Παρασκευή, 19 Απρίλιος 2024
Είναι ένα «δύσκολο» βιβλίο για ένα πολύπλοκο θέμα. Από μια σπουδαία επιστήμονα που προτιμά να παρουσιάζει τον εαυτό της στο εσώφυλλο μόλις με δώδεκα λέξεις. «Διδάσκει ΜΜΕ και Επικοινωνία στο London School of Economics και Political Science». Χωρίς καν φωτογραφία της.
Ωστόσο πρέπει να βρεθεί τρόπος ώστε το βιβλίο της Λίλυς Χουλιαράκη «Ο ειρωνικός θεατής- Η αλληλεγγύη χτες και σήμερα», εκδόσεις «Νήσος», μετάφραση Γ. Καράμπελα – να διαβαστεί όσο γίνεται περισσότερο. Ιδίως από ανθρώπους των ΜΜΕ της πολιτικής και όσων κινούνται στο δημόσιο χώρο ως διαμορφωτές συμπεριφορών, επιλογών αλλά και αισθητικής και αισθημάτων.
Το βιβλίο καταγράφει το ιστορικό πλαίσιο της αλληλεγγύης,όχι ως εκδήλωση φιλανθρωπίας, αλλά ως προϊόν του περιβάλλοντος ενημέρωσης σε κάθε περίοδο, που κινεί τους ανθρώπους να στηρίξουν τον πάσχοντα «άλλον». Αυτό το περιβάλλον μετασχηματίζει διαχρονικά την αλληλεγγύη ως προς τη μορφή, τη συχνότητα και την εσωτερική αντιμετώπιση από αυτόν που την εκδηλώνει.
Καθώς αλλάζουν οι «κινητήριες» επιρροές για την εκδήλωσή της, η αλληλεγγύη εντάσσεται πλέον στη συνολική καταναλωτική δραστηριότητα και συμπεριφορά. Έτσι ο φορέας της καταλήγει να είναι , όπως τον αποκαλεί: «ειρωνικός θεατής» : παρακολουθεί πάσχοντες ανθρώπους όχι από γενικότερο – πολιτικό ή θρησκευτικό καθήκον, όπως σε άλλες εποχές, αλλά λόγω ενός ερεθίσματος που έρχεται από άλλες πηγές. Όπως είναι π.χ. η στράτευση μιας διασημότητας σε μια καμπάνια αλληλεγγύης.
Η Χουλιαράκη αξιολογεί δυο πολύ γνωστές περιπτώσεις τέτοιας στράτευσης, όπως η Ωντρέι Χέπμπορν και τη Αντζελίνα Τζολί, ακτινογραφεί μια συναυλία με αστέρες της ροκ και τα συνδέει με τη σκηνοθεσία της ειδησεογραφίας για να καταλήξει σε εντυπωσιακά συμπεράσματα. «Οι εκκλήσεις για αμνηστία, ο ακτιβισμός των διασημοτήτων, οι δημοσιογραφικές ανταποκρίσεις και οι ροκ συναυλίες ανήκουν όλα σε ένα θέατρο το οίκτου που επιδιώξει να μας φέρει αντιμέτωπους με ευάλωτους άλλους με στόχο να εμπνεύσει τη δράση μας για τη κατάσταση τους».
Για τη συγγραφέα αυτό εγείρει προβληματισμούς. Η ηθική της αλληλεγγύης συναρτάται με τη μορφή του μνήματος που την παρακινεί. Όσο αλλάζει η επικοινωνία τη αλληλεγγύης, αλλάζει και η «φύση» της. Οι επικοινωνιακές πρακτικές του ανθρωπισμού και τα μέσα που χρησιμοποιεί μεταλλάσσονται καθώς διαμορφώνεται ένα είδος «μάρκετινγκ της αλληλεγγύης» και αποκαλύπτει τα χαρακτηριστικά του φορέα της.
Το επικοινωνιακό περιβάλλον ενισχύει την αλληλεγγύη, αλλά ταυτόχρονα προδίδει και τα άδηλα κίνητρα όσων την ασκούν, περιστασιακά ή μόνιμα, από «οίκτο» η «ηθική υποχρέωση να κάνουν κάτι» για κάποιους που δεν ξέρουν, αλλά «πρέπει». Είναι η μετατόπιση του παλιού φιλάνθρωπου στον σημερινό «ειρωνικό θεατή», που επηρεάζεται από τα ερεθίσματα που δέχεται και δρα, αλλά ταυτόχρονα κρύβεται πίσω από αυτά.
