What gives modernity its unique features is its linkage to a type of social organization which became dominant in the West after the English industrial and French political revolutions. Such an organization portrays social structural features which, in other combination are not to be found in pre-modern societies. Three such features stand out:
• The decline of segmental localism and the mobilization/inclusion of a whole population into the national center – the national center,
• The top-down differentiation of a society's institutional spheres,
• The wide spread individuation.
INCLUSION INTO THE NATIONAL CENTRE
In ideal typical terms the decline of segmental localism meant the transformation of the local community into a self-contained social whole open to the direct influence of broader social forces. It meant the INCLUSION of the whole population into the nation state, into its economic, political and cultural arenas. This inclusionary process led to the transfer of material and symbolic resources from the periphery to the national centre.
From an actor's perspective it led to the concentration of not only the means of production but also the means of domination as well the means of cultural influence into the hands of national rather than local/regional elites. It is via such MOBILISING, "BRINGING - IN" processes that the modern state apparatus penetrated the periphery in a manner which was unthinkable in all pre-modern social formations, however despotic.
IB) As far as RELIGION is concerned, the massive INCLUSION into the religions centre, refers to the process of Religious RATIONALISATION. In the sense that traditional DUALISM between the pre-modern differentiation between elite and folk/popular religiosity is weakened. The elite religiosity is characterized by scripturality and the rational COHERENCE of the theological doctrine. Whereas the popular religiosity is less "pure" - since it coexists with superstitious, magical or pagan ideas and practices. Therefore religious rationalization means that the DUALISM between elite and popular religiosity is attenuated as the official doctrine spreads downwards: Those at the religious top controls the "locals" (priests and believers).
As a consequence, gradually the popular superstitious, magical of pagan elements are eliminated. In other terms those at the periphery are included to the religious center.
Moving to the second sociostructural feature of modernity that of top-down differentiation of institutional spheres (economic, political, cultural), each sphere starts portraying its own logic and historical trajectory.
Structural/functional differentiation is not, of course, unique to Modernity. Complex pre-modern social formations portray differentiation – But only at the TOP. The societal base is segmentally organized [Eisinstat].
It is only in modernity that institutional differentiation moves downwards – as well. If we take as an example the so called "domestic mode of production", with modernization the head of the family and often his wife and children move to the factory. Here we have a differentiation between the familial and the factory organization. Factory workers move also to other institutional spheres – institutional spheres, like education, recreational, cultural spheres.
Moving to the RELIGIOUS sphere we come to the issue of SECULARISATION. Usually in pre-modern situations the church has great influence or even control of other institutional spheres, educational, cultural, even political. With modernization this type of influence is drastically reduced. No religion spheres become more autonomous. This means gradual SECULARISATION. Religious control weakens and non religious institutional spheres become more autonomous, at least as far as the church is concerned. To put it differently as far as interinstitutional relations are concerned, we observe secularisation. In most countries this is IRREVERSIBLE (Except in religious authoritarian countries like Iran). But if on the interinstitutional level gradual secularization is unavoidable. BUT THE SAME is not true for the INTRAINSTITUTIONAL terms. Not always but very often one observes a strengthening or deepening of religiosity.
For instance many denominations in the United States, as well as PENTACOSIALISM [D. Martin] and the growing dynamism of the new religious movements show that secularization is not irreversible. Concerning the new religious movements for instance their beliefs are usually more fragile, but one can argue that at the same time they are more "authentic". They lead to a turning inwards (to an internal process of exploration which one finds less in the members of institutionalized churches.
So if in the interinstitutional sphere secularization is continuous and irreversible, in the intrainstitutional sphere one finds both secularization BUT also – the development of more fragile new religious movements. For instance therefore in forms of the religious intrainstitutional sphere we see both secular and non secular tendencies.
INDIVIDUATION: THE NEW SPIRITUALITIES
III A) Concerning the third feature of modernity, that of individuation, in late modernity traditional certainties decline, and a situation emerges where routines lose their meaningfulness and their moral authority. Unlike traditional societies where rules have greater solidity, in modernity individuals have to deal with "empty spaces". From whether to marry and then have children or not or to choose a style of life, they have to decide themselves in a "REFLEXIVE" manner. As Giddens put it, the individual has to create its "own BIOGRAPHY".
