγγιξε την κορυφή της πολιτικής ηγεσίας της Μάλτας. Μέχρι σήμερα ο χώρος των δικαιωμάτων είχε ασχοληθεί με ζητήματα που συναρθρώνονται γύρω από το θέμα των whistleblowers, όπως η ελευθερία της έκφρασης και του τύπου, το δικαίωμα στην ενημέρωση, τα δικαιώματα των κατηγορουμένων. Ποτέ όμως δεν είχε ανοίξει αυτό καθεαυτό το θέμα των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος. Το ενδιαφέρον εστιάζεται κυρίως στον ιδιότυπο ρόλο που έχουν πλέον τα πρόσωπα αυτά στην κοινωνία και στην έννομη τάξη, που μέχρι τώρα τα αντιμετωπίζει μάλλον με αμηχανία.
Ο δημοσιογράφος Γιάννης Παπαδόπουλος αναφέρθηκε στο τίμημα της αποκάλυψης της αλήθειας και στην ελλιπή προστασία των πληροφοριοδοτών. Τόνισε τις υποθέσεις τριών γνωστών μαρτύρων στην Αμερική, τον τρόπο που αντιμετωπίστηκαν από τους καταγγελλόμενους (απειλές, εκφοβισμοί, απόπειρες αποδόμησης της προσωπικότητας) και την έλλειψη παροχής προστασίας από τις αρμόδιες αρχές. Πρόκειται για τον Daniel Ellsberg, ο οποίος το 1971 διέρρευσε 47 τόμους με απόρρητα έγγραφα της CIA για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, τον Jeffrey Wigand, που προέβη σε αποκαλύψεις σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της καπνοβιομηχανίας Brown & Williamson και τον αστυνομικό Frank Serpico, που αποκάλυψε την έκταση της διαφθοράς στην αστυνομία. Παρά τα εμπόδια δεν μετάνιωσαν για τις αποκαλύψεις στις οποίες προέβησαν, μετάνιωσαν που δεν μίλησαν νωρίτερα. Η ελλιπής προστασία των πληροφοριοδοτών εμφανίστηκε και στην περίπτωση των προστατευόμενων μαρτύρων στη δίκη της Χρυσής Αυγής.
Η κα Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, επίκουρη καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ανέλυσε τη συνταγματική θεώρηση του θεσμού του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος. Αναφέρθηκε στο νομοθετικό πλαίσιο και στο πεδίο εφαρμογής του. Υπογράμμισε ότι το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο είναι ατελές: δεν προσφέρει επαρκή προστασία σε όσους καταγγέλλουν περιπτώσεις διαφθοράς, έχει περιορισμένο πεδίο εφαρμογής και καλύπτει μόνο περιπτώσεις δωροδοκίας εν στενή εννοία χωρίς να καλύπτει υπό τη σκέπη του όλο το φάσμα της διαφθοράς. Ακόμη, σημείωσε ότι είναι πλέον ξεπερασμένη η διάκριση μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού συμφέροντος ιδίως στο πλαίσιο της ιδιωτικοποίησης της οικονομίας. Ο θεσμός του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος απορρέει από την ελευθερία εκφράσεως και κατοχυρώνεται στην αρχή της διαφάνειας, η οποία επιβάλλει τη δημοσιοποίηση ενεργειών που έρχονται σε αντίθεση με το δημόσιο συμφέρον. Αναφέρθηκε επίσης στη νομολογία του ΣτΕ και του ΕΔΔΑ, σχετικά με το δικαίωμα δικαστικής προστασίας του καταγγελλόμενου, θίγοντας το ζήτημα της ανωνυμίας του μάρτυρα, τη χρήση παρανόμως κτηθέντων αποδεικτικών μέσων, το δικαίωμα αναφοράς στις αρχές και την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, τονίζοντας την ανάγκη προστασίας τόσο του καταγγελλομένου όσο και του καταγγέλλοντος Τέλος, επεσήμανε ότι πέραν από την ανάγκη νομοθετικής θωράκισης του θεσμού απαιτείται η κατάλληλη εκπαίδευση, προκειμένου οι πολίτες να αισθάνονται ότι η πράξη καταγγελίας συνιστά μια θετική ενέργεια σε όφελος της κοινωνίας.