Για τους ειδικούς η πρωτότυπη έρευνα, της Χουλιαράκη διαμορφώνει ένα νέο πεδίο ανάλυσης και θεωρητικής επεξεργασίας του «φαινομένου» της αλληλεγγύης – και των ΜΜΕ ταυτόχρονα- καθώς το τοποθετεί στο επικοινωνιακό περιβάλλον που το «εκκολάπτει», το θέτει σε νέα ηθική -και πολιτική- βάση. Ταυτόχρονα το καθιστά εργαλείο ανάλυσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς σ' αυτό το πεδίο που διαφέρει, όσο διαφέρουν οι παραδοσιακές εκκλήσεις της Διεθνούς Αμνηστίας και οι έρανοι με αφίσες και σποτ, που απεικόνιζαν σκελετωμένα παιδιά της Μπιάφρας- αλλά και ο χαρούμενες φατσούλες της Γιούνισεφ -από την σαρωτική παρουσία διάσημων επί σκηνής, που καλούν σε ευαισθητοποίηση. Και όσο διαφέρουν και τα δυο από παλιότερες εκστρατείες ανθρωπισμού που επέβαλαν τα θρησκευτικά καθήκοντα, ή τα πολιτικά δόγματα και οι ιδεολογίες.
Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο πως «αισθάνομαι» ή πως «αντιλαμβάνομαι» το πρόβλημα των «ευάλωτων άλλων» και στο «τι μπορεί να κάνω» για να δηλώσω αλληλέγγυος-ακόμη και αν αυτό είναι μια απλή υπογραφή σ' ένα κείμενο. Οι επικοινωνιακές πρακτικές του ανθρωπισμού, εστιάζουν σήμερα στις εκκλήσεις επωνύμων, με αυτοπρόσωπη παρουσία στο «πεδίο»- κυριως στις χώρες του Τρίτου Κόσμου- ή με εκδηλώσεις που διαμορφώνουν νέο περιβάλλον στο οποίο ο αλληλέγγυος καταθέτει την συνεισφορά του ως υποχρέωση όχι προς αυτόν που συνδράμει αλλά προς το περιβάλλον που διαμορφώνεται και τον παρακινεί – και ο ίδιος το εισπράττει ως συνάφεια με τον «αστέρα» που μπαίνει μπροστά.
Με τέτοια ερεθίσματα οι αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες – ευνοημένες συντριπτικά από την ιμπεριαλιστική κατανομή του παγκοσμίου πλούτου- «λυπούνται» τους μακρινούς πάσχοντες, και δρουν για την ανακούφισή τους. Ταυτόχρονα όμως εντάσσουν αυτή τη δράση σε ένα είδος «λάιφ στάιλ». Παλιά θα λέγαμε «είναι ιν» να μετέχεις σ' αυτά τα πράγματα.
Η Χουλιαράκη αναγνωρίζει ως ωφέλιμη, αλλά ταυτόχρονα επικρίνει την αλληλεγγύη του » ειρωνικού θεατή» που κινητοποιείται, αλλά δεν παρεμβαίνει πολιτικά για να αλλάξουν τα πράγματα. Θεωρεί ότι είναι σύμπτωμα της κοινωνίας της αγοράς που αναστέλλει την πολιτική συζήτηση με το πρόσχημα να «μην πολιτικοποιείται ο ανθρωπισμός και η αλληλεγγύη». Πιστεύει ότι θα ήταν καλύτερα να συμβεί ακριβώς αυτό: να τεθεί ανοιχτά τι φταίει, που βρίσκεται η λύση και εν πάση περιπτώσει ποιοι είναι αυτοί οι » ευάλωτοι άλλοι» και γιατί βρίσκονται σ' αυτή τη κατάσταση.Η βιωματική σχέση της συγγραφέως με την πολιτική και την κουλτούρα της ευρύτερης Αριστεράς διαπερνά έτσι κι αλλιώς τις προσεγγίσεις της και στο συγκεκριμένο βιβλίο και στις αντίστοιχες έρευνες που έκανε ως τώρα.
Ο «Ειρωνικός Θεατής» είναι ένα τολμηρό βιβλίο που βραβεύθηκε ήδη από τη Διεθνή Ένωση Επικοινωνίας ,- στην αγγλική του έκδοση. Αφυπνίζει όχι για να ωθήσει σε μια δράση αλληλεγγύης, αλλά για να την αναλύσει, να αναδείξει την ταυτότητα και την ηθική της και να τη μεταφέρει στο πεδίο της συνειδητοποίησης των λόγων που την προκαλούν.
Η ανακούφιση των προβλημάτων πληθυσμών και ατόμων με εργαλείο το μάρκετινγκ μπορεί να αποδίδει τυπικά – και αυτό δεν ειναι αμελητέο-αλλα διαχειρίζεται όχι το πρόβλημα, αλλά την πράξη ελάφρυνσής του , που διαμόρφωνεται επικοινωνιακά, οχι πολιτικά, ή ουμανιστικά. Είναι πολιτική αλληλεγγύης δεν είναι πολιτική καταπολέμησης της αιτίας που οδηγεί στην ανάγκη της επιβίωσης από την «καλοσύνη των άλλων». Ο ακτιβισμός της αλληλεγγύης δεν είναι επαρκής ,αν δεν οδηγεί σε πολιτική διαχείριση.
