Tuesday, 25 March 2025
Τα άρθρα Μελών και Φίλων της Παρέμβασης, όπως δημοσιεύτηκαν στον ελληνικό και διεθνή τύπο.
Για να δείτε τα άρθρα ανά συγγραφέα, πατήστε εδώ .
Η νέα έξοδος στις αγορές, με 10ετές αυτή την φορά ομόλογο – άντληση 3 δις, με 1,55% – αποτελεί ένα πρόσθετο στοίχημα στην πορεία της Κυβερνητικής πολιτικής αντιμετώπισης του οικονομικού σοκ που έφερε η πανδημία του κορωνοϊού (και η έως τώρα διαχείριση του) .
Απέχουμε σχεδόν δυο μήνες από την προηγούμενη έκδοση – 7ετους, τότε – που «έδωσε» 2 δις ευρώ με 2,05%. Και τότε βρισκόμασταν στο μέσο του κύματος του κορωνοϊού, σε lock-down κλπ. Εν τω μεταξύ είχαμε διαδοχικά μέχρι τώρα, 6 εκδόσεις μετά την έξοδο από τα Μνημόνια: δυο φορές με 10ετές, Μάρτιο και Οκτώβριο του 2019, το πρώτο υπήρξε ορόσημο μετά το 2010 (με 3,9% και 1,5% αντιστοίχως), δυο φορές 7ετές Ιούλιο και Απρίλιο 2020 (με 1,9% λίγο μετά τις εκλογές που έδωσαν την σημερινή Κυβέρνηση και με 2,05% το πιο πρόσφατο), συν ένα 5ετές, τον Φεβρουάριο του 2019 (με 3,6%, ήταν εκείνο που ξεκίνησε το σερί) και ένα 15ετές τον Φεβρουάριο του 2020 (με 1,80% - που φθάνει τον ορίζοντα αυτόνομου δανεισμού μέχρι το 2035). Άμα δει κανείς τα χρονικά βήματα των κινήσεων του ΟΔΔΗΧ, του Στέλιου Παπαδόπουλου και ήδη του Δημ. Τσάκωνα, καθώς και την συγκρατημένη κάθε φορά άντληση πόρων – από 1,5 έως 2,5 δις ευρώ – διαπιστώνει ότι πραγματικά εξοικειώνουμε τις αγορές με το Ελληνικό χαρτί. Οι δυο διαδοχικές Κυβερνήσεις μετά την έξοδο από τα Μνημόνια, αυτήν την λογική παρακολούθησαν – και τούτο είτε απλώς κάλυπταν την μέχρι τώρα προγραμματισμένη/συμφωνημένη με τους δανειστές πορεία, είτε και ξεφόρτωναν λίγο ακόμη από τον σχετικά (ακριβό, σχεδόν στο 3%) δανεισμό ΔΝΤ, που έμενε στα 6 περίπου δις.
Βέβαια, μην ξεχνούμε όταν βλέπουμε τα επιτόκια με τα οποία δέχονται να χρηματοδοτούν οι αγορές την Ελλάδα, ότι το βασικό κόστος του μεγάλου δανεισμού της (από EFSF και ESM, σχεδόν στα 200 δις συνολικά) είναι κατά 2,5% από την πρώτη πηγή και λιγότερο από 0,9% από την δεύτερη. Όμως το τωρινό στοίχημα, που κάνει τον ΟΔΔΗΧ και την Κυβέρνηση να προτιμούν να συνεχίσουν την παρουσία στις αγορές κλείνοντας ως σύγχρονος Οδυσσέας τα αυτιά τους στο κάλεσμα των Σειρήνων (υπό την μορφή του ESM, που τόσον δια του φίλου μας του Κλάους Ρέγκλινγκ όσο και δια του οικονομικού διευθυντή του Κάλιν Γιένσε επισημαίνει ότι τα κάπου 4 δις που «μας είναι διαθέσιμα» από το μέρος του πακέτου κορωνοϊού μέσω της προληπτικής πιστωτικής γραμμής του ESM φέρουν... αρνητικό επιτόκιο , στο -0,1%), είναι να μην αποκοπούμε από την ομάδα των υπόλοιπων περισσότερο πληττόμενων χωρών της ΕΕ. Που για την ώρα – πλην Κύπρου – διστάζουν να πλησιάσουν καν τον ESM και τα 240 δις «του» για τον κορωνοϊό. Και τούτο, σ' εμάς, παρά και την παρότρυνση Γιάννη Στουρνάρα.
Το «γιατί» του στοιχήματος αυτού, το οποίο σημειωτέον στηρίζεται ήδη στην εξαιρετικά παρεμβατική στάση της ΕΚΤ στις αγορές με το big bazooka των 1,35 τρισεκατομμυρίων ευρώ – και με δεδομένη, πλέον, την επιλεξιμότητα του Ελληνικού χαρτιού στην διενεργούμενη νέα ποσοτική της χαλάρωση μέχρις 27 δις ευρώ, δεν είναι απλώς μια επιδίωξη πολιτική. Ούτε, θαρρούμε, μια στάση «μάζευε κι ας ειν' και ρόγες, τώρα», ώστε να υπάρχει βάθος αντοχών για δεύτερο και τρίτο κύμα της πανδημίας. Αντιλαμβανόμαστε ότι ο ΟΔΔΗΧ και η Κυβέρνηση, πού «ακούει», θέλουν να ενθέσουν κάπως σταθερότερα την Ελλάδα στο πεδίο των χωρών (γενικότερα: των συντελεστών που προσέρχονται στις αγορές) που θα πρέπει – όπως πρώτος επεσήμανε με το θεμελιακό άρθρο του στους F.T. στο ξεκίνημα της κρίσης ο Μάριο Ντράγκι – να γίνει πλέον αποδεκτό από τις αγορές ότι θα κουβαλούν μεσομακροπρόθεσμα μεγαλύτερο βάρος χρέους. Άμα αποκοπείς από το κοπάδι...
Υπάρχει όμως, αυτές τις ημέρες, κι ένα άλλο στοίχημα που τίθεται σιωπηρά: η οργάνωση της προσέλευσης της Ελλάδας στην διαπραγμάτευση για το Ταμείο Ανάκαμψης των (προτεινόμενων) 750 δις ευρώ σε ορίζοντα 4ετίας. Εδώ, η Κυβέρνηση Μητσοτάκη δείχνει να επιλέγει μιαν επιτροπή οικονομολόγων αληθινά υψηλού προφίλ – Πισσαρίδης, Βέττας, Βαγιανός, Μεγήρ... - αλλά με εξαιρετικά περιορισμένη έκθεση «στα Ευρωπαϊκά». Άρα, την κρίσιμη διαπραγμάτευση θα κάνουν οι υπηρεσίες των υπουργείων και η (δεδομένη) πολιτική ηγεσία. Παράξενο – πολύ! – αυτό το στοίχημα, καθώς απ' αυτήν την διαπραγμάτευση θα κριθεί η ουσία των δεκάδων δις που «μας ανήκουν».
Εκτός κι αν εδώ κρύβεται ένα άλλο στοίχημα (το «=1»): η προσδοκία ότι, άμα δεν πολυδιαπραγματευθούμε και ενσωματώσουμε στο Ελληνικό αναπτυξιακό Σχέδιο (Οκτώβριο) μεταρρυθμιστική διάσταση, θα υπάρξουν σύντομα μηχανισμοί προκαταβολών αρκετών δις – και βλέπουμε!
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 14/6/2020.
Α. Όταν μετά τον θάνατο του Τζωρτζ Φλόυντ ο αρχιεπίσκοπος της Αμερικής Ελπιδοφόρος λαμβάνει μέρος σε μια μαζική διαδήλωση κρατώντας το πλακάτ «Black lives matter», όταν εκατομμύρια άνθρωποι στις περισσότερες πόλεις του δυτικού κόσμου (και στην Ελλάδα) διαμαρτύρονται εναντίον του ρατσισμού της κυβέρνησης Τραμπ, η Ιερά Σύνοδος ασχολείται με ήσσονος σημασίας ζητήματα. Πιο συγκεκριμένα, η εκκλησιαστική ιεραρχία αποκηρύσσει τη γιόγκα ως μη χριστιανική. Ως πρακτική ξένη στις παραδόσεις της ορθόδοξης εκκλησίας. Πώς είναι δυνατόν ο μεν αρχιεπίσκοπος Αμερικής να συμμετέχει ενεργά σε μια διαμαρτυρία με αντικείμενο το υπέρτατο δικαίωμα στη ζωή ενώ η δική μας Ιερά Σύνοδος να ασχολείται με ανύπαρκτα προβλήματα; Πώς είναι δυνατόν ο επικεφαλής της ορθόδοξης εκκλησίας στην Αμερική να ασχολείται με την ουσία, με τον ανθρώπινο πόνο, με τη δίκαιη και ίση μεταχείριση των περιθωριοποιημένων και καταφρονεμένων και οι δικοί μας ιεράρχες να ασχολούνται με τη γιόγκα; Με μια πρακτική που ακολουθούν εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο χωρίς να είναι βουδιστές, αφού αποδεδειγμένα βοηθάει στην υγεία και στο ευ ζην. Την εμπιστεύονται ακόμα και γιατροί σε διάφορα νοσοκομεία στις ΗΠΑ και αλλού. Προτείνουν ασκήσεις τύπου γιόγκα και διαλογισμού κυρίως σε ασθενείς με ψυχολογικά προβλήματα. Πώς εξηγείται η στενομυαλιά της Ιεράς Συνόδου;
Β. Αναπόφευκτα ο επόμενος συνειρμός μου είναι η συνεχιζόμενη περίφημη διαμάχη γύρω από τον τρόπο διδασκαλίας των θρησκευτικών. Ως γνωστόν, σε πολλές χώρες υπάρχει σαφής διαχωρισμός μεταξύ της κατήχησης που διδάσκεται στον χώρο της εκκλησίας και της θρησκειολογίας που διδάσκεται στα σχολεία. Στη δεύτερη περίπτωση, οι μαθητές μαθαίνουν για την οργάνωση και εξέλιξη των μεγάλων θρησκευτικών παραδόσεων – από τον χριστιανισμό μέχρι τον ιουδαϊσμό και τον ισλαμισμό. Γιατί επιμένει η εκκλησία η κατήχηση να μη περιορίζεται στη δική της σφαίρα αλλά να αποτελεί και αντικείμενο σχολικού μαθήματος; Πώς εξηγείται αυτός ο μυωπικός προσανατολισμός στο πλαίσιο ενός παγκοσμιοποιημένου κόσμου, ενός κόσμου όπου ο πολιτισμικός απομονωτισμός είναι αδύνατον να επιτευχθεί; Όταν μια εκκλησία ορθώνει τείχη μεσαιωνικού τύπου, αργά η γρήγορα θα εγκαταλειφθεί από πιστούς που θεωρούν πως η θρησκευτικότητα πρέπει όχι να ταυτίζεται αλλά να συμβαδίζει με τη λογική και την επιστήμη.