Η κα Μαρία Εφίμοβα, πληροφοριοδότρια στην υπόθεση διαφθοράς και ξεπλύματος βρώμικου χρήματος της μαλτέζικης τράπεζας Pilatus Bank, στην οποία φέρονται να εμπλέκονται πρόσωπα της ανώτερης πολιτικής ηγεσίας της Μάλτας καθώς και της οικογένειας του Πρωθυπουργού, μίλησε για την απόφασή της να προβεί στην αποκάλυψη των σχετικών στοιχείων στη δημοσιογράφο Δάφνη Καρουάνα Γκαλίθια, που ερευνούσε την υπόθεση αυτή και δολοφονήθηκε τον περασμένο Οκτώβριο. Η κα Εφίμοβα κατηγορείται στη Μάλτα για χαμηλού ύψους υπεξαίρεση (5.000 ευρώ) και εναντίον της έχει εκδοθεί Ευρωπαϊκό Ένταλμα Σύλληψης. Στις 14 Ιουνίου 2018 αναμένεται η έκδοση της απόφασης του Αρείου Πάγου σχετικά με την έκδοσή της στη Μάλτα. Η ίδια τόνισε ότι εάν επιστρέψει η ζωή της απειλείται. Έχει δώσει κατάθεση στις αρχές της Μάλτας σχετικά με την πιθανή διάπραξη ποινικών αδικημάτων από τα στελέχη της τράπεζας και δύναται να δώσει εκ νέου κατάθεση, αν βρεθεί ασφαλής τρόπος.
Ο δημοσιογράφος Νικόλας Λεοντόπουλος ανέλυσε γιατί δεν έχουμε whistleblowers στην Ελλάδα και τι οφείλουμε να κάνουμε για να αποκτήσουμε. Συγκεκριμένα, αναφέρθηκε στην έλλειψη εμπιστοσύνης που υπάρχει απέναντι στους δημοσιογράφους και στο ζήτημα της διαχείρισης της πληροφορίας από τα ΜΜΕ. Υπάρχει τεχνική αδυναμία σχετικά με το ζήτημα προστασίας του πληροφοριακού υλικού από μία πηγή, ιδιαίτερα σε ζητήματα που αφορούν την αξιοποίηση του υλικού, την προστασία του και την προστασία της ανωνυμίας της πηγής. Ακόμη, δεν υπάρχει σαφής γνώση του νομοθετικού πλαισίου και συχνά τα ΜΜΕ δεν καλύπτουν τους ίδιους τους δημοσιογράφους τους. Τέλος, αναφέρθηκε στο ζήτημα της αδυναμίας δημοσιοποίησης συγκεκριμένων υποθέσεων λόγω διαπλοκής των ΜΜΕ με τον καταγγελλόμενο φορέα. Η επίλυση των ανωτέρω έγκειται στη λογική συνεργειών μέσα στην κοινότητα των δημοσιογράφων και συναφών φορέων για την κυκλοφορία της είδησης και τη δημιουργία ενός πλαισίου που θα επιτρέπει τη δημοσίευση πληροφοριών.
Ακολούθησε εκτενής συζήτηση με το κοινό και αναφέρθηκε μεταξύ άλλων η πρόθεση παριστάμενων βουλευτών να αναδείξουν κοινοβουλευτικά τη σημασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος και ιδίως την περίπτωση Εφίμοβα.