Όταν η αλληλεγγύη παρακινείται από προσωπικότητες του θεάματος «πουλάει» στους θεατές το «ανθρωπιστικό προφίλ» της προσωπικότητάς. Όπως π.χ. μπορεί ένα άλλο σύστημα μάρκετινγκ να πουλάει τη δουλειά της. Άλλο όμως η κινητοποίηση για την ανακούφιση των πασχόντων του πλανήτη και άλλο η δίκαιη κατανομή το πλούτου του πλανήτη. Άλλο η συνδρομή των ισχυρών-που είναι αναγκαία και χρήσιμη- και άλλο οι συνθήκες με τις οποίες γίνονται και παραμένουν ισχυροί. Αυτές οι συνθήκες παράγουν ...αυτό που ελαφρύνει η αλληλεγγύη με εργαλείο την επικοινωνία..
Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα κατά εξοχήν πολιτικό βιβλίο που βλέπει το θέμα της αλληλεγγύης, από την επικοινωνιακή πλευρά με προοδευτική ματιά, για να καταλήξει στην έμμεση υπόδειξη ότι πρέπει να υπερβούμε τη φιλανθρωπία και να παρέμβουμε στην ιστορική δομή του παγκόσμιου συστήματος που παράγει πληθυσμούς οι οποίοι χρειάζονται αλληλεγγύη. Ότι κινητοποιούνται κάποιες από τις πιο λαμπερές φιγούρες του συστήματος και εντάσσουν στην τρέχουσα αντίληψη του δυτικού ανθρώπου την έννοια της συμπαράστασης σε κάποιους <μακρινούς>, είναι σύμπτωμα της συγκυρίας, που καθιστά τα επικοινωνιακά μέσα σύμμαχο των αδυνάμων- με την προβολή της αδυναμίας τους ανάμεσα στους <δυνατούς>.
Σ' αυτή την ανάλυση η ειδησεογραφία- και συνεπώς άσκησης της δημοσιογραφίας -έχουν κρίσιμο ρόλο, ακόμη και αν αναδεικνύουν απλώς αποσπασματικά τα θύματα, με σκληρές εικόνες και περιγραφές. Αυτό παρακινεί, με τη μεσολάβηση της επικοινωνίας, σε δράσεις αλληλεγγύης, αλλά ποτέ δεν θα απεικονίσει το αληθινό βάθος και εύρος του ανθρώπινου πόνου. Ως συνειδητοποιημένη επιστήμονας η αναλύτρια, αναζητεί κατά πόσο αυτό λειτουργεί τελικά ως περιχαράκωση των ευημερούντων. Ή κατά πόσο καταλήγει να υποβοηθάει την ανάπτυξη ρατσιστικής κουλτούρας,καθώς αυτά τα στερεότυπα της φτώχειας και τις εξαθλίωσης από κάποιους εκλαμβάνονται ως <μεταδοτικά >. Οποτε πρέπει να κρατηθουν μακρυά. Ήτοι αν στο συλλογικό υποσυνείδητο η προβολή της εξαθλίωσης θέτει διαχωρισμούς...
Η επικοινωνία της αλληλεγγύης και η προβολής της διαχρονικά έτσι όπως τα κωδικοποίησε με σύνθετα νοήματα – με εξαιρετική , αλλά δύσκολή γλώσσα -η Λίλυ Χουλιαράκη δεν είναι «αυτόνομο κεφάλαιο» . Εντάσσεται στην εξέλιξη των πραγμάτων και στις δυο πλευρές. Στην εποχή της εξέλιξη της επικοινωνίας και εργαλείων της , η παρακίνηση της αλληλεγγύης, αυξάνει την αρωγή, όπως δείχνουν τα στοιχεία. Αλλά περιορίζει την ερμηνεία του προβλήματος που καλείται να αντιμετωπίσει. Όπως λέει « αποφεύγει την πολιτική και ανταμείβει τον εαυτό». Τα <ακροατήρια της αλληλεγγύης> καλούνται σήμερα να υλοποιήσουν την αλληλεγγύη, < ως ένα ατομικιστικό πρόγραμμα συγκυριακών αξιών και καταναλωτικό ακτιβισμό>.
Παρά την κριτική διάθεση ωστόσο η διακεκριμένη καθηγήτρια του LSE πιστεύει ότι «μπορούμε να εκπαιδευτούμε σε αισθήματα που χαρακτηρίζουν τη αγωνιστική αλληλεγγύη» και να προκύψει «νέα ηθική θέσπιση της αλληλεγγύης» . Αλλιώς, όπως καταλήγει , » δεν μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα αλλάξουμε τις συνθήκες της οδύνης». Εμείς οι » ειρωνικοί θεατές» χρειαζόμαστε το θέατρο της επικοινωνίας τώρα περισσότερο από ποτέ. Όχι γιατί « μας μετατρέπει σε καλούς». Αλλά γιατί «μπορεί τουλάχιστον να μας εμποδίσει να φανταζόμαστε ότι είμαστε τέτοιοι».
*Δημοσιεύτηκε στο anoixtoparathyro.gr την 1/3/2018.