Γ. Βεβαία, υπήρχαν και εξακολουθούν να υπάρχουν στη χώρα μας πεφωτισμένοι ιεράρχες, θεολόγοι, φιλόσοφοι και ιστορικοί της ορθοδοξίας. Υπάρχουν επίσης κληρικοί που δεν γυρίζουν την πλάτη τους στον έξω κόσμο. Για παράδειγμα, η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών της Ιεράς Μητρόπολης Δημητριάδος οργανώνει τακτικά διεθνή συνέδρια και δημοσιεύει πάνω σε θέματα όπως η παγκοσμιοποίηση, η πολυπολιτισμικότητα, η σχέση φύλου και θρησκείας (βλ. τον ενδιαφέροντα τόμο Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Ίνδικτος, 2007). Δυστυχώς όμως η πλειοψηφία στην Ιερά Σύνοδο αδιαφορεί για τέτοια θέματα αιχμής στο σύγχρονο κόσμο. Ασχολείται με τη γιόγκα, αναλώνεται σε εθνολαϊκιστικές παρεμβάσεις όπως παλαιότερα με το θέμα των ταυτοτήτων και πρόσφατα με αυτό της Συμφωνίας των Πρεσπών. Και όλα τα παραπάνω σε ένα γραφειοκρατικό πλαίσιο όπου οι ιερείς αμείβονται από το κράτος.
Δ. Εδώ πρέπει να πως πολλοί νέοι αντιδρούν στις θρησκευτικές γραφειοκρατικές ιεραρχίες και στα δόγματα. Αυτό δεν τους οδηγεί στην αθεΐα. Προσπαθούν να ξαναβρούν μια θρησκευτική πνευματικότητα εκτός των καθιερωμένων εκκλησιών. Ψάχνουν στον χώρο που ο διάσημος φιλόσοφος Charles Taylor στο κλασσικό έργο του A Secular Age (2007) αποκαλεί «εκφραστική θρησκευτικότητα». Αυτό το σταδιακό πέρασμα από την γραφειοκρατική/δογματική θρησκευτικότητα σε αυτή που δίνει έμφαση στην άμεση σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του θείου εξελίσσεται ραγδαία στο σύγχρονο κόσμο (βλ. Heelas και Woodhead, The Spiritual Revolution, 2005 και Lynch, The New Spirituality, 2007). Αυτά είναι θέματα που με έχουν απασχολήσει για πολλά χρόνια.
Ε. Τελειώνοντας, πρέπει να σημειώσουμε πως η Ορθοδοξία εμπνέει προσωπικότητες που εγκαταλείπουν τον προτεσταντισμό και στρέφονται προς αυτήν. Θεωρούν πώς η ορθόδοξη θρησκεία βρίσκεται κοντύτερα στη διδασκαλία των Πατέρων. Αλλά στην περίπτωσή τους, η έμφαση είναι στην ορθόδοξη πνευματικότητα και όχι στην αρτηριοσκληρωτική νοοτροπία πολλών ιεραρχών σήμερα. Θυμίζω ότι ο πατριάρχης Βαρθολομαίος έγινε γνωστός παγκοσμίως ως ο «πράσινος πατριάρχης». Υπό την ηγεσία του οργανώθηκαν ταξίδια σε διάφορα μέρη του πλανήτη για την προστασία των μολυσμένων θαλασσών και ποταμών. Σε αυτές τις εκδηλώσεις συμμετείχαν προσωπικότητες όχι μόνο από τον χριστιανικό κόσμο (καθολικό, προτεσταντικό και ορθόδοξο), αλλά και από άλλες θρησκείες. Αυτού του είδους τα προβλήματα δεν φαίνεται να απασχολούν την Ιερά Σύνοδο. Γιατί;
Συμπέρασμα: Είναι καιρός η Εκκλησία μας να ανοιχτεί προς τον έξω κόσμο. Να καθοδηγήσει το ποίμνιό της κατά διαφορετικό τρόπο. Κατά τρόπο που θα δώσει νέα πνοή βοηθώντας όλους αυτούς που σήμερα αναζητούν πνευματικές διεξόδους και που είναι βαθιά απογοητευμένοι από τις θέσεις και τις πρακτικές της σημερινής ηγεσίας της Εκκλησίας.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 14/6/2020.
Για όποιον παρακολουθεί τις ομιλίες και τα tweets του Ντόναλντ Τραμπ από το 2016, αυτό που συμβαίνει σήμερα στην Αμερική δεν συνιστά έκπληξη. Ο πρόεδρος Τραμπ αποτέλεσε προϊόν μιας βαθιά πολωμένης Αμερικής. Η αλλοπρόσαλλη θητεία του στον Λευκό Οίκο οδηγήθηκε από την επιδίωξη της βαθύτερης διαίρεσης και οξύτερης πόλωσης, ως συνειδητή στρατηγική επανεκλογής.
Αυτό που συμβαίνει στην Αμερική μας αφορά. Οχι μόνο επειδή η Αμερική παραμένει η απαραίτητη χώρα (the indispensable nation) στον κόσμο. Αλλά διότι η διάβρωση μιας μεγάλης δημοκρατίας στα χέρια ενός δημαγωγού έχει ευρύτερες επιπτώσεις.
Οι σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες τείνουν να συνθέτουν: επιδιώκουν συγκλίσεις, συμβιβάζουν αντιθέσεις, αμβλύνουν, ενσωματώνουν. Ομως ο λόγος του Τραμπ είναι καθαρός και ανόθευτος. Απαλλαγμένος από οτιδήποτε θα μπορούσε να μετριάσει το μείγμα της αλαζονείας, υποκρισίας, εχθροπάθειας, περιφρόνησης στην αλήθεια, κολακείας των κατώτερων ενστίκτων μιας βαθιάς Αμερικής. Τα μελλοντικά αναγνώσματα θα σπεύσουν να τον σκιαγραφήσουν ως απόλυτο villain. Ουράια Χιπ συναντά Γκόρντον Γκέκο συναντά Σάιμον Λεγκρή.
Δεν θα είχε τόση σημασία η προσωπικότητα ενός ηγέτη εάν το αμερικανικό σύστημα δεν είχε εναποθέσει τόση θεσμική εξουσία στο πρόσωπο του προέδρου. Ηταν νομοτελειακό οι προσκλήσεις του Τραμπ σε οπαδούς του να «περιποιηθούν» τους αντιπάλους του, ο εκθειασμός της βίας, οι διαρκείς επιθέσεις στα ΜΜΕ, να υποκινήσουν τη βιαιότητα αστυνομικών προς μειονότητες και δημοσιογράφους.
Ηταν εξίσου αναπόφευκτο η κοχλάζουσα κοινωνική ένταση να οδηγήσει στην έκρηξη των (βίαιων αλλά κυρίως ειρηνικών) διαδηλώσεων διαμαρτυρίας που συγκλονίζουν την Αμερική.
Λένε πολλοί ότι ο Τραμπ είναι προϊόν του «συστήματος». Κι όμως το ίδιο «σύστημα» αμέσως πριν είχε δώσει οκτώ χρόνια Ομπάμα, και 2,8 εκατομμύρια περισσότερες ψήφους στη Χίλαρι Κλίντον το 2016. Πάντοτε υπάρχει η άλλη Αμερική: του Ομπάμα, των Κένεντι, της RBG, των liberal Πανεπιστημίων, της καινοτομίας, του Peace Corps. Των λευκών αστυνομικών που αγκαλιάζονται με μαύρους διαδηλωτές.
Ναι είναι ο Τραμπ προϊόν της Αμερικής, όπως ένα δίκτυο αποχέτευσης είναι προϊόν του πολιτισμού μιας πόλης. Να δούμε τις βαθύτερες αιτίες; Ο συνδυασμός πλειοψηφικού συστήματος, κολεγίου των εκλεκτόρων, και αδύναμων κομματικών οργανισμών ενθαρρύνει την πόλωση, τους τυχοδιώκτες, τους λαϊκιστές. Στο υπόστρωμα, η ακόμα βαθύτερη κοινωνική πόλωση: μια λαϊκή κουλτούρα που αποθεώνει τον αδιανόητο επιδεικτικό πλούτο, τη glamorous «επιτυχία», τους χρυσούς τοίχους του Trump Tower. Που συνυπάρχει με μια πραγματικότητα ραγδαίας διεύρυνσης των ανισοτήτων, ανύπαρκτο δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας, απέραντες μάζες ξεχασμένων και περιθωριοποιημένων.
Ναι, οι δυνάμεις αυτές είναι οι ίδιες που κινούν τα animal spirits, τις μηχανές παραγωγής πλούτου, τη διεθνή ανταγωνιστικότητα και υπεροχή των ΗΠΑ. Ομως η δημοκρατία είναι μια διαρκής επιδίωξη ισορροπίας. Δεν μπορεί να λειτουργήσει με ακραίες ανισότητες, ούτε με αδιάφορους πολίτες – το γνωρίζουμε από την εποχή του Αριστοτέλη.
Η προϊούσα ασθένεια της αμερικανικής δημοκρατίας είναι η αποπολιτικοποίηση, η εγκατάλειψη των civics, η βαθιά πολιτική αποχαύνωση ευρύτατων μεσαίων και χαμηλότερων στρωμάτων. Η ιδιώτευση της μεσαίας τάξης αδυνατίζει το κέντρο, πυλώνα μετριοπάθειας, κι εγκαταλείπει το γήπεδο στους φανατικούς. Είτε στους φονταμενταλιστές της αριστερής πολιτικής ορθότητας και του έξαλλου φυλετισμού. Είτε (κυρίως) στους αφελείς, τους μισαλλόδοξους, τους ρατσιστές της ακροδεξιάς, που συναπαρτίζουν τη θάλασσα της απαιδευσίας και του φανατισμού. Που αδυνατούν να διακρίνουν τη διαφορά ανάμεσα σε έναν βασιλιά των ριάλιτι κι έναν ηγέτη κατάλληλο να κυβερνήσει μια χώρα.
Η δυτική δημοκρατία που στηρίζεται σε οργανωμένα κόμματα, διαδικασίες, προγράμματα, καταστατικά, είναι ανάχωμα απέναντι σε φαινόμενα πολιτικού τυχοδιωκτισμού όπως ο Τραμπ. Οχι επαρκές ανάχωμα, εάν τα κόμματα καταληφθούν από τους ακραίους, όπως θυμίζει η πτέρυγα Μπόρις Τζόνσον στη Βρετανία. Είναι όμως μια άμυνα. Ιδίως σε εκλογικά συστήματα που συνδυάζουν πλειοψηφικότητα με αναλογικότητα, όπως τα περισσότερα ευρωπαϊκά, υποχρεώνοντας σε αναζήτηση συναινέσεων. Μπορείτε να φανταστείτε τη σύγχρονη γερμανική δημοκρατία να παράγει έναν Τραμπ;
Εχουμε επενδύσει αμέτρητες ώρες μαστιγώνοντας τις δυσλειτουργίες της Ευρώπης, τη βραδύτητα των αποφάσεων, τη δυσκολία των μεταρρυθμίσεων, τις στρεβλώσεις γηρασμένων συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας. Ας αναγνωρίσουμε όμως μια υπεροχή στη μεσότητα και ισορροπία που παράγουν οι δικαιοκρατούμενες δημοκρατίες της Ευρώπης. Στη διαρκή προσπάθεια ενσωμάτωσης των χαμένων και των απέξω, στην άμβλυνση των ακραίων ανισοτήτων που επιτελεί το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος.
Το σημερινό δράμα της τραμπικής Αμερικής είναι μια υπόμνηση της αξίας της Ευρώπης όπως και των αξιών μιας φιλελεύθερης Αμερικής. Γύρω από τις οποίες επείγει ξανά να συναντηθούμε.
*Δημοσιεύτηκε στην "Καθημερινή" στις 14/6/2020.