Αν η γεωγραφία καθορίζει τα βασικά δεδομένα ενός τόπου, η πολιτική στρατηγική οφείλει να τα ερμηνεύσει, να συνθέσει με βάση τις εσωτερικές και διεθνείς τάσεις, να οριοθετήσει στόχους. Οι στρατηγικές επιλογές και η υλοποίησή τους δημιουργούν νέα δεδομένα τα οποία επηρεάζουν με τη σειρά τους τις εξελίξεις, τις νοοτροπίες, τις συμπεριφορές. Γεωγραφία και συνειδητή στρατηγική επιλογή οφείλουν να συνάδουν με τις πραγματικές δυνατότητες, να αναδεικνύουν τις προοπτικές, να πείθουν για τις ισορροπίες, να διασφαλίζουν το μέλλον της χώρας και του ελληνισμού.
Οι φιλοδοξίες από μόνες τους δεν επαρκούν, συχνά γίνονται μάλιστα και αιτίες καταστροφών προσώπων ή και εθνών. Η ιστορία όλων ανεξαιρέτως των χωρών βρίθει αντίστοιχων παραδειγμάτων και η ελληνική διαχρονική εμπειρία δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Το αντίθετο μάλιστα. Στην πρόσφατη ανατύπωση (η πρώτη έκδοση έγινε από τις εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ το 1993) του σημαντικού βιβλίου του Ιωάννη Λουκά «Αιγαίο Πέλαγος. Ιστορία και γεωπολιτική του Ελληνισμού από την προϊστορία ώς τους Αλεξανδρινούς Χρόνους» που κυκλοφόρησε από την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ αναλύονται οι επιλογές, οι επιπτώσεις τους, τα διδάγματα και φαίνεται και η συσχέτιση και η διαχρονία των στοιχείων της περιόδου εκείνης. Συμμαχίες και συγκρούσεις με τον τότε ισχυρό, επεκτατικό ασιατικό παράγοντα, επιλογές οπλικών συστημάτων με βάση τα τεχνολογικά δεδομένα της εποχής, αντιφάσεις και διλήμματα, δημαγωγοί και εθνικοί ηγέτες, συμμαχίες, συγκυρίες και ανατροπές. Δεν πρόκειται όμως για απλή ιστορική καταγραφή γεγονότων, το ενδιαφέρον του βιβλίου έγκειται στα διδάγματα, στην πρωτότυπη και θαρραλέα εξαγωγή συμπερασμάτων, γι αυτό και θεωρώ χρησιμότατο αυτό το βιβλίο.
Η δημοκρατία της Αθήνας ήταν συνυφασμένη με τις μεγάλες επιλογές: ναυτικό ή στεριά, κατασκευή πλοίων ή αγροτική παραγωγή, πολλοί, ναι πολλοί ναύτες ή λίγοι γαιοκτήμονες, όλα αυτά υποδηλώνουν πολιτικές επιλογές υψίστης σημασίας. Θεμιστοκλής και Περικλής, αλλά και Αλκιβιάδης και τύραννοι. Η επιβίωση του ελληνισμού συνδέθηκε αναντίρρητα με τη θάλασσα, τα νησιά, το Αιγαίο πέλαγος και τις αποικίες, (μέχρι και η Σπάρτη ενστερνίστηκε εξ ανάγκης αυτή την επιλογή, γράφει ο Ι. Λουκάς) τουλάχιστον μέχρι την επικράτηση των Μακεδόνων. Στη μελέτη αυτή όλα δείχνουν οικεία, σαν να έγιναν όλα χτες κι όλα αυτά διαδραματίστηκαν κι επαναλήφθηκαν σε μάχες, σε ναυμαχίες, σε νίκες και σε ήττες, σε καταδίκες, εξοστρακισμούς και για κάποιες πόλεις επιλεκτική, αργυρώνητη συχνά συνεργασία με τον Μεγάλο πέρση Βασιλιά της εποχής. Οι εξαίσιες κατακτήσεις του ελληνικού πνεύματος αμαυρώνονται πάντοτε από τις διχόνοιες και τους εμφυλίους πολέμους, αυτή την κατάρα του ελληνισμού.
