Friday, 14 November 2025
Η 10η Οκτωβρίου είναι η Παγκόσμια Ημέρα για την Ψυχική Υγεία. Μία πολύ σημαντική ημέρα, επειγόντως χρήσιμη για στοχασμό και δράση. Τι μπορεί να σημαίνει ψυχική υγεία ως διακυβέρνηση του εαυτού; Σε τι διαφέρει από την έννοια της ψυχικής υγείας ως ατομικό μέλημα ευεξίας; Ποιες πρακτικές και διέξοδοι καθορίζουν αυτές τις δύο διακριτές οπτικές; Ποια είναι τα κοινά σημεία τους;
Αυτά τα ερωτήματα απασχόλησαν αρκετές ραδιοφωνικές συζητήσεις μου στην ΕΡΤ, που έκανα για αυτό το θέμα τα τελευταία πέντε χρόνια, με καλεσμένους καθηγητές Ψυχιατρικής, Ψυχιάτρους-Ψυχαναλυτές, Ψυχολόγους, Ψυχοθεραπευτές και Φιλοσόφους. Το κείμενο είναι το απόσταγμα αυτών των συζητήσεων.
Συνταγές ψυχικής ευεξίας και υγείας
Από τα πολλά κείμενα που δημοσιεύθηκαν για την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, σε ιστοσελίδες, social media και εφημερίδες, κυριάρχησαν εκείνα που προτείνουν πρακτικές συνταγές που βοηθούν την ψυχική υγεία των ατόμων, σε αντιστοιχία με τα πιο πολυπληθή κείμενα που αφορούν την σωματική υγεία (διατροφή – μεσογειακές δίαιτες/ κετογονικές δίαιτες, ασκήσεις εκγύμνασης, ύπνος, εξάλειψη/ μείωση εξαρτήσεων και καταχρήσεων). Μαζί με το σώμα και η ψυχή λοιπόν. Σωστό, αλλά πως; Πρώτον, με θετικότητα στην εκτίμηση της ζωής (). Από όσα σου συμβαίνουν, δώσε σημασία στα θετικά, που πάντα υπάρχουν αν τα δεις με μια άλλη ματιά, με έναν άλλο απολογισμό. Αυτή η ενδιαφέρουσα και δημοφιλής τάση, ιδίως στις ΗΠΑ, στηρίζεται στην άποψη ότι πρέπει να εξισορροπηθεί η βιολογικά αυθόρμητη τάση να προβάλλουμε τα αρνητικά μέσω του μηχανισμού fight or flight. Δώσε τη μάχη ή φύγε (συμπαθητικό νευρικό σύστημα), που η βιολογική εξέλιξη μας χάρισε για την προστασία της επιβίωσης. Για αυτό οι αρνητικές και βίαιες ειδήσεις είναι πολύ πιο δημοφιλείς από τις τυχόν θετικές ειδήσεις. Αν ζεις βέβαια στην Παλαιστίνη, το Αφγανιστάν – και είσαι γυναίκα – και στο Σουδάν, ή αν είσαι πολύ φτωχός ή άστεγος σε μια δυτική δημοκρατική χώρα, η θετικότητα είναι κάπως δύσκολη. Όμως αυτά τα άρθρα για τις συνταγές ευεξίας δεν γράφονται για τέτοια κοινά. Δεύτερον, κάντο όπως οι Στωϊκοί. Ασχολήσου μόνο με αυτά που επηρεάζεις (όπως την αλλαγή της αντιμετώπισης της ζωής σου) και όχι με αυτά που δεν μπορείς να αλλάξεις (έναν πόλεμο, μία οικονομική κρίση, την κακή διοίκηση μίας εταιρείας που δουλεύεις). Τρίτον, αν χρειαστεί χρησιμοποίησε με μέτρο και πάντα με συνταγή γιατρού, αγχολυτικά φάρμακα για να χαλαρώσεις. Αν δεν πιάνουν ούτε αυτά, τότε απευθύνσου για talking therapy, στον ψυχοθεραπευτή/ ψυχολόγο. Αν σου παρουσιαστεί η αρνητική συγκυρία μιας βαρύτερης ψυχικής νόσου (ψυχώσεις, σχιζοφρένεια κ.α.) η σύγχρονη ψυχιατρική επιστήμη έχει λύσεις που συχνά μετατρέπουν ένα βαρύ ψυχικό νόσημα σε μια ελεγχόμενη χρόνια νόσο, με πολύ καλή λειτουργικότητα στην καθημερινή ζωή, εφόσον τηρείται πιστά η θεραπευτική αγωγή και παρακολούθηση. Όπως συμβαίνει πλέον με αρκετές μορφές καρκίνου που στο παρελθόν ήταν άμεσα απειλητικές για τη ζωή. Βεβαίως, οι ψυχιατρικές κλινικές του ΕΣΥ έχουν μεγάλες ελλείψεις, την ίδια ώρα που τα κοινωνικά ταμπού και προκαταλήψεις δημιουργούν και προκαλούν διάχυτες τάσεις στιγματισμού της ψυχικής αρρώστιας. Ο στιγματισμός που με ανακοίνωση της κατήγγειλε η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία, εκτός από ανορθολογικός, ξεχνά και τη σοφία μίας γνωστής λαϊκής ρήσης «πίσω έχει η αχλάδα την ουρά». Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας ανέφερε το 2022 ότι παρουσιάζεται επιδημία κατάθλιψης που αφορά ήδη το 12% του πληθυσμού. Όπως λέει πρόσφατο άρθρο της γαλλικής εφημερίδας Le Monde (11/10/25), πρέπει να θυμηθούμε ξανά τον Σίγκμουντ Φρόυντ, που το 1930 έγραψε το βιβλίο «Η δυσφορία στον πολιτισμό», αναφέροντας ότι οι σύγχρονες κοινωνίες γίνονται ολοένα και περισσότερο νευρωτικές, προσπαθώντας να συνδυάσουν τον πολιτισμό με τα βαθιά ένστικτα του θανάτου και της αυτοκαταστροφής, που αντιστέκονται στο ένστικτο της ζωής. Κάτι θυμίζει και σήμερα αυτό το σκηνικό. Σύμφωνα με την ίδια εφημερίδα, το Ινστιτούτο για την Ειρήνη στο Όσλο, κατέγραψε για το 2024 61 πολεμικές συγκρούσεις, τις περισσότερες από το 1946. Κάτι βαθύτερο, κάτι μεγαλύτερο συμβαίνει εδώ.