Στις αρχές της πανδημίας παγώσαμε από τις αντιδράσεις στην Ευρώπη. Κάθε χώρα ακολουθούσε το δικό της πρωτόκολλο, και στο ζήτημα των οικονομικών επιπτώσεων, απερρίφθη η αμοιβαιότητα ανάληψης του κόστους. Προϊούσης της κρίσης όμως οι ευρωπαϊκές ηγεσίες, και η ισχυρότερη Γερμανική, αντιλήφθηκαν ότι η αλληλεγγύη δεν είναι ηθικό αίτημα των αδύναμων, των διανοουμένων ή της Αριστεράς, αλλά κοινό συμφέρον όλων. Έτσι ένα δόγμα που φάνταζε απαρασάλευτο το 2010 και το 2015, και το οποίο προκάλεσε στην Ελλάδα τόσες άσκοπες θυσίες, ανατράπηκε το 2020, δημιουργώντας μια γενικότερη ανακούφιση στην Ευρώπη.
Η αντιμετώπιση της πανδημία θα καταγραφεί στην ιστορία ως ένα τεράστιο κοινωνικό πείραμα, για πρώτη φορά σε πλανητική κλίμακα. Το μέγεθος της εμπειρίας αυτής που βιώθηκε από δισεκατομμύρια πληθυσμού επιβεβαιώνουν ότι έχουμε εισέλθει εδώ και δεκαετίες σε μια ζώνη υψηλής διασυνδεσιμότητας η οποία δεν θα υποχωρήσει, αλλά αντίθετα θα ενισχυθεί. Επομένως τα ζητήματα που είναι μπροστά μας δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν από μικρές απομονωμένες χώρες. Η πανδημία αντιπροσωπεύει αυτόν τον καινούργιο τύπο κρίσεων. Κρίσεις πλανητικές, όπως η κλιματική, κρίσεις υπερπληθυσμού και της διατροφικής αλυσίδας, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και τεράστια προσφυγικά ρεύματα. Δεν είναι άγνωστη η κλίμακα αυτών των φαινομένων στην βαθειά ιστορία του ανθρώπινου είδους, απλώς δεν την αναγνωρίζουμε. Δεν σκεπτόμαστε με τους όρους της.
Πού βρίσκεται η Ευρώπη απέναντι σε όλα αυτά; Αυτή η δυτική απόληξη της Ευρασίας με την πλούσια γεωγραφική και πληθυσμιακή ποικιλότητά της δοκιμάζει και δοκιμάζεται τα τελευταία δυο χιλιάδες χρόνια από μια διαδικασία αλλεπάλληλων συνθέσεων και αποσυνθέσεων. Η τελευταία προσπάθεια που έχει συμπληρώσει περίπου μισό αιώνα, είναι η ευρωπαϊκή ενοποίηση ως μια αμοιβαία διαδικασία προσχωρήσεων, παραχωρήσεων και συμβιβασμών. Η ιδεολογική της προίκα προήλθε από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο: Το αντιφασιστικό πνεύμα ως κατάφαση στις αξίες του Διαφωτισμού, η Χάρτα του Ατλαντικού που ενσωματώθηκε στην οικουμενική διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ το 1948, η διακήρυξη Μπέβεριτζ για το κράτος πρόνοιας και τα κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών, η Σύμβαση της Γενεύης για το δικαίωμα στο άσυλο το 1951. Αυτές οι τέσσερις αρχές συγκροτούν τον πυρήνα του ευρωπαϊσμού, και αποτελούν τα διακριτικά του σημεία ως προς τον αμερικανικό και τον ασιατικό τρόπο διαχείρισης της οικονομίας και της πολιτικής. Το «ευρωπαϊκό μοντέλο» βασίστηκε στον συνδυασμό δημοκρατίας και οικονομικής ανάπτυξης με κοινωνικό κράτος, βελτίωση της θέσης της εργασίας με πολιτικές για τη σύγκλιση των περιφερειών.
Τι έχει μείνει από όλα αυτά τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς η εμπειρία του πολέμου και των καταστατικών αρχών της ΕΕ απομακρύνεται στο παρελθόν;
Οι όροι κοινωνική συνοχή και σύγκλιση των ευρωπαϊκών περιφερειών έχουν χαθεί από το ευρωπαϊκό λεξιλόγιο. Η Ευρώπη αποτελείται από τρεις κύκλους. Την βορειοδυτική, την ανατολικοευρωπαϊκή και τη νότια Ευρώπη. Και στις τρεις παρατηρούμε αποκλίνουσες διαδικασίες και στο οικονομικό και στο πολιτικό επίπεδο.
Αυτή όμως η απόκλιση δεν σημαίνει ότι κάθε μια από τις τρεις περιφέρειες κλείνεται στον εαυτό της, αλλά ότι υπονομεύονται καταστατικά οι ευρωπαϊκές αξίες. Εκείνο που μας ενοχλούσε και καταγγέλλαμε ως προς την μετανάστευση στην Ουγγαρία του Ορμπαν, βλέπουμε να επαναλαμβάνεται στο Έβρο και στο Αιγαίο χωρίς αντιδράσεις. Η Ελλάδα ζητά να εξαιρεθεί από το δικαίωμα στο άσυλο, παραβιάζοντας της συνθήκη της Γενεύης. Απέναντι στα προσφυγικά/μεταναστευτικά ρεύματα , η Ευρώπη δεν μπόρεσε να τιθασεύσει το κύμα εθνικισμού και ξενοφοβίας, ούτε να συντονίσει μια ευρωπαϊκή απάντηση.
Η επικράτηση των νεοφιλελεύθερων ιδεών και πολιτικών απέτυχε να δώσει νέα ορμή στην οικονομία και τα τιμωρητικά προγράμματα ακραίας λιτότητας, όπως εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες, κατέστρεψαν, αντί να θεραπεύσουν τις οικονομίες, διέλυσαν τον κοινωνικό ιστό, έφεραν φτώχεια και ανεργία. Το Brexit καταγγέλθηκε ως λαϊκισμός, δεν προκάλεσε όμως μια κρίση αναστοχασμού της κοινής πορείας.
Τέλος η υποβάθμιση του ΟΗΕ, συμπαρασύρει και τη δέσμευση του μεταπολεμικού κόσμου για τον σεβασμό των δικαιωμάτων. Η Ευρώπη έχει παρασυρθεί κατά καιρούς σε τυχοδιωκτικές πραξικοπηματικού τύπου επιχειρήσεις (υποστήριξη στον πόλεμο του Ιράκ, πάνω στο αποδεδειγμένο πλέον ψεύδος των μαζικών όπλων καταστροφής, ή του τυχοδιώκτη Guaido στην Βενεζουέλα, κλπ.)
Η κρίση της πανδημίας μπορεί να γίνει μια νέα αφετηρία; Το σχέδιο ανάκαμψης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αποτελεί σημαντικό βήμα, όπως και η μερική αμοιβαιοποίηση του δανεισμού, η ενίσχυση κρατών μελών με επιχορηγήσεις, η σημαντική αύξηση του προϋπολογισμού και των ιδίων πόρων της Ένωσης, η εισαγωγή φόρων για το περιβάλλον και για μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες είναι θετικά στοιχεία. Πάγια τα υποστήριζαν οι προοδευτικές δυνάμεις και τα απέκλειαν οι κρατούντες.
Μπροστά μας είναι η μεγάλη πρόκληση του περιβάλλοντος και της πράσινης μετάβασης. Δεν πρέπει όμως να γίνει σε βάρος του περιβάλλοντος (ας ακούσουμε τις τοπικές κοινότητες που αντιδρούν) , σε βάρος της πλειοψηφίας του πληθυσμού (ισοπεδωτικός φόρος άνθρακα) και σε βάρος εκείνων που χάνουν τη δουλειά τους από την αναδιάρθρωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Αν κάτι έπληξε η πανδημία είναι η αλαζονεία και η υπεροψία.
Η αποτυχία της Αμερικής στη διαχείριση της πανδημίας και οι φυλετικές ταραχές, αλλά και ο αυταρχισμός του καθεστώτος της Κίνας παρά τις επιτυχίες του, προσφέρουν τη δυνατότητα στην Ευρώπη να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο στη νέα παγκόσμια πραγματικότητα. Θα τον αναλάβει;
*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα της Κυριακής" στις 14/6/2020.
Στο κείμενο αυτό δεν θα ασχοληθώ με τα πολλά και περίπλοκα θέματα που μας χωρίζουν από τις τουρκικές θέσεις. Αλλά, ως μη ειδικός, θα προσπαθήσω να θέσω μερικά ερωτήματα σχετικά με το γιατί αποφεύγουμε να πάμε στην Χάγη χωρίς να θέσουμε προϋποθέσεις που, όπως θα υποστηρίξω πιο κάτω, κάνουν την προσφυγή μας στο Διεθνές Δικαστήριο τελείως άσκοπη.
1. Με την άκρως επιθετική πολιτική της Τουρκίας στον Έβρο καθώς και με τις εξωφρενικές απαιτήσεις της στο πλαίσιο της συνεργασίας της με την Λιβύη, το θέμα της προσφυγής μας στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης ξεχάστηκε. Είτε δεν συζητιέται καθόλου είτε η έμφαση δίνεται στις διαπραγματεύσεις που πιθανόν δεν θα καταλήξουν πουθενά και κινδυνεύουν να οδηγήσουν σε πλήρες αδιέξοδο.
2. Βέβαια, η κυβέρνηση δεν αποκλείει την προσφυγή στην Χάγη, αλλά με την προϋπόθεση πως το δικαστήριο θα αποφασίσει μόνο για τις διαφορές μας στα θέματα της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ αφού το ελληνικό επιχείρημα είναι πως με βάση την Συμφωνία της Λωζάνης και του διεθνούς δικαίου της θάλασσας δεν υπάρχει άλλο θέμα προς εκδίκαση. Είναι όμως προφανές πως αυτή η θέση δεν θα γίνει αποδεκτή από τη γείτονα χώρα. Αφού υπάρχουν μια σειρά από άλλα θέματα προς επίλυση μεταξύ των δύο χωρών (βλ. άρθρο του Αλέξη Ηρακλείδη στα Νέα, 25/4/2020).
3. Για πολλούς, από τον Χρήστο Ροζάκη, τον Λουκά Τσούκαλη και τον Παναγιώτη Ιωακειμίδη μέχρι τον Γιώργο Παπανδρέου και την Ντόρα Μπακογιάννη, με διάφορες βέβαια παραλλαγές, η προσφυγή στην Χάγη είναι η μόνη ελπίδα να βρεθεί μια λύση. Υπό την προϋπόθεση βέβαια να δεχτούμε πως από μια απόφαση του δικαστηρίου θα κερδίσουμε, αλλά και θα χάσουμε διότι υπάρχουν περισσότερες διαφορές από αυτές της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ.
4. Η κυβέρνηση αποφεύγει να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της προσφυγής μας στο Διεθνές Δικαστήριο ξέροντας ότι με αυτόν τον τρόπο η Χάγη «μπαίνει στο χρονοντούλαπο». Γιατί η κυβέρνηση παίρνει αυτή την στάση; Διότι γνωρίζει Γιατί ξέρει πολύ καλά πως με βάση τις αποφάσεις του δικαστηρίου «θα πάρουμε αλλά και θα δώσουμε». Ξέρει επίσης πως μια τέτοια απόφαση θα θεωρηθεί από έναν μεγάλο αριθμό πολιτών ως προδοσία. Άρα με αυτή την πολιτική ο μικροκομματικός λαϊκισμός εξαφανίζει τον ρεαλισμό, όπως έγινε και στην περίπτωση των Πρεσπών.