Αποικίες σημαίνει πολιτική και εμπόριο, ανεφοδιασμός σε τρόφιμα, ελεύθερες ναυτικοί οδοί, δηλαδή αυτοκρατορία. Η Αττική ήταν πάντα εξαρτώμενη από τις εισαγωγές τροφίμων, δεν αρκούσε ποτέ, ούτε και τώρα, πολύ περισσότερο, αρκεί, η τοπική παραγωγή, για να θρέψει την πρωτεύουσα. Πόσα φορτηγά, πλοία, αεροπλάνα και τρένα χρειάζονται για να προμηθευτεί τα απαραίτητα αγαθά η πρωτεύσουσα σήμερα; Γι αυτό και η σύνθεση του ΑΕΠ, έχει διαχρονικά μεγάλη σημασία. Ποια είναι η ορθή ισορροπία ανάμεσα στους τρεις τομείς; Αυτό εξαρτάται από την ιστορική στιγμή, αλλά δεν είναι κάτι που γίνεται αυτόματα, το αποτέλεσμα δεν είναι άμοιρο επιλογών, αποφάσεων και ευθυνών. Μαθαίνουμε στο σημαντικό αυτό βιβλίο ότι οι τράπεζες, με την σύγχρονη αντίληψη του όρου, ιδρύθηκαν στην κλασσική εποχή, αναπτύχθηκαν στην πράξη (λόγω του εύκολου κέρδους...) σε βάρος του δευτερογενούς τομέα, επειδή εγκαταλείφθηκε σταδιακά η αγγειοπλαστική. Η αγγειοπλαστική όμως διεσφάλιζε την μεταφορά αγροτικών προϊόντων, έτσι το εμπορικό ναυτικό έφτιαχνε πλούτο, κουβαλούσε πρώτες ύλες και έφερνε βεβαίως σε επαφή τον ελληνισμό με άλλους λαούς.
Το κύριο συμπέρασμα είναι ότι χρειάζεται η ορθή και λειτουργική ισορροπία των τριών τομέων της οικονομίας, πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς. Σήμερα η ανισορροπία στο ελληνικό και διαρκώς συρρικνούμενο ΑΕΠ είναι εμφανής, ενώ στο ισχνό αυτό ΑΕΠ πάνω από το 90% οφείλεται στις υπηρεσίες, περίπου 3,5% αφείλεται στον αγροτικό τομέα και το υπόλοιπο στη μεταποίηση. Εισάγουμε τα πάντα και πουλούμε τα πάντα.Είναι αυτό το μοντέλο βιώσιμο; Φυσικά και δεν είναι, και όσο κι αν είμαστε ευχαριστημένοι με τον τουρισμό, γνωρίζουμε ότι είναι ένας τομέας ευαίσθητος, επηρεάζεται από πολλούς εξωγενείς παράγοντες, υφίσταται πιέσεις λόγω ανταγωνισμού και βεβαίως, παράλληλα με τις θετικές του επιδράσεις, ωθεί και στην αύξηση των καταναλωτικών αγαθών, δηλαδή στην αύξηση του εμπορικού μας ελλείμματος λόγω εισαγωγών. (Ντομάτες Πολωνίας και αυγά Αλβανίας...). Χρειάζονται συνεπώς συνέργειες, συνεργασίες του τουρισμού, της μεταποίησης και των παραγωγών, τοπικές δράσεις ανάδειξης του πολιτισμού, της γαστρονομίας, της βιοποικιλότητας. Κι όλα αυτά σημαίνουν πρώτα ποιοτική παραγωγή. Η ορθή και λειτουργική ισορροπία ανάμεσα στους τρεις τομείς χρειάζεται ε (δημιουργών κατά τον Πλάτωνα), επανακαθορισμό των πολιτικών, αύξηση της συμμετοχής της μεταποίησης στο ΑΕΠ και βεβαίως αύξηση της αγροτικής παραγωγής. Δεν ωφελεί γενικά η μεγέθυνση του εθνικού προϊόντος αν δεν υπάρχει ένα βιώσιμο μοντέλο που διασφαλίζει ενδογενή παραγωγή, θέσεις εργασίας για τους νέους και ποιοτικά προϊόντα.