III B) In the religious sphere a very well known catholic philosopher Charles TAYLOR talks about EXPRESSIVE INDIVIDUALISM. A tendency which reacts against dogmas and the authority of organized churches. It is based more of UNMEDIATED EXPERIENCE, on a turning inwards, in an attempt to approach the divine EXISTENTIALLY, without intermediaries, priests or other religious elites. This type of orientation can be apophatic or cataphatic. In the cataphatic manner one is trying to construct what Beck calls a "GOD OF ITS OWN". In the apophatic situation one does not construct but deconstructs: In the sense that the individual tries to create an empty space from which the divine EMERGES. This is more the way of the Mystic. But in modern societies individuals who follow a type of meditation which focuses on the peripheralization of thoughts. This type of practices are Kenotic, a term taken from the Greek KENOS, meaning emptiness.
1) GLOBAL MODERNITY
I think that the three features of modernity we examined above can also be seen at the global level. Given the present almost full globalization, there is an inclusion of almost all the world population into a global center. There is also global differentiation of institutional spheres as well as the spread of individuation all over the world.
A) Global inclusion
First, huge corporations and Big Tecks penetrate all countries (developed, developing and extremely poor) producing, mainly via their platforms, products and services that all people want. Most people around the world, via radio, television or mobile phones try to find what goes on in the planet. They are drawn into the global center. Moreover, they can also communicate with relatives, partners or strangers instantly everywhere.
Second, we are all drawn into the global center by global risks, such as climate change. For instance irreversible ecological destruction affects all, in rich and poor countries.
If in "national modernity" a Parisian at some point feels less Parisian and more French, something similar happens at the global level. People all over the world, in case of massive ecological destruction feel "members of the human race" facing risks that they cannot control.
B) Global institutional differentiation
As far as global institutional differentiation is concerned, here as well, when globalization advances, we see differentiation of global institutional spheres. We have already mentioned that in large scale social formations (for instance, empires) differentiation of institutional spheres between the economic, political, social and cultural spheres were only to be found at the top of social hierarchies. The base was segmentally organized. It is only today that institutional differentiation moves downwards. For instance, in the sphere of the global economy, it is the market logic which prevails. All other considerations are secondary. The same is true in most of the other institutional spheres. For instance, in the social sphere of humanitarian aid, OXFAM, or the Red Cross have branches everywhere. That is to say they have developed into global organizations whose main goal is not profit but support of poor, peripheralized human beings.
C) There is also another type of differentiation which relates to what Marshall McLuhan calls the global Village. In this case the institutional spheres consist of "imagined communities" (religious, political, cultural, recreational etc.) - each having a specific logic and trajectory. Anyone by using advanced technologies can participate in one or more of these virtual spheres. Therefore in this case we do not have homogeneity but differentiation/plurality. Young people for instance become autonomous from their family, relatives, teachers by entering one or more of the imagined spheres mentioned above. For instance, a person can enter the religious sphere focusing on protestant events, rituals, personalities etc. At the same time the same person may be interested in sports, fashion and even more "objectional" spheres related to pornography or violent games. All the above point to global individuation.
D) Global individuation
In globalized modernity individuation is everywhere. Here young people try to become autonomous from traditional families, severe parents, relatives, teachers etc. Individuation does not happen only in western countries. It is spreading particularly in urban centers in Africa, Asia and elsewhere. This is obvious if one takes into account that in the global village, the advanced media creates a global culture affecting everyone.
Finally there is a cultural sphere where there are global organizations whose main aim is to develop different modes of living and believing. For instance, the major churches (Catholic, Protestant, Muslim etc.) are to be found in most countries trying to tell people how to relate to the self, the other and the divine.
Following Mc Luan's global village and his concept of virtual communities, religiously speaking an individual may choose the religious sphere as well as other non religious spheres, economic, political, secular culture etc.
In that case we can talk about inter institutional secularization. Since the religion sphere is weakening by the existence of various non religious, secular community.
In case of the individual who focuses exclusively on the religious virtual community, in this case one may talk about intrainstitutional deepening, that is to say non secularization.
CONCLUSION
To conclude in this presentation I have tried to show that the notion of modernity, if seen from the point of view of its 3 sociostructural features (inclusion) institutional Differentiation and widespread individuation) provides a conceptual framework which enables a researcher to see the linkages between Religiosity and modernity in a more systematic and often new manner.
*Εισήγηση στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Συνεδρίου "13th International Conference on Religion and Spirituality in Society".
Η σημερινή προβληματική συνθήκη στη Βρετανία είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό απότοκη του Brexit. Την άμεση ευθύνη για το Brexit έχει ο Κάμερον. Εισηγήθηκε το δημοψήφισμα πιστεύοντας πως η πλειοψηφία των Βρετανών δεν θα ήθελε την έξοδο. Η έξοδος από την Ευρώπη δημιούργησε προβλήματα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στη Μεγάλη Βρετανία. Για προφανείς λόγους και οι δύο πλευρές χάσανε.