5. Σήμερα η κυβέρνηση, έχοντας θέσει τις κόκκινες γραμμές της, υποστηρίζει πως κάθε προσπάθεια της Τουρκίας να παραβλέψει αυτές τις γραμμές και να προσπαθήσει δια της βίας να υλοποιήσει τις απαιτήσεις της θα αντιμετωπιστεί ανάλογα. Αυτό σημαίνει πως σε περίπτωση ενός θερμού επεισοδίου, τυχαίου η σκόπιμου από την Τουρκία, αν η γείτονα χώρα αγνοήσει τις κόκκινες γραμμές της Ελλάδας για να υλοποιήσει την επεκτατική πολιτική της, εμείς θα αναγκαστούμε να αμυνθούμε στρατιωτικά.
6. Ο ελληνικός στρατός είναι σήμερα και καλά εξοπλισμένος και σίγουρα θα αμυνθεί ηρωικά στην τουρκική επιθετικότητα. Αλλά δεδομένης της ανισορροπίας δύναμης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, σε περίπτωση που η τελευταία αγνοήσει τις κόκκινες γραμμές μας (αν, για παράδειγμα, καταλάβει μια νησίδα όπου η Τουρκία αμφισβητεί την κυριαρχία μας), αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια στρατιωτική σύρραξη. Σύρραξη που σίγουρα θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα για τη χώρα μας.
7. Με βάση τα παραπάνω, το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: αφού δεν φαίνεται να υπάρχει άλλη εναλλακτική λύση από αυτή της Χάγης, γιατί κωλυσιεργούμε; Γιατί ακολουθούμε, μυωπικά κατά την γνώμη μου, τη βήμα προς βήμα προσέγγιση; Φυσικά, αν το δικαστήριο δεν μας δώσει δίκιο σε όλες τις απαιτήσεις μας, πράγμα σίγουρο, πολλοί θα θεωρήσουν πως η Χάγη ευνοεί την Τουρκία. Πολλοί θα πάνε και πιο πέρα. Θα θεωρήσουν τους δικαστές του Διεθνούς Δικαστηρίου ως πιόνια της Τουρκίας ή άλλων δυνάμεων. Θα πρόκειται βέβαια για φαντασιώσεις, για συνομωσιολογίες που ως γνωστόν είναι πολύ διαδεδομένες στη χώρα μας. Εάν δεχτούμε την αυτονομία του Διεθνούς Δικαστηρίου, γιατί φοβόμαστε την προσφυγή μας στην Χάγη; Αν πράγματι έχουμε δίκιο σε όλα, πέρα από τα θέματα της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ, γιατί αποκλείουμε την περίπτωση οι δικαστές να συμφωνήσουν μαζί μας;
8. Ο Άγγελος Συρίγος, βουλευτής της ΝΔ, έχει υποστηρίξει ότι στο παρελθόν δεν αντιδράσαμε αμέσως στις παραβιάσεις των συνόρων μας, κυρίως στον εναέριο χώρο. Και βεβαία, μετά την σχέση Τουρκίας-Λιβύης τα πράγματα χειροτέρευσαν. Κατά τον Συρίγο, «στην πραγματικότητα, το κρίσιμο ερώτημα για ένα σοβαρό κράτος είναι με ποιον τρόπο μπορεί να αποτρέψει την άσκηση στρατιωτικής πιέσεως από την Τουρκία. Σε αυτό πρέπει να επικεντρωθούμε» (Νέα, 18/4/2020). Κατά την γνώμη μου, το «πρέπει να επικεντρωθούμε» δεν μας βοηθάει. Είναι ένας τρόπος να μην απαντηθεί το ερώτημα τι πρέπει να γίνει για να αποτραπεί η στρατιωτική σύρραξη. Και εδώ η προσφυγή στη Χάγη είναι παντελώς απούσα.
Συμπέρασμα
Λόγω Έβρου και Λιβύης, η προσφυγή μας στο δικαστήριο της Χάγης εξαφανίστηκε από τον δημόσιο διάλογο. Όταν η κυβέρνηση αναγκάζεται να τονίζει πως η προσφυγή μας στο Διεθνές Δικαστήριο είναι δυνατή μόνο αν το δικαστήριο ασχοληθεί αποκλειστικά με τις διαφορές των δύο χωρών στα θέματα υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ, η Χάγη ως προοπτική μπαίνει στο περιθώριο. Δυστυχώς όμως υπάρχουν και άλλες διαφορές τις οποίες η κυβέρνηση δεν θέλει να παραδεχθεί. Αυτή η αρνητική στάση εξηγείται από το ότι δεν συμφέρει κομματικά την ΝΔ. Θα κατηγορηθεί σίγουρα για προδοσία από τους «υπερπατριώτες» έλληνες. Τέλος, αν πηγαίναμε στην Χάγη, είναι σίγουρο πως θα κερδίζαμε αλλά και θα χάναμε. Αυτό είναι αναπόφευκτο, αλλά είναι προς το συμφέρον της χώρας.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 5/6/2020.
Κάναμε την επιλογή να προσεγγίσουμε την συζήτηση για το Ταμείο Ανάκαμψης/Recovery Fund ξεκινώντας (στο σημείωμα της Δευτέρας 1/6) από την Ελληνική άκρια της συζήτησης. Από τις ανάγκες και τους καταναγκασμούς της διαπραγμάτευσης και εν συνεχεία των διαδικασιών υλοποίησης των προγραμμάτων, έργων και παρεμβάσεων που θα εγκριθούν. Σήμερα, αν αντέχει ο αναγνώστης την συνεχιζόμενη ομαδόν Ευρωσυζήτηση, μερικές παρατηρήσεις που αφορούν ακριβώς την Ευρωπαϊκή διάσταση. Χωρίς την ωρίμανση της οποίας, η συζήτηση έχει περιορισμένο ενδιαφέρον στην πράξη.
Πρώτο βήμα - πριν ακόμη και από τις αναφορές, σημαντική όπως κι αν το δει κανείς, θεσμική διάσταση της πρότασης – η αποδοχή των αγορών. Υπήρξε από την πρώτη στιγμή θετική : περισσότερο κι από μια χρηματιστηριακή ευφορία, η βελτίωση/υποχώρηση των αποδόσεων των κρατικών ομολόγων των χωρών που κυρίως στοχεύονται από το Recovery Fund (λέγε με Ιταλία) οφείλει να καταγραφεί. Ιδίως άμα συγκριθεί με την προ εβδομάδων δυσφορία των ίδιων αγορών όταν η Ευρωπαϊκή αντίδραση στην οικονομική διάσταση της πανδημίας ήταν χλιαρή.
Δεύτερο βήμα, η σπουδή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να υποβάλει ως σχέδιό της την πρόταση Μέρκελ-Μακρόν (για 500 δις ευρώ), υιοθετώντας τόσο το ύψος, όσο και την διάσταση grants ως βασική μορφή παρέμβασης. Χαρακτηριστικό: προκειμένου να εισφέρει κάτι σαν προληπτική απάντηση στις αντιρρήσεις των «frugal four»/ των φειδωλών (Αυστρίας, Ολλανδίας, Δανίας, Σουηδίας, μάλλον και Φινλανδίας), που δήλωναν ότι θα δέχονταν μόνον δάνεια ως εργαλείο παρέμβασης, «προσέθεσε» 250 δις ακριβώς σε δάνεια.
Τρίτο βήμα, και εδώ το πράγμα αρχίζει να σοβαρεύει, η Επιτροπή φον ντερ Λάϊεν απομακρύνθηκε από την αρχική της προσέγγιση, που επιχειρούσε να στήσει ένα παρόμοιο σχήμα με εκείνο της πρότασης Μέρκελ-Μακρόν αλλά με βάση διάφορες ταρζανιές (δεν είναι δική μας η διατύπωση, προέρχεται από υψηλά ιστάμενο συντελεστή των Ευρωπαϊκών πραγμάτων) financial engineering , σχήματα εγγυήσεων και πολυεπίπεδου δανεισμού. Και υιοθέτησε - να δούμε βέβαια την τελική έκβαση - ένα μοντέλο δανεισμού με φορέα τον Κοινοτικό Προϋπολογισμό. Συνδυαζόμενο, αυτό με το σχετικό βάρος των (προτεινόμενων) 750 δις έναντι των 1,15 δις του (7ετους) MFF/Πολυετούς Προϋπολογισμού (αύξηση κάπου 65%) καθώς και με την (επίσης προτεινόμενη) λειτουργία κατά τα 2/3 με grants, δίνει περιεχόμενο στην συζήτηση περί μιας απαρχής αμοιβαιοποίησης χρέους.
Βέβαια - κι αυτό είναι το τέταρτο βήμα - η προεργασία που είχε κάνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την «δική της» προσέγγιση στα πράγματα δεν αφέθηκε «να πάει χαμένη». Τι θα πει αυτό; Ότι, πρώτον, ένα μικρό μέρος των 500 δις ευρώ του σχεδίου κατά Μέρκελ-Μακρόν θα πάει προς την κατεύθυνση επενδύσεων με μόχλευση. Δεύτερον, δεν αντιστάθηκε η Επιτροπή στον πειρασμό, να επαναφέρει παλιότερες δικές της προσεγγίσεις, όπως ενός Εργαλείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας/RRF (το επισημαίναμε ήδη στο σημείωμα της 27/4) που, κατ' αυτήν, θα προκύψει μέσα από το συνολικό πακέτο ανάκαμψης - με 310 δις σε grants/250 δις σε δάνεια: εύκολα βλέπει κανείς εδώ ένα διαφορετικό ζύγιασμα grants/δανείων... Τρίτον, και αυτό πολύ πιο σημαντικό στην φάση εφαρμογής, ότι η λογική της αιρεσιμότητας/conditionality θα υπάρξει στο Πακέτο: όποιος πάρει τον κόπο να φυλλομετρήσει τις 54 σελίδες της ανάλυσης/πρότασης της Επιτροπής θα βρει σε διάφορες στροφές τόσο τον συνδυασμό επενδύσεων με μεταρρυθμίσεις όσο και αναφορές σε μια «ορθή οικονομική πολιτική» όπως π.χ. εκείνη που συσσωματώνεται στις συστάσεις/προτεραιότητες της Επιτροπής στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου (που ισχύουν για όλους). Τώρα, η πρόσθετη «ενισχυμένη παρακολούθηση» που ανέφερε ο Αντιπρόεδρος της Επιτροπής Βάλντις Ντομπρόβσκις ξαναξυπνώντας τα δικά μας αντανακλαστικά Μνημονίων, μάλλον ως υπενθύμισε της (δυσάρεστα) ιδιαίτερης θέσης της Ελλάδας, πρέπει να διαβασθεί.
Το πέμπτο βήμα, που αυτό κι αν έχει ισχυρή θεσμική διάσταση!, αφορά την προοπτική χρηματοδότησης του δανεισμού που θα στήσει όρθιο το Ταμείο Ανάκαμψης μέσα από (νέους, πρόσθετους, που κι αυτοί θα πρέπει να συμφωνηθούν. ομόφωνα...) φόρους επιβαλλόμενου σ σε επίπεδο ΕΕ. Θα είναι φόροι επι των (εισαγόμενων) πλαστικών μιας χρήσης, με περιβαλλοντική χροιά; Θα επρόκειτο για νέα εκδοχή φορολόγησης των εταιρειών της ψηφιακής οικονομίας, του τύπου εκείνων που δεν κατορθώθηκε να προωθηθούν από Γαλλία ή Ισπανία λόγω σθεναρής αντίδρασης π.χ. της Γερμανίας; Θα προέρχονταν από μια ευθυγράμμιση της βάσης φορολόγησης εταιρειών (έμμεση αναφορά στην τιθάσευση της φοροαποφυγής των offshore); Εδώ, άμα η συζήτηση αληθινά προχωρήσει, όλο το σύστημα των ίδιων πόρων της ΕΕ τίθενται επί τάπητος.