Το θέμα της επιβίωσης του έθνους δεν βασίζεται βεβαίως σήμερα στις ίδιες παραμέτρους με αυτές της κλασσικής εποχής. Διαχρονικά όμως πάντα ετίθετο το δίλημμα: επιβίωση και υποταγή ή επιλογή ευφυούς κάθε φορά στρατηγικής που θα αναδείξει τα γεωστρατηγικά, υλικά και πνευματικά, πλεονεκτήματα του ελληνισμού; Αυτά ποικίλουν μεν από εποχή σε εποχή λόγω των εξελίξεων, έχουν όμως μια σταθερή γεωγραφική βάση, μια ενιαία αναφορά στον χώρο. Οσο απολύτως απαραίτητη είναι η ικανότητα αποτροπής, οι σύγχρονοι εξοπλισμοί και η διακλαδική συνεργασία των Ενόλων Δυνάμεων, τόσο απολύτως απαραίτητη είναι η ισχυρή και ανταγωνιστική οικονομία και η εξισορρόπηση του ΑΕΠ. Το εσωτερικό μέτωπο ωστόσο, το πολιτικό σύστημα, πρέπει να είναι σε θέση να παράγει πολιτική δράση, με θεσμικό πλαίσιο που διασφαλίζει δημοκρατία, συνεργασία και εμπιστοσύνη και όχι τυφλό κομματικό πάθος. Σήμερα τα διλήμματα τίθενται αλλοιώς λόγω των σημαντικών τεχνολογικών εξελίξεων, των νέων διεθνών προτεραιοτήτων, αλλά στα θέματα στρατηγικής οι εθνικές επιδιώξεις πρέπει να είναι σαφείς. Δεν χρειαζόμαστε λοιπόν ούτε νέους εμφυλίους ή άλλους διχασμούς, αλλά αντίθετα νηφάλια επεξεργασία των δεδομένων για την αξιοποίηση όλων των δυνάμεων του ελληνισμού και πρωτίστως του ανθρώπινου παράγοντα. Δεν χρειαζόμαστε πολλά κομματικά μανιφέστα στα θέμα της εθνικής στρατηγικής, αλλά ειλικρινή συνεργασία, αφού υπάρχουν πολλοί εναλλακτικοί τρόποι προβολής της κομματικής σημαίας.
Εκεί είμαστε λοιπόν, στην αρχή, στο κύριο και μόνιμο αίτημα, που είναι η αποτύπωση εθνικής στρατηγικής, Τώρα. Τα οικονομικά, δημογραφικά, πολιτιστικά, ενεργειακά και πολιτικά δεδομένα είναι γνωστά. Τα διπλωματικά δεδομένα είναι επίσης γνωστά (ΝΑΤΟ/ΗΠΑ) και η απαιτούμενη ενεργός συμμετοχή μας στην ΕΕ/ευρωζώνη είναι το κύριο θεσμικό πλαίσιο προς αξιοποίηση. Με προτάσεις, αξιοπιστία, σοβαρότητα. Τα εξωτερικά μας σύνορα είναι και εξωτερικά σύνορα της ΕΕ, ενώ η Τουρκία, που ας ελπίσουμε ότι θα εξελιχθεί κάποτε σε μια κανονική δημοκρατική χώρα που σέβεται το διεθνές δίκαιο, έχει δεσμευτεί ήδη από τον Μάρτιο του 1995 (Συμφωνία Τελωνειακής Ένωσης Τουρκίας και ΕΕ) να σέβεται τους κανόνες της καλής γειτονίας, το διεθνές δίκαιο και την ειρηνική επίλυση των διαφορών, χωρίς να προσφεύγει σε χρήση άλλων κατά της ΕΕ μέσων (όπως κάνει σταθερά το τελευταίο διάστημα η Τουρκία με προκλήσεις, άσκηση βίας, απειλές). Υπενθυμίζω ότι με την συμφωνία αυτή, χάρη στην προσωπική επιμονή του Α. Παπανδρέου, η Ελλάδα κατοχύρωσε πολιτικά την απόφαση έναρξης διαπραγματεύσεων ένταξης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ.