Η πολλαπλότητα των εαυτών
Η ψυχική αρρώστια και η ψυχική υγεία δεν αφορούν μόνο τα μεμονωμένα άτομα ως αυτοτελείς οντότητες και συνακόλουθα οι ατομικές συνταγές ευεξίας και αυτοβοήθειας, οσοδήποτε χρήσιμες και αν είναι σε αρκετές περιπτώσεις, δεν αρκούν. Μια από τις πιο δημοφιλείς συνταγές που κυκλοφορούν παγκοσμίως στα social media αναφέρεται στο σύνθημα «Αγάπα τον εαυτό σου» (Love yourself). Αγάπα τον εαυτό σου, γιατί μόνο αυτόν έχεις, και έτσι θα μπορέσεις να αγαπήσεις και τους άλλους. Εντάξει, καλό είναι, αλλά ποιον από όλους τους εαυτούς να αγαπήσω. Γιατί δεν έχουμε μόνο έναν εαυτό, αλλά πολλούς. Το έχει πει ήδη από τη δεκαετία του 1920 ο Καρλ Γιούνγκ. Αλλά έτσι και αλλιώς η σύγχρονη, υπερνεωτερική κοινωνία, ή εναλλακτικά ο υπερ-νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, επιβάλλει στα άτομα μια πολυεπίπεδη ευελιξία πολλαπλών εαυτών. «Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι μέσα μας, δεν υπάρχει μόνο ένας εαυτός», είπε σε κάποιο σημείο της Νορβηγικής – εξαιρετικής – ταινίας «Αγάπη μόνο», η πρωταγωνίστρια γιατρός στο Όσλο. Την είδα προχθές και μόλις τελείωσε η προβολή σημείωσα τα λόγια της. Όπως σημείωσα και το «το σώμα είναι ένα πεδίο μάχης ανάμεσα στην αρρώστια και την υγεία». Θα έλεγα ότι το ίδιο ισχύει με αυτό που ονομάζουμε ψυχή. Ένα πεδίο μάχης ανάμεσα στους εαυτούς μας αλλά και ένα εσωτερικό πεδίο διαλόγου ανοικτό όμως και στους άλλους. Η Ανοιχτότητα στους άλλους σημαίνει δυνατές κοινωνικές σχέσεις αλλά και κοινωνικότητα-συλλογικότητα και ενεργό πολιτειότητα, είμαστε και πολίτες, όχι μόνο άτομα. Χωρίς αυτά δεν υπάρχει σωτηρία και ψυχική υγεία. Αλλά και χωρίς το Άλλο (η φύση, άλλες έμβιες οντότητες, το σύμπαν) δεν υπάρχει υπαρξιακή ισορροπία. Για αυτό έχει μεγάλη σημασία η Διακυβέρνηση του εαυτού. Ελπίζω ότι υπάρχει ένας στενός δρόμος που αν τον περπατήσουμε ανοίγει μια διέξοδο που ωφελεί εμάς αλλά και τους άλλους. Γυρνώντας στο σπίτι έγραψα αυτό το άρθρο, αφού συμβουλεύθηκα κάποια αποσπάσματα των ραδιοφωνικών συζητήσεων που προανέφερα (κάποιες μπορείτε να τις ακούσετε στην πλατφόρμα της ertecho στην ΕΡΤ), έβαλα το ερώτημα για τον Καρλ Γιούνγκ για τους πολλαπλούς εαυτούς στο ChatGPT - με τις κατάλληλες ερωτήσεις γίνεται ένας εξαιρετικός ψηφιακός βοηθός ΤΝ, σημειώνοντας λίγα λάθη – και κοίταξα το βιβλίο του Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν με τον συναφή τίτλο «Ψυχοπολιτική: Ο Νεοφιλελευθερισμός και οι νέες τεχνολογίες της εξουσίας». Συνέχεια στο δεύτερο μέρος.