Όλα αυτά, βέβαια, προϋποθέτουν ότι... θα υπάρξει συμφωνία των «27». Πότε; Θααα δούμε!... κατά την Ευρω-πρακτική.
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 5/6/2020.
Αργά αλλά σταθερά, η έκταση/το βάθος της ύφεσης που διαγράφεται ως φόντο στην Ελληνική οικονομία – και συνεπώς στην πολιτική σκηνή, ανεξαρτήτως των πρωθυπουργικών αποκηρύξεων όχι μόνον του ενδεχόμενου πρόωρων εκλογών αλλά και του σταθερά σιγοβράζοντος ανασχηματισμού – γίνεται φανερό στην δημόσια συζήτηση. Ήδη ο με ανανεωμένη θητεία στην Διοίκηση της ΤτΕ Γιάννης Στουρνάρας, προχώρησε από την αρχική του αναφορά σε ψαλίδα υποχώρησης του ΑΕΠ 4% έως 8% σε τωρινό βασικό σενάριο ύφεσης 6%. Σε εφ' όλης της ύλης συνέντευξη του ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν θέλησε να αναφερθεί σε ποσοστό, αρκούμενος να δηλώσει ότι παρατηρεί τις εξελίξεις – και καταλήγοντας σε ψαλίδα 5% έως 10%.
Το ΙΝΕ της ΓΣΕΕ, εξετάζοντας τρία σενάρια ύφεσης (4%-7%-10%) κάνει προβολή σε επίπεδα ανεργίας, που συγκεντρώνουν αναγκαστικά το ενδιαφέρον του χώρου, με 19,02% - 20,3% - 21,6% . Με στοιχεία από το άνοιγμα των επιχειρήσεων, η ΓΣΕΒΕΕ μιλούσε για μείωση τζίρου κατά 50% σε 87% των επιχειρήσεων. στην εστίαση, που μόλις ξεκίνησε, οι τζίροι είναι κάτω από το 90%. Ενώ το Οικονομικό Επιμελητήριο, που κι αυτό προς διψήφια ύφεση τύπου 2011-12 δείχνει, θυμίζει ότι οι μικρομεσαίες, που πλήττονται βαρύτερα, δημιουργούν στην Ελλάδα 63,6% της προστιθέμενης αξίας και – κυρίως – προσφέρουν 85,2% της απασχόλησης. (Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που μιλούσε για -9,7% στο ΑΕΠ για το 2020, κάνει λόγο για 19,9% σε όρους ανεργίας. Το ΔΝΤ μιλούσε για ανεργία στο 22% - άρα στην επάνω πλευρά της ψαλίδας).
Εν τω μεταξύ, περνώντας από τις προβλέψεις στην πραγματική καταγραφή των δημοσιονομικών επιπτώσεων της κρίσης του κορωνοϊού βλέπουμε το 4μηνο (δηλαδή με ενάμιση μήνα «παγωμένο») να παρουσιάζει κάπου 2 δις απόκλιση από τα προϋπολογιζόμενα. Οι δαπάνες, πιο συγκεκριμένα, παρουσίαζαν πάνω από 1 δις υπέρβαση: η αποζημίωση «ειδικού σκοπού» κόστισε πάνω από 700 εκατομμύρια, ενώ στο ΠΔΕ που παγίως σέρνεται καταγράφηκε υπέρβαση σχεδόν 600 εκατομμύρια – κυρίως από συγχρηματοδοτήσεις ΕΕ. Στο σκέλος των εσόδων, πάλι, «χάθηκε» λίγο περισσότερο από 1 δις ευρώ έναντι των προϋπολογισμένων (ξαναγυρίσαμε στα επίπεδα του 2019) με κύρια πεδία της μείωσης τον ΦΠΑ κατά περίπου 470 εκατ. ευρώ με το κατέβασμα ρολών , ενώ από τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης (ιδίως καύσιμα) 160 εκατ. με το φρενάρισμα της κίνησης. Όμως και από τον φόρο εισοδήματος υπήρξε διαρροή, καθώς η απαρχή παγώματος των συμβάσεων εργασίας κατέλαβε σημαντικό πεδίο εισοδημάτων – άρα και παρακράτησης φόρου εισοδήματος. Είναι αυτή η επίδοση καλή («πάλι καλά!») ή θορυβητική; Πάντως το ΥΠΟΙΚ άρχισε να παίρνει πίσω την προθυμία για 25% έκπτωση στην έγκαιρη εξόφληση υποχρεώσεων.
Μπροστά σ' αυτά, μια ματιά στο – προβαλλόμενο – κόστος των μέτρων αντιμετώπισης της κρίσης. Βήμα-βήμα: όταν ξεκίνησε η ανακοίνωση των αρχικών μέτρων στήριξης – τέλη Μαρτίου, με κάλυψη 600.000 επιχειρήσεων και 1,2 εκατομμυρίων εργαζομένων, πλέον 550.000 ελεύθερων επαγγελματιών – ο υπολογισμός κόστους που αρχικά δόθηκε ήταν για 6 δις (σε ταμειακή βάση, για το δίμηνο Μαρτίου-Απριλίου) Δημοσιονομικά, καθώς μεγάλο μέρος αφορούν αναστολές υποχρεώσεων κοκ, η επιβάρυνση υπολογιζόταν στα 3,4 δις – συν η επιστρεπτέα προκαταβολή, συν πρόσθετες δαπάνες Υγείας, υποτίθεται ότι μας έφθαναν στα 4,7 δις ευρώ.
Καθώς εξαρχής σημαντικός αριθμός παρατηρητών επέμενε ότι τα μέτρα σε ένα τέτοιο εξωγενές σοκ θάπρεπε να είναι εμπροσθοβαρή, καθώς ανά την Ευρώπη επεκράτησε σταδιακά μια τέτοια λογική, καθώς στην εσωτερική πολιτική σκηνή την λογική του front-loaded υιοθέτησε με εμφατικό τρόπο η Αξιωματική Αντιπολίτευση – κάνοντας λόγο για ευρύτερο πλέγμα, κόστους 26 δις σε ένα μακρότερο ορίζοντα (τα 14 σε δημοσιονομικό κόστος, ενώ 12 δις σε ενέσεις ρευστότητας) – είχαμε τέλη Απριλίου αναγγελία ενός νέου πλέγματος μέτρων, που θα κάλυπτε και τους θερινούς μήνες, μετά το σταδιακό «άνοιγμα» της οικονομίας. Εδώ, δόθηκε πλαίσιο αμέσου κόστους στα 14,5 δις ευρώ – με αναφορές σε συνολικό κόστος 20, ή άλλως 24 δις ευρώ. Όχι ακριβώς αγεφύρωτο χάσμα...
Επόμενη στάση: οι προτάσεις του «Μένουμε Όρθιοι -2» του ΣΥΡΙΖΑ, με συνειδητή προσπάθεια πιο πειστικής ποσοτικοποίησης (3,7 δις σε μη επιστρεπτέα ενίσχυση σε εργαζομένους/αυτοαπασχολούμενους, 3 δις σε επιχειρήσεις, 3,5 δις σε «εισόδημα έκτακτης ανάγκης» - γενικό σύνολο 13,4 δις), κυρίως όμως με προσπάθεια υπόδειξης πηγών κάλυψης των μέτρων ώστε να αποφευχθεί η κατηγορία του «λεφτόδενδρου». Χρήση μέρους του αποθέματος/μαξιλαριού, χρήση πρόσθετων 6,5-7,5 δις του ΕΣΠΑ, συν αξιοποίηση των επιστροφών κερδών από ΑNFAs/SMPs που μόλις ελευθερώθηκαν.
Οπότε, άμα συγκρίνει κανείς με τα πρόσθετα 12,5 δις ευρώ των νέων Κυβερνητικών ανακοινώσεων, δεν βλέπει κανείς αληθινό χάσμα εκτιμήσεων/προθέσεων.
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 30/5/2020.
Έκλεισε, λοιπόν, και μάλιστα με πρωθυπουργική παρέμβαση/με αναφορές εκπορευόμενες από πηγές Μαξίμου, η πλέον πρόσφατη ανασχηματισμολογία. Η οποία, βέβαια, από κυβερνητικούς κύκλους είχε ξεκινήσει και σερνόταν επί ημέρες, και μάλιστα ως εναλλακτική στο άλλο κύμα – ανάλογα διαδιδόμενων εκτιμήσεων/φημών/αναλύσεων – περί πρόωρων εκλογών, «τώρα που η δημοσκοπική στήριξη της Κυβέρνησης, λόγω χειρισμών στο υγειονομικό σκέλος της πανδημίας, βρίσκεται σε επίπεδα άνευ προηγούμενου». Η διάψευση της ανασχηματισμολογίας έγινε με το επιχείρημα «ανασχηματισμός εν μέσω κρίσης δεν γίνεται [...] Η Κυβέρνηση λειτουργεί καλά και αποδοτικά, το ενδιαφέρον του πρωθυπουργού είναι στραμμένο στην αντιμετώπιση της πανδημίας, στην επανεκκίνηση του τουρισμού και συνολικά της οικονομικής δραστηριότητας». Άλλωστε, κινδύνευε να επισκιασθεί η ίδια η διαγγελματική ανακοίνωση από Κυριάκο Μητσοτάκη νέας φάσης μέτρων για οικονομία, τουρισμό, εργασία...
Κοινότοπη όσο και ταυτολογική η υπενθύμιση ότι πρόωρες εκλογές και ανασχηματισμός (και υποτίμηση: αυτή τουλάχιστον την γλυτώσαμε ως σκηνικό για σασπένς) δεν προαναγγέλλονται, ενώ αποτελούν ούτως ή άλλως προνομία του πρωθυπουργού. Όμως θα καλέσουμε τον αναγνώστη να μας ακολουθήσει σε ξενάγηση σε έναν «άλλο» , διαφορετικό ανασχηματισμό. Ακριβέστερα σε μια λειτουργική επισκόπηση σημαντικών τομέων της τρέχουσας πολιτικής, που θα ωφελούνταν – ψέματα ! που απαιτούν.... – μια διαφορετική πολιτική/τεχνοκρατική στελέχωση. Δεν είναι λίγοι. δεν είναι μικρής σημασίας.