*Δημοσιεύτηκε στην huffingtonpost.gr στις 7/5/2018.
Στις 23 με 25 Μάη συναντήθηκαν στο Παρίσι οι 48 υπουργοί Παιδείας του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΧΑΕ) με καλεσμένους περισσότερους από 20 ομολόγους τους από Ασία, Αφρική, Λατινική Αμερική. Γιόρταζαν τα 20 χρόνια από τη Διακήρυξη της Σορβόνης, με πρωτοβουλία των υπουργών Παιδείας Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας, Βρετανίας, η οποία απέληξε έναν χρόνο μετά στη γνωστή Διακήρυξη της Μπολόνιας προς τιμή του πρώτου Πανεπιστημίου (γιόρταζε τα 900 του χρόνια) στον δυτικό κόσμο.
Εκτοτε άλλαξε ο χάρτης των ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων σε Δύση και Ανατολή, Βορρά και Νότο. Διακηρυγμένος στόχος είναι η εναρμόνιση, όχι η ομογενοποίηση. Από τη σκοπιά αυτή έγιναν πολλά, ορατά σε κάθε χώρα, σε κάθε Πανεπιστήμιο: η έμφαση στην ποιότητα, οι πιστωτικές μονάδες, τα μαθησιακά αποτελέσματα, το πλαίσιο επαγγελματικών προσόντων, η διεθνοποίηση, η κινητικότητα φοιτητών και προσωπικού, το παράρτημα διπλώματος, η ευρωπαϊκή φοιτητική κάρτα.
Δεν θα σταθώ στην εξέλιξη ούτε στο ιδεολογικό της πρόσημο που σχολιάστηκε πολλαπλά και αρχικά ξεσήκωσε πολλές αντιδράσεις. Σημειώνω ότι η όλη εξέλιξη εγγράφει τους συσχετισμούς δύναμης στην Ευρώπη, πολιτικούς, ιδεολογικούς οικονομικούς. Ενδεικτικά, όσο κυριαρχούσαν νεοφιλελεύθερες δυνάμεις τόσο το βάρος δινόταν στις οικονομικές πτυχές καθώς η γνώση εκλαμβάνεται ως εμπόρευμα.
Αντίθετα, όσο ισχυρή ήταν η παρουσία άλλων πολιτικών δυνάμεων, ιδιαίτερα σοσιαλδημοκρατικών και αριστερών, τόσο αναδεικνύονται νέα ζητήματα. Από τη σκοπιά αυτή μπορούμε να δούμε δύο σημαντικές πτυχές του ΕΧΑΕ, τη συμμετοχή όλων, ιδιαίτερα των φοιτητών, και την κοινωνική διάσταση, που αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της ενοποίησης.
Στην εικοσαετία που παρήλθε η ελληνική παρουσία, με φωτεινές εξαιρέσεις, ήταν από ισχνή ώς ανύπαρκτη. Οπως και σε αρκετά άλλα ευρωπαϊκά φόρα καλούμαστε να εφαρμόσουμε αποφάσεις στις οποίες δεν είχαμε λόγο. Αυτά αφορούν την πολιτεία, τους φοιτητές και με κάποιες εξαιρέσεις, τα ιδρύματα. Το ίδιο ισχύει και ερευνητικά.
Στις εξαιρέσεις το Διαπανεπιστημιακό Δίκτυο Πολιτικών Ανώτατης Εκπαίδευσης, σύμπραξη ΔΕΠ του Πανεπιστημίου Πατρών με συναδέλφους από τα Πανεπιστήμια Πελοποννήσου και Αιγαίου, που ασχολείται μια δεκαετία τώρα με τα ζητήματα αυτά. Λογική συνέπεια είναι η απουσία Ελλήνων από τα σχετικά με τον ΕΧΑΕ θεσμικά όργανα.