Πως μπορεί κανείς να εξηγήσει γιατί η πλειοψηφία των Βρετανών πολιτών αποφάσισαν το Brexit; Ένας βασικός λόγος είναι πως οι παλαιότεροι δεν μπορούν να ξεχάσουν τη δόξα και γόητρο της βρετανικής αυτοκρατορίας που για ένα διάστημα κυριάρχησε σε μεγάλο μέρος του πλανήτη. Δεν μπόρεσαν να επεξεργαστούν την απώλεια της ισχύος που απολάμβαναν στο αυτοκρατορικό τους παρελθόν και να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Δεν ξέχασαν επίσης πως πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η μεγάλη Βρετανία είχε την ηγεμονική θέση που σήμερα κατέχουν οι ΗΠΑ. Επιπλέον αναρωτιούνται πως είναι δυνατόν οι νικητές του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου να δέχονται διαταγές μιας γερμανοκρατούμενης Ευρώπης που, μέσω της γραφειοκρατίας των Βρυξελών, επιβάλλει σε μεγάλο βαθμό το πως πρέπει τα μέλη της Ένωσης να χειρίζονται τα του οίκου της.
Σε ότι αφορά τον γεωπολιτικό και οικονομικό χώρο η τωρινή «Μικρά Αγγλία» είναι καταδικασμένη να γίνει παίκτης τρίτης κατηγορίας εγκλωβισμένος σ' ένα ναρκισσιστικό μικρομεγαλισμό. Η ιδέα πως θα μπορούσε να λειτουργεί επί ίσοις όροις με τις ΗΠΑ είναι ανεδαφική. Όπως δεν μοιάζει να πραγματώνεται το όνειρο ότι η Βρετανία θα καταφέρει να αντισταθμίσει την απώλεια της ΕΕ με διμερείς εμπορικές συμφωνίες. Για παράδειγμα, η πρόσφατη επίσκεψη της Τρας στον Λευκό Οίκο με προτάσεις διμερούς εμπορικής συνεργασίας απέτυχαν. Όλο και περισσότεροι Βρετανοί πολίτες επιθυμούν επιστροφή στην Ευρώπη. Αλλά αυτό είναι πολύ δύσκολο αν όχι αδύνατο. Για τη στιγμή αυτό που διαφαίνεται είναι η ένταξη σε μια πιο διευρυμένη πολιτική κοινότητα, ιδέα του Μακρόν. Πολλές χώρες που επιθυμούν να γίνουν μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ήδη μέλη της πολιτικής κοινότητας με σκοπό κάποια στιγμή να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όσο για την Μεγάλη Βρετανία η επανένταξη είναι κατά τη γνώμη μου σχεδόν αδύνατη.
Σήμερα η συντηρητική κυβέρνηση πέρασε από τον ασυνάρτητο Τζόνσον στη σύντομη πρωθυπουργία της κυρίας Τρας και τον τωρινό πρωθυπουργό που μπορεί να υπήρξε καλός επιχειρηματίας αλλά δεν φαίνεται να είναι και καλός πολιτικός.
Συμπέρασμα: το Brexit σε συνδυασμό με την νεοφιλελεύθερη πολιτική της σημερινής κυβέρνησης, που μεταξύ πολλών άλλων έχει υποσκάψει το κοινωνικό κράτος εξηγεί σε ένα μεγάλο βαθμό την παρακμή της Μεγάλης Βρετανίας.
*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα" στις 24/12/2022.
Ελπίζω ο πόλεμος να τελειώσει γρήγορα μέσω διαπραγματεύσεων. Αν δεν γίνει αυτό η Ουκρανία θα καταστραφεί, οι θάνατοι θα πολλαπλασιαστούν και οι οικογένειες θα διαλυθούν. Ανεξάρτητα όμως από το τι θα γίνει στη μαρτυρική αυτή χώρα, δύο είναι οι εξελίξεις που μπορούν να αλλάξουν την οργάνωση του σημερινού κόσμου.