Πάμε αμέσως σε μια παράταξη ζητημάτων που προκύπτουν συνεχώς με – ας την ονομάσουμε έτσι – την ωρίμανση των Ευρωπαϊκών δυνατοτήτων συνδρομής στην ανάκαμψη/επανεκκίνηση των οικονομιών. Και μάλιστα της δικής μας. Η σημαντική λέξη σ' όλο αυτό είναι η λέξη «δυνατοτήτων». Από την στροφή του τρέχοντος ΕΣΠΑ και τον επανασχεδιασμό του επομένου προκειμένου να απαντηθούν οι τωρινές προκλήσεις – άμεσα – μέχρι την ετοιμασία για χρήση πόρων του ESM (αν τελικά επιλεγεί να χρησιμοποιηθούν: μετά την Ιταλία και την Ελλάδα, ήδη και η Ισπανία διστάζει να προσέλθει σ' αυτήν την πηγή, και ας εξηγεί ο διαχειριστής του ESM Κλάους Ρέγκλινγκ πόσο ελκυστική πηγή είναι και πόσο λίγες δεσμεύσεις συνεπάγεται), εκείνο που ανοίγεται δεν είναι μια σπηλιά του Αλλαντίν με θησαυρούς, αλλά... δυνατότητες. Με τις βαριές προγραμματικές/γραφειοκρατικές διοικητικές διαδικασίες που έκαναν ήδη ανθρώπους που γνωρίζουν τους διαδρόμους των κοινοτικών προγραμμάτων να μιλούν για «μυστηριώδη θρησκεία, με σκοτεινό τελετουργικό και ανώτατους ιερείς που το επιτηρούν». αλλά και με τις πάγιες Ελληνικές γραφειοκρατικές προσεγγίσεις που προστίθεται στις Κοινοτικές και προσθέτουν καθυστέρηση.
Εδώ, λοιπόν, έρχονται να προστεθούν οι δυνατότητες – πάλι «δυνατότητες»! - που υπόσχονται σειρά σχημάτων τα οποία έχουν ακουστεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Ταμείο Στρατηγικών Επενδύσεων, Ταμείο Φερεγγυότητας Επιχειρήσεων), κυρίως όμως τώρα, μετά την κοινή πρωτοβουλία Μέρκελ-Μακρόν για Ταμείο Ανάκαμψης (όπου την προσοχή έπιασε το μέγεθος των 500 δις ευρώ, η απαρχή αμοιβαιοποίησης χρέους και η αναφορά σε ενισχύσεις με μορφή grants, αντί δανεισμού των Κρατών). Δεν δόθηκε, για την ώρα, αρκετή σημασία στο ότι υπάρχει αναφορά σε «σαφή δέσμευση των Κρατών (που θα ωφεληθούν) να ακολουθούν υγιή οικονομική πολιτική»: δεν είναι conditionality αυτή; Ούτε στην σαφέστατη τροπή των στόχων του Ταμείου Ανάκαμψης προς τομείς όπως οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας/Green Deal ή η ψηφιακή μετάβαση της παραγωγής, στόχους που κι εμείς υμνούμε – απολιγνιτοποίηση, ψηφιακή Διοίκηση – αλλά πόσο πειστικά; Και με τι εγχώρια προστιθέμενη αξία;
Σ΄ όλην αυτήν την περιοχή, χρειάζονται δυο παράλληλες τεχνογνωσίες. Πρώτη, η ενεργός και ουσιαστική συμμετοχή στην διαπραγμάτευση των ποικίλων Ταμείων και πρωτοβουλιών που τώρα στήνονται: άμα προκύψει πάλι γραφειοκρατικός λαβύρινθος, η Ελλάδα θα βρεθεί εξαρχής περιθωριοποιημένη. Δεύτερη, η άμεση παραγωγή κατάλληλων, στοχευμένων και πειστικών προγραμμάτων, που θα οδηγήσουν ΚΑΙ σε απορρόφηση πόρων αλλά ΚΑΙ σε αποτέλεσμα κατά την εφαρμογή. Ο ενθουσιώδης χαρακτήρας Αδώνιδος Γεωργιάδη, αλλά και το δίδυμο Γ. Τσακίρη – Δ. Σκάλκου δεν θα καλύψουν αυτήν την ανάγκη. Εξ όνυχος τον λέοντα: μόλις τον Φεβρουάριο – μετά από οκτάμηνη Κυβερνητική θητεία – καταρτίσθηκε Επιτροπή Σχεδιασμού Πολιτικής ΕΣΠΑ – με διάφορες πτυχές. Και μάλιστα απέκτησε ως Πρόεδρο τον βετεράνο των Κοινοτικών/Αναπτυξιακών Αλέκο Κρητικό, παρόντα ήδη από τον πρώτο σχεδιασμό των ΜΟΠ, εν συνεχεία Γραφείο Βάσως Παπανδρέου, Γ.Γ. επί Αλέκου Παπαδόπουλου – κυρίως, όμως, άνθρωπο που έχει δει στην πράξη τις δυσλειτουργίες του χώρου. Όπως, δε, σχεδιάζονται οι παρεμβάσεις του Ταμείου Ανάκαμψης θα χρειαστεί τα ενεργειακά να πλησιάσουν πολύ τα αναπτυξιακά.
Ανάλογα ισχύουν στους τομείς του Τουρισμού και του Ασφαλιστικού. Πολύ σοβαρότερη τεχνογνωσία – κάθε τόσο διαβάζουμε για τον δεύτερο τομέα και του Μιλ. Νεκτάριου και του Πλάτωνα Τήνιου τις μελαγχολικά εύστοχες προσεγγίσεις που δείχνουν αδιέξοδο στην επόμενη στροφή – πολύ μεγαλύτερη εξωστρέφεια και λιγότερος επικοινωνιακός οίστρος θα ήταν η σφραγίδα ενός «άλλου» ανασχηματισμού.
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 22/5/2020.
«Οι αριθμοί στην Ελλάδα δείχνουν τεράστια επιτυχία. Η Βρετανία μετράει 35.000 θύματα και ο αριθμός ανεβαίνει και στην Ελλάδα που δεν έγινε ούτε μια επένδυση στο σύστημα Υγείας είναι λίγο πάνω από τους 150.
Αυτό σημαίνει ότι είναι καλύτερο το ανθρώπινο δυναμικό. Τύχη, κλιματικές συνθήκες αλλά προφανώς βοηθά και το γεγονός ότι η Ελλάδα ανήκει σε οικονομίες που δεν είναι στο κέντρο της παγκοσμιοποίησης και άρα τους χτύπησε η πανδημία αργά. Άρα πρόλαβαν με την καραντίνα τα χειρότερα. Αυτό που μπορείς να κάνεις τώρα είναι να επανεκκινήσεις άμεσα την οικονομία, στηρίζοντας τους ανθρώπους που έχασαν τη δουλειά τους και να χρησιμοποιήσεις όσα χρήματα πάρει η χώρα για αυτό το σκοπό. Όλες οι παλιές αυταπάτες, ο τουρισμός, η κατανάλωση, όλα θα πρέπει να ξεπεραστούν και η χώρα να δώσει σημασία στη δημιουργία ανταγωνιστικής ελαφράς βιομηχανίας, αγροτοβιομηχανίας και πράσινης ανάπτυξης.»
Είμαι 37 ετών, κάνω συνεντεύξεις κοντά στα 15 χρόνια και είναι τέταρτη φορά που πρέπει να συζητήσω μ' έναν οικονομολόγο για το πώς βλέπει το μέλλον, για το τι θα γίνει την επόμενη μέρα. Επαναστάσεις πια δεν γίνονται και καλώς δεν γίνονται. Αυτό που λέμε μεταρρύθμιση έχει κολλήσει εξαιτίας της ομάδας συμφερόντων. Ο νεοφιλελευθερισμός, και το λέω εγώ ένας άνθρωπος που πιστεύω στην οικονομία της αγοράς, έχει αρχίσει με αυτό το πρότυπο του άκρατου αυτισμού που έχει φέρει το γεγονός να έχει συγκεντρωθεί σε πολύ λίγα χέρια ο παγκόσμιος πλούτος. Αυτή η επιρροή έχει δημιουργήσει τεράστια αδυναμία στις φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες να μεταρρυθμιστούν. Διότι πια δεν έχει καμία σημασία η βούληση του ψηφοφόρου, εκείνο που έχει σημασία είναι τι προκρίνουν οι ομάδες συμφερόντων, που έχουν δημιουργήσει μια αμείλικτη ολιγαρχική δομή. Έχουμε βεβαίως την κοινωνία των πολιτών αλλά δεν θα γίνει ποτέ τίποτα αν δεν αποφασίσουν τα συγκεκριμένα κέντρα ότι ήρθε η ώρα για μεταρρύθμιση.
Δηλαδή;
Αντί να μεταρρυθμίσουν αυτό που λέμε φιλελεύθερη καπιταλιστική οικονομία, στην οποία πιστεύω, μετά το 2008, εκείνο που έκαναν είναι ότι κάλυψαν όλες τις ρωγμές με μια παραγωγή ρευστότητας και χρέους, που βύθισε ακόμα περισσότερη στην κρίση χώρες όπως η Ελλάδα και η Ιταλία, χωρίς να λύσει ουσιαστικό τίποτα στις ΗΠΑ ή στο Ηνωμένο Βασίλειο. Απόδειξη ότι αυτό που λέω είναι σωστό. Ναι... Είναι ότι σχεδόν δύο μήνες εγκλεισμός ήταν αρκετός για να υπάρξουν προβλέψεις για 15% ύφεση. Μιλάμε για προπολεμικά επίπεδα ύφεσης και την ανεργία εκτινασσόμενη σε ιστορικά μεγέθη.
Γιατί συμβαίνει όμως αυτό;
Επειδή από το 2008 και μετά, με βάση την υπεραφθονία χρέους και ρευστότητας, κυρίως ενισχύθηκαν οι βραχυχρόνιες μορφές εργασίας και οι μορφές οικονομικής δραστηριότητας που δεν κάνουν ούτε για τον ανταγωνισμό, ούτε για την πρόοδο των κοινωνιών, ούτε για την αποτελεσματική αύξηση του ΑΕΠ. Το ΑΕΠ αυξάνεται όταν χρησιμοποιείς τα χρήματα για να κάνεις παραγωγική υποδομή και να δημιουργήσεις μακροχρόνια απασχόληση. Δεν είναι μόνο η εξαφάνιση των συνδικάτων, είναι ότι δεν υπάρχει ένα πλάνο για το πως μπορούμε ν' αναπτυχθούμε. Η σταλινική από πλευράς δικαιωμάτων Κίνα, πηγαίνει όλο και πιο πίσω σε ζητήματα ελευθερίας, αλλά είχε ένα πλάνο για το πως θ' αναπτυχθεί. Στον φιλελεύθερο κόσμο δεν είχαν κανένα όραμα αυτοί που καθοδηγούσαν αλλά ήταν υπέρμαχοι των βραχυπρόθεσμων οικονομικών σχέσεων. Δεν είναι μόνο ο κορωνοϊός, σεισμός να γινόταν θα κατέρρεε το Uber και το Airbnb. Έφτιαξαν ένα θνησιγενές μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης και κακά τα ψέματα, η ανάπτυξη ρυθμίζει την κοινωνική ευημερία.
Ο ρόλος τώρα του κράτους ποιος πρέπει να είναι;
Να διορθώνει την κατάσταση για να επιστρέφουμε εκεί που ήμασταν; Αυτό είναι το πρόβλημα. Ο ρόλος του κράτους και πριν και τώρα και αργότερα θα πρέπει να είναι εκείνος της παροχής υψηλής ποιότητας αγαθών όπως είναι η παιδεία, η υγεία και η ασφάλεια. Υπάρχει ένα μέρους του πληθυσμού στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις ΗΠΑ που έχει περιουσιακά στοιχεία που είναι της τάξης των πολλών δεκάδων δισεκατομμυρίων. Σε συνθήκες της ανταγωνιστικής αγοράς δεν θα έπρεπε να υπάρχει αυτό.