Δέχτηκα με χαρά την πρόταση του υπουργού Παιδείας να συμμετάσχω με άλλους πανεπιστημιακούς στην ελληνική αντιπροσωπεία ώστε να συγκροτηθεί μια ομάδα που γνωρίζει καλά το αντικείμενο. Με ορισμένους είχαμε ήδη συνεργαστεί πρόσφατα στην εκπόνηση της μελέτης του ΟΟΣΑ για την ελληνική εκπαίδευση, την εκτενέστερη και αναλυτικότερη, κατά τη γνώμη μου, που εκπονήθηκε ποτέ από τον οργανισμό.
Ο στόχος του υπουργού ήταν τριπλός: να αναπληρωθεί, όσο γίνεται, η ισχνή παρουσία του παρελθόντος, να συμβάλουμε κριτικά στο όλο εγχείρημα διατυπώνοντας τεκμηριωμένα παρατηρήσεις και προτάσεις και, τέλος, να ενεργήσουμε ώστε τα ελληνικά ΑΕΙ να μη μείνουν έξω από τις συντελούμενες διεργασίες διεθνοποίησης και συνεργειών.
Κρίνοντας από το αποτέλεσμα θαρρώ ότι το εγχείρημα απέδωσε. Πέρα από τις συναντήσεις με υπουργούς και αντιπροσωπείες πολλών χωρών στο περιθώριο των εργασιών, της διοργανώτριας χώρας Γαλλίας κατά πρώτον, έγιναν επαφές με εκπροσώπους τριών άλλων φορέων. Φοιτητών, συνδικάτων εργαζομένων, κυρίως καθηγητών και διεθνών οργανώσεων και οργανισμών όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και το Magna Carta Observatory.
Πέρα από τη δουλειά όλων των μελών της ομάδας, συμπεριλαμβανομένου και του φοιτητή, σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι δύο παρεμβάσεις του υπουργού, ιδιαίτερα η δεύτερη στην ολομέλεια της διάσκεψης.
Στοχευμένη, έθεσε ζητήματα που μέχρι τότε είχαν συζητηθεί λίγο, όπως η παιδεία ως κοινωνικό αγαθό, τα δικαιώματα και η ένταξη ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (φτωχών, περιθωριοποιημένων, Ρομά, μεταναστών, προσφύγων), η ακαδημαϊκή ελευθερία αλλά και το εργασιακό καθεστώς των διδασκόντων, η ιδιαίτερη θέση των ανθρωπιστικών σπουδών και η διάκριση ανάμεσα στην εναρμόνιση των εκπαιδευτικών συστημάτων και την ομογενοποίησή τους.
Προφανέστατα η παρουσία της ελληνικής αντιπροσωπείας δεν αναπλήρωσε την πολύχρονη απουσία από τα σχετικά φόρα, ούτε βάρυνε καθοριστικά στην έκδοση του τελικού ανακοινωθέντος – όπου για πρώτη φορά γίνεται μνεία στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Είναι αφέλεια να αγνοήσουμε ότι οι κατευθύνσεις και οι αποφάσεις απηχούν συσχετισμούς δύναμης.
Επιπλέον, καθετί κερδίζεται με μόχθο, διαρκή παρουσία, συμμαχίες και συμφωνίες με άλλες χώρες. Σε κάθε περίπτωση, η απουσία και η φυγή δεν αποτελούν λύση αλλά επιζήμια υπεκφυγή. Αυτά τα καταλαβαίνει κανείς εύκολα όταν γνωρίζει ότι στις Βρυξέλλες προσεχώς συζητείται η κατανομή των κονδυλίων για την έρευνα και αργότερα για την κινητικότητα, φοιτητών και προσωπικού.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 31/5/2018.