Γιατί συνέβη όμως;
Υπήρξαν ολιγοπώλια και μονοπώλια που συμπίεσαν το κόστος εργασίας μέσω της αυτοεξαφάνισης των συνδικάτων, γιατί και αυτά είχαν πάρα πολλές αμαρτίες στην πλάτη τους. Έχοντας δημιουργήσει αυτές τις συνθήκες της παντελούς καταστρατήγησης του ανταγωνισμού και ρυθμίζοντας το κόστος μόνοι τους, είχε σαν αποτέλεσμα να τους αποφέρει υπερκέρδη. Σε συνδυασμό με τη φούσκα της ρευστότητας και του χρέους που τινάζει προς τα πάνω τις χρηματιστηριακές αξίες των περιουσιακών στοιχείων. Αυτοί που έχουν γίνονται όλο και πλουσιότεροι και αυτοί που δεν έχουν δανείζονται για να τ' αποκτήσουν. Το κράτος αντί να προσφέρει σε αυτούς τους ανθρώπους ποιότητα σε παιδεία, υγεία και ασφάλεια, θα πρέπει ο γονιός και ο καθείς να πληρώνει για την υγεία του. Από την άλλη όμως σε εποχές πανδημίας τι να πληρώσεις; Εγώ δεν έχω καθόλου πρωτογενή υγεία. Οι μεν παθολόγοι έχουν κρυφτεί για να μη τους πιάσει ο ιός, οι δε ιδιωτικές κλινικές έχουν κατασχεθεί από την κυβέρνηση. Βλέπετε πως όταν χρειάζεται το κοινωνικό σύνολο την υποστήριξη αυτών των αγαθών, το κράτος δεν είναι εκεί, γιατί δεν του δόθηκε η δυνατότητα να χρηματοδοτηθεί για να παίξει το ρόλο που πρέπει να παίξει. Με αποτέλεσμα εδώ, αν μπεις στο νοσοκομείο, από τους τρεις, οι δύο βγαίνουν. Είναι ανήκουστο νούμερο οι 35.000 νεκροί, για να μη μιλήσω για τις Ηνωμένες Πολιτείες που οι μισοί είναι ανασφάλιστοι. Αυτό δεν χρειάζεται να είσαι σοσιαλιστής για να καταλάβεις ότι υπάρχει μεγάλο πρόβλημα όταν ο οδηγός του Uber δεν μπορεί να πει έχω κρύωμα, γιατί φοβάται ότι θα απολυθεί ή γιατί φοβάται ότι θα χάσει το μεροκάματό του. Αυτές δεν είναι εργασιακές συνθήκες ή οργάνωση οικονομίας αλλά η καπιταλιστική Βρετανία του 19ου αιώνα πριν καν εμφανιστεί ο Μαρξ.
Κάποιος στην Ελλάδα που δουλεύει 12 ώρες τη μέρα χωρίς ρεπό, με μισή ασφάλεια, ένας εργαζόμενος στην Uber και ένας εποχιακός εργάτης, χωρίς να έχουν μια ομάδα να πιέζουν προς τα πάνω, καταλήγουν να ψηφίζουν ανθρώπους που τους υπόσχονται λαγούς με πετραχήλια και μετά αυτούς, δηλαδή τους που πολιτικός, που τους τα υπόσχονται τους αποκαλούμε λαϊκιστές.
Ωραία, αλλά πως θα μιλήσουμε για τα προβλήματα των εργαζομένων χωρίς να κατηγορηθούμε ως λαϊκιστές; Έχετε απόλυτο δίκιο. Στη μέση βρίσκονται τα μίντια όπου δεν αφήνουν την ελεύθερη παραγωγή ιδεών. Έχουμε φτάσει σε σημείο να είναι πιο αξιόπιστος ο Τραμπ από τη Fox News. Ρωτάνε τους ρεπουμπλικάνους ψηφοφόρους ποιον θεωρείς πιο αξιόπιστο το κανάλι ή τον τσαρλατάνο, και σου απαντάνε τον τσαρλατάνο. Τι λέει αυτό για τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης; Δεν υπάρχει κανένας πια δημοκρατικός έλεγχος από τα μίντια με αποτέλεσμα ο μόνος που έχει μείνει είναι η ψήφος.
Ζούμε το τέλος της Παγκοσμιοποίησης ή είναι μια υπερβολή;
Έρχεται το τέλος της δεύτερης Παγκοσμιοποίησης. Είναι αδύνατο να μην υπάρξει επίπτωση, όχι εξαιτίας της διασποράς της πανδημίας αυτής καθεαυτής αλλά επειδή το οικονομικό πρόβλημα υπήρχε. Αυτό που βλέπουμε αυτή τη στιγμή είναι το ξεφούσκωμα της φούσκας χρέους, σε λίγες εβδομάδες θα δούμε τις επιπτώσεις της πανδημίας. Λογικά θα γυρίσουν πίσω σε πιο προστατευτικές μεθόδους, προσπαθώντας να φτιάξουν εγχώρια βιομηχανία, δηλαδή να καταρρεύσουν οι παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, διότι οι πάντες θα προσπαθήσουν να φτιάξουν τοπική παραγωγική δυναμική. Τώρα, η δύση πλην Γερμανίας, δεν κατασκευάζει τίποτα. Ο δεύτερος τρόπος είναι οι ανταγωνιστικές υποτιμήσεις, πλην της ευρωζώνης που δεν τους δίνει τη δυνατότητα η συνθήκη, οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο θα υποτιμήσουν το νόμισμα τους και θα προχωρήσουν σε μεγάλα προγράμματα νομισματικών χρηματοδοτήσεων.
Τι θα πει αυτό;
Εκδίδουν ομόλογα και αντί να τα αγοράζει η αγορά, τ' αγοράζει η Κεντρική Τράπεζα. Βγαίνουν τα χρήματα από τη μία τσέπη και μπαίνουν στην άλλη. Αυτό θα οδηγήσει σε υποτιμήσεις των νομισμάτων και σε πληθωρισμό. Σε έξι μήνες από σήμερα, θυμηθείτε τα λόγια μου, θ' αρχίσει να καταγγέλλει ο ένας τον άλλο για ανταγωνιστικές υποτιμήσεις και προστατευτισμό. Όλο αυτό θα βάλει τέλος στο μοντέλο της παγκοσμιοποίησης που έχουμε ζήσει μέχρι τώρα που θα μπορούσες να πας στα σκλαβοεργοστάσια του Βιετνάμ, να φτιάχνεις τα καλύτερα παπούτσια και να τα μοσχοπουλάς στην Oxford Street. Αυτό θα διαταραχθεί.
Αν δεν μπορώ να υποτιμήσω σαν Ελλάδα το νόμισμα μου, πώς θ' αντιδράσω στο κύμα ανεργίας και στην ύφεση που έρχεται;
Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι τριπλό. Η διαφθορά των πολιτικών δυνάμεων. Υπάρχουν δέκα δισεκατομμύρια ευρώ ανεκτέλεστα δημόσια έργα που δεν γίνονται επειδή δεν έχει συμφωνηθεί η μοιρασιά των πολιτικών με τους εργολάβους. Το ίδιο θα ισχύσει και με τα χρήματα που θα έρθουν για την πράσινη ανάπτυξη, Η χώρα είναι μονοδυναμική, ζει από τον τουρισμό, όπου κάνεις αντιπαροχή το υπέροχο ελληνικό τοπίο. Δεν έχει καμία παραγωγική δυναμική όπως η τεχνολογία. Τρίτο και βασικότερο είναι ότι δεν υπάρχει κανένα σχέδιο δημιουργίας αναπτυξιακών υποδομών. Θα ήταν πολύ εύκολο αντί να έχεις κολλητούς και voucher, σιγά σιγά να κινητοποιήσεις και με δάνεια, ν' αρχίσει η χώρα να ξαναφτιάχνει την ελαφριά της βιομηχανική υποδομή. Το ίδιο ισχύει και με τα logistics. Υπάρχουν χώροι που θα σου δημιουργήσουν απασχόληση και μέσα στο lockdown. Έχει τεράστιες παθογένειες η οικονομία γιατί βασίζεται στον τουρισμό, στην κατανάλωση και υπάρχει αδυναμία ν' απορροφήσει τα κονδύλια που θα έρθουν. Θα έρθουν κονδύλια και θα γίνουν vouchers χωρίς ν' αφήσουν καμία αναπτυξιακή προοπτική πίσω τους. Μόνο το να υποτιμήσεις το νόμισμα δεν αρκεί. Τι θα εξάγεις; Τι θα πάρεις; Αντί για 26 εκ κάκιστης ποιότητας τουρίστες, θα σου έρθουν 35 όταν τελειώσει η πανδημία.
Οπότε δεν έχουμε σωτηρία με αυτό το πολιτικό και διοικητικό προσωπικό;
Ελπίζω και στα θαύματα. Βλέπετε ότι οι πολιτικοί της δεκαετίας του '50, προσπάθησαν με ό,τι είχαν στα χέρια τους, να φτιάξουν με κάθε τρόπο ντόπια ελαφριά παραγωγή. Με όλα τα προβλήματα της περιβαλλοντικής ρύπανσης, της διαπλοκής, μπορούμε να τους καταλογίσουμε ό,τι θέλετε. Αλλά έφτιαξαν εγχώρια παραγωγική βάση. Σήμερα δεν μπορούν να κάνουν ούτε αυτό. Ούτε διαπλοκή δεν μπορούν να κάνουν. Λιμνάζουν δέκα δισεκατομμύρια στα δημόσια έργα, αυτό δεν έχει καμία σχέση με τον κορωνοϊό. Το γεγονός ότι η ανάπτυξη ήταν airbnb δεν έχει καμία σχέση με τον κορωνοϊό.
Γιατί τη μεγάλη κρίση δεν την πληρώνουν οι πλούσιοι; Γιατί πάλι πρέπει να χάσουν το μισθό της ή τη δουλειά τους, αυτοί που βγάζουν 1000, 800 ή και 400 ευρώ;
Το να παίρνεις στην Ελλάδα 400 είναι μεγάλο αλλά όχι τεράστιο πρόβλημα γιατί υπάρχει η οικογένεια και μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης. Το να πας στα μισά στην Βρετανία, σημαίνει ότι θα μείνεις άστεγος.
Υπάρχει άλλη λύση από το πάει το μεγάλο χέρι του κράτους και να πάρει τα λεφτά από τους πλούσιους. Αν γίνει αυτό όμως μετά δεν θα καταστρατηγήσουμε τις αξίες της φιλελεύθερης οικονομίας;
Χωρίς να γινόμαστε ακραίοι, η αλήθεια είναι ότι η βασική αρχή της ελεύθερης οικονομίας δεν είναι ο πλούτος αλλά ο ανταγωνισμός. Αν η υπερβολική συσσώρευση πλούτου είναι ένα αποτέλεσμα μονοπωλίων και ολιγοπωλίων, το να ξαναμοιράσεις το υπερπλεονάζον κέρδος είναι απλά ένας τρόπος για να τονώσεις τον ανταγωνισμό. Δεν υπάρχει μόνο μια ανάγνωση των φιλελεύθερων οικονομικών. Η δική μου δεν έχει καμία σχέση με τον Φρίντμαν και τους υπόλοιπους. Ο Φρίντμαν θα σας πει ότι τα μονοπώλια είναι πολύ καλά, γιατί στο τέλος οι καλύτεροι κερδίζουν και μονοπωλούν την αγορά. Η απάντηση είναι ότι από τότε που εξουθένωσαν τους αντιπάλους του, δεν είναι πια ανταγωνιστικές μονάδες, οπότε συμπίεσαν το κόστος και αύξησαν το κέρδος. Δεν είναι τρόπος αυτός να οργανώσεις οικονομικά μια κοινωνία. Άρα, υπάρχουν στρεβλώσεις στην αγορά που πρέπει να διορθωθούν. Μεταξύ αυτών είναι ότι κάποιοι έχουν υπερσυγκεντρώσει πλούτο. Ο πλούτος αυτός θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για να τονωθεί ο ανταγωνισμός. Κάποια στιγμή ο πολύ πλούσιος χωρίς κοινωνική συνεισφορά θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως «περιβαλλοντική ρύπανση», ως παράγοντας οικονομικής και κοινωνικής ρύπανσης.
Και πως τον τιμωρείς;
Τον φορολογείς για να σταματήσει να ρυπαίνει. Δεν μπορούμε σα λύση να εθνικοποιήσουμε τα πάντα. Διότι δεν έχει τα χρήματα το κράτος για να το κάνει και όλοι αυτοί που έχουν επενδύσει στις εταιρείες θα χάσουν τα χρήματά τους. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι ν' αναδιανείμουμε με τέτοιο τρόπο ώστε να ξαναδημιουργηθεί ανταγωνισμός στην αγορά. Το να πάρεις τα χρήματα και να δώσεις επιδόματα είναι δώρον άδωρον, το να πάρεις τα χρήματα για να δημιουργήσεις την περίφημη πράσινη οικονομία ή κοινωνική οικονομία, ε νομίζω ότι αυτο είναι μέσα στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς. Όλοι μέχρι τώρα δανείζονταν με αρνητικά επιτόκια και τι έκαναν; Αγόραζαν τις μετοχές των εταιρειών τους στη Wall Street και έστελναν τις αξίες ακόμα πιο πάνω. Αύξαναν δηλαδή τον πλούτο στην τσέπη τους με κανένα παραγωγικό αποτέλεσμα. Μόνο να τους φορολογήσεις για να τους παρεις τα χρήματα, δεν είναι ακριβώς η λύση.
Αν πείτε ότι την επόμενη μέρα της πανδημίας, εγώ δε θα ήθελα να πάνε χειρότερα τα πράγματα, αλλά να πάνε καλύτερα. Γιατί να ξυπνήσω σ' ένα κόσμο χειρότερο επειδή κάτσαμε μέσα τριανταπέντε μέρες; Ποια πρέπει να είναι τα αιτήματά μου για να μη μου ξανασυμβεί αυτό;
Σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο θα πρέπει να ζητήσετε αναδιανομή προς όφελος παραγωγικών επενδύσεων και προς όφελος της παροχής δημόσιων αγαθών. Ένας άλλος τρόπος να έχει κανείς δουλειά είναι να ξοδεύει η νοσοκόμα, η δασκάλα και ο γιατρός. Αν τους αυξήσεις το μισθό θα ξοδεύουν ακόμα περισσότερο άρα θα προσλαμβάνουν και οι εταιρείες περισσότερο κόσμο. Η αύξηση των μισθών είναι ένα πολύ καλό εργαλείο σε τέτοιες εποχές. Σε χώρες, κατεστραμμένες όπως η Ελλάδα να απαιτήσετε να μη χάνεται ούτε ευρώ. Να πηγαίνουν όλα στην οικονομία και όχι στις τσέπες και να υπάρξει μια νέα οικονομική πολιτική. Είναι μια τεράστια ευκαιρία για την Ελλάδα να φτιάξει μια νέα ελαφρά βιομηχανία.
*Δημοσιεύτηκε στην popaganda.gr στις 13/5/2020.
Ως γνωστόν, το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών προς το τέλος της δεκαετίας του 70 οδήγησε στην ανικανότητα των κυβερνήσεων να ελέγξουν τις κινήσεις των κεφαλαίων εντός των εθνικών συνόρων. Έτσι οι πολυεθνικές κατόρθωσαν να διεισδύσουν την ημι-περιφέρεια και την περιφέρεια του καπιταλιστικού συστήματος, με αποτέλεσμα την ενδυνάμωση των αναπτυσσόμενων οικονομιών από τη μια μεριά, αλλά και την πρωτοφανή εκτίναξη των ανισοτήτων από την άλλη.
Οικονομικές ανισότητες
Με την πανδημία οι ανισότητες δεν αμβλύνθηκαν. Το αντίθετο. Ενώ οι φτωχοί έγιναν φτωχότεροι, μερικοί από τους πλούσιους έγιναν πλουσιότεροι. Με άλλα λόγια, η πανδημία οδήγησε όχι μόνο σε περαιτέρω φτωχοποίηση, αλλά και σε «πλουσιοποίηση».
Στη χώρα μας, όχι μόνο τα μεγάλα σούπερ μάρκετ, αλλά και μια σειρά από μεγάλες επιχειρήσεις γιγαντώθηκαν. Για παράδειγμα, φαρμακευτικές εταιρείες ή επιχειρήσεις που ασχολούνται με την ψηφιοποίηση. Μετά την πτώση της τιμής του πετρελαίου, εφοπλιστικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούν tankers ως μέσα αποθήκευσης ή μεταφοράς πετρελαίου. Έτσι παρατηρούμε στις προ-της-πανδημίας ανισότητες να προστίθενται αυτές που η τωρινή πρωτόγνωρη κατάσταση δημιούργησε.
Η κυβέρνηση απλά αγνόησε αυτή την εξέλιξη. Ή προσπαθεί να την συγκαλύψει με το περίφημο επίδομα των 800 ευρώ. Όπως όμως τόνισε ο Δημήτρης Χριστόπουλος σε ένα πρόσφατο άρθρο του, η Νέα Δημοκρατία πολύ σωστά περιόρισε το δικαίωμα της ελεύθερης μετακίνησης, αλλά για να νομιμοποιήσει αυτόν τον περιορισμό έπρεπε να μειώσει ριζικά τις τεράστιες ανισότητες που εμφανίστηκαν στην περίοδο του κορωνοϊού.
Θα μπορούσε βέβαια να ισχυριστεί κάποιος πως τα υπέρογκα κέρδη αυτών των εταιρειών θα οδηγήσουν σε νέες επενδύσεις, μειώνοντας έτσι την ανεργία. Αυτό όμως δεν είναι καθόλου σίγουρο. Τα κέρδη αυτών των εταιρειών θα έπρεπε να διοχετευθούν, μέσω μιας δίκαιης φορολογίας, στην αναβίωση μικρών επιχειρήσεων που η πανδημία κατέστρεψε.
Ο πρωθυπουργός κατέστησε σαφές πως δεν σκοπεύει η κυβέρνησή του να κάνει πρόωρες εκλογές. Πολλοί αναλυτές νομίζουν πως αυτό δεν είναι καθόλου σίγουρο και πως για να αποφύγει την απλή αναλογική στις επόμενες εκλογές, η ΝΔ μάλλον θα αλλάξει γνώμη. Δεν συμφωνώ με αυτή την πρόβλεψη. Γιατί με τις πρόωρες εκλογές ο πρωθυπουργός θα κερδίσει μεν έναν χρόνο επιπλέον, αλλά θα έχει να αντιμετωπίσει τα τεράστια οικονομικά προβλήματα που σίγουρα θα μειώσουν τη την τωρινή υψηλή δημοτικότητά του.
Πολιτικές ανισότητες
Δεν χρειάζεται να τονιστεί πως η ένταση των οικονομικών ανισοτήτων οδηγεί και στην ένταση των πολιτικών ανισοτήτων. Γιατί η παραπέρα συγκέντρωση του οικονομικού πλούτου στη κορυφή οδηγεί αυτόματα στη συγκέντρωση πολιτικής δύναμης. Οι λεγόμενοι ολιγάρχες της προ-πανδημικής περιόδου γίνονται πιο ισχυροί. Κυρίως στη χώρα μας όπου τα ΜΜΕ ελέγχονται, με λίγες εξαιρέσεις, από τους ίδιους.
Όσο για τις χώρες της ΕΕ, η σωστή επιβολή του εγκλεισμού στο σπίτι οδήγησε τις κυβερνήσεις να παίρνουν μερικές αποφάσεις που δεν επικυρώνονται κοινοβουλευτικά. Σε χώρες δημοκρατικές, συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας, μετά την άρση των περισσότερων περιοριστικών μέτρων οι αποφάσεις δεν θα μπορούν πλέον να παίρνονται χωρίς συζήτηση και ψηφοφορία στη βουλή. Σε κυβερνήσεις όμως «αυταρχικής δημοκρατίας», όπως αυτή της Ουγγαρίας ή της Πολωνίας, το πιο πιθανό είναι η état d'exception να συνεχίσει και μετά το τέλος της πανδημίας. Για παράδειγμα, ο Όρμπαν μπορούσε μέχρι τώρα να πείσει τους εταίρους του στην ΕΕ πως υπήρχε ένα είδος ημι-δημοκρατίας στη χώρα του. Εάν όμως δεν καταργήσει τον μηχανισμό «εκτάκτων αποφάσεων» που η κυβέρνησή του πήρε στην έναρξη της πανδημίας, σίγουρα θα περάσουμε από μια αυταρχική δημοκρατία σε μια καθαρή δικτατορία (βλ. Economist, 25/4/20).
Παγκόσμιες ανισότητες
Σε αυτόν τον χώρο, οι επιχειρήσεις που ωφελήθηκαν θεαματικά από την πανδημία είναι οι μεγάλες tech-corporations - εταιρείες όπως οι Amazon, Google, Facebook κτλ. Τα κέρδη και η αξία αυτών των επιχειρήσεων εκτινάχτηκαν στα ύψη. Δεν είναι λοιπόν περίεργο πως οι γιγάντιες αυτές εταιρείες δημιούργησαν χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας. Αυτή είναι βέβαια η καλή πλευρά της κατάστασης. Από την άλλη μεριά όμως, αυτού του είδους οι επιχειρήσεις-γίγαντες αποκτούν μια πολιτική δύναμη που υποσκάπτει τους δημοκρατικούς θεσμούς. Για παράδειγμα, από τη συσσώρευση προσωπικών δεδομένων μέχρι τη δημιουργία ενός παγκόσμιου Big Brother ικανού να επιβλέψει και να επηρεάσει τις κινήσεις μας, τις ιδέες μας, τα συναισθήματά μας. Με αλλά λόγια, οδηγούν σε αυτό που ο Τζωρτζ Όργουελ πριν από πολλά χρόνια, αποκάλεσε brave new world. Τέλος αξίζει να αναφερθεί εδώ πως μικρότερες ανταγωνιστικές εταιρείες, αργά ή γρήγορα, αναγκάζονται να ενταχθούν στους παγκόσμιους αυτούς κολοσσούς.
Συμπέρασμα
Η πανδημία οδήγησε σε νέες ανισότητες - οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές. Αυτές εντείνουν τις ήδη, πριν από τον κορωνοϊό, τεράστιες ανισότητες. Από την άλλη μεριά, απλοί άνθρωποι σε όλον τον πλανήτη πιστεύουν πως το τέλος της πανδημίας μπορεί να οδηγήσει σε έναν πιο ανθρώπινο κόσμο. Όπως μετά του Β Παγκοσμίου Πολέμου βλέπουμε ριζικές αλλαγές, έτσι και σήμερα ελπίζουν να υπάρξει ξανά μετά το τέλος της πανδημίας ένας καλύτερος, πιο ανθρώπινος κόσμος. Η προϋπόθεση όμως για κάτι τέτοιο είναι, μεταξύ άλλων, η μείωση των ανισοτήτων που υποσκάπτουν τα πολιτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δικαιώματα των πολιτών.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 9/5/2020.