1. Η πρώτη εξέλιξη είναι η αντίδραση των περισσοτέρων χωρών του κόσμου στη βάρβαρη, απάνθρωπη ρωσική εισβολή. Όσο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, όλα τα μέλη της χωρίς ενδοιασμούς και αντιρρήσεις ψήφισαν πόρους για την ενδυνάμωση της άμυνας και για την αυτονομία της ένωσης από τις ΗΠΑ και την Κίνα. Με άλλα λόγια ακολούθησαν την πολιτική που εδώ και χρόνια προτείνει ο Μακρόν, ο πιο φιλοευρωπαίος ηγέτης της Ένωσης. Όσο για τον σοσιαλδημοκράτη γερμανό καγκελάριο, απομακρύνθηκε από την πολιτική της Μέρκελ. Ο Σολτς θα ενισχύσει την στρατιωτική δύναμη της χώρας του. Θα προσφέρει στο ΝΑΤΟ πόρους που αναλογούν σε μια οικονομικά ισχυρή χώρα όπως η Γερμανία. Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο πέρασμα από μια Ευρώπη που η εξωτερική πολιτική της ήταν σε παραλυσία σε μια Ευρώπη πιο ισχυρή και πιο αυτόνομη. Μια Ευρώπη που μπορεί να μειώσει την πόλωση μεταξύ της ατλαντικής και της κινεζορωσικής συμμαχίας.
2. Ως γνωστό με την ταχεία παγκοσμιοποίηση ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, με ελάχιστες εξαιρέσεις, εξαπλώθηκε σε όλο τον πλανήτη. Σήμερα αποτελείται από τρία καπιταλιστικά υποσυστήματα: το νεοφιλελεύθερο που κύριος αντιπρόσωπός του είναι οι ΗΠΑ, το αυταρχικό της Κίνας και το σοσιαλδημοκρατικό της Ε.Ε. Το τελευταίο στη «χρυσή εποχή» του (1945 – 1975) οδήγησε σε ένα καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο, μοναδικό επίτευγμα στη μακρά ιστορία του καπιταλιστικού συστήματος. Στη συνέχεια, κυρίως με το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών προς το τέλος της δεκαετίας του 70, για να επιβιώσει η σοσιαλδημοκρατία αναγκάστηκε να προσεγγίσει νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Αφού τα κεϋνσιανά μέτρα οδηγούσαν στον πληθωρισμό και στην ακινησία. Το αδιέξοδο ξεπεράστηκε με τη μετάβαση από την πρώιμη σοσιαλδημοκρατία που λειτουργούσε μέσα σε εθνικά σύνορα σε μια σοσιαλδημοκρατία σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η οικονομική κρίση του 2008 και η πανδημία άλλαξαν ριζικά την στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το Ταμείο Ανάπτυξης άμβλυνε τη διαφορά μεταξύ Βορρά και Νότου, ενώ ο κρατικός παρεμβατισμός αντικατέστησε τη νεοφιλελεύθερη πολιτική της λιτότητας και της κυριαρχίας της αγοράς ως ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης της κρίσης.
3. Μια άλλη εξέλιξη που μπορεί να έχει επίσης θετικά αποτελέσματα είναι η συμμαχία μεταξύ Κίνας και Ρωσίας. Μιας συμμαχίας που κάνει τον κινέζο πρόεδρο ακόμα πιο ισχυρό απέναντι στον ρώσο πρόεδρο που έχει σχεδόν οδηγήσει τη χώρα του σε χρεωκοπία και που θέλει να συνεχίσει την αναθεωρητική πολιτική του. Πολιτική που έχει σαν στόχο την επανίδρυση μιας σοβιετικού τύπου αυτοκρατορίας. Ο πανίσχυρος Xi Jinping σίγουρα δε συμφωνεί με τις φαντασιώσεις του Βλαντιμίρ Πούτιν. Το αντίθετο. Όπως η Κίνα συνεχώς εξελίσσεται όχι μόνο λόγω της στρατιωτικής της δύναμης, αλλά κυρίως λόγω ενός μοντέλου ανάπτυξης που συνδυάζει ένα δυναμικό καπιταλισμό με ένα αυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης όπου ξένες και κινεζικές εταιρίες λειτουργούν σχετικά αυτόνομα. Με την προϋπόθεση βέβαια πως δεν θα κατακρίνουν το ισχύον καθεστώς και συγχρόνως θα επιτρέπουν ένα έλεγχο μεγάλων εταιριών από κρατικούς υπαλλήλους. Υπαλλήλους που δεν θα εμποδίζουν τη διοίκηση αλλά που θα «συλλέγουν πληροφορίες». Παρόλα τα παραπάνω εμπόδια οι επιχειρηματίες, επικεντρώνοντας την προσοχή τους στις επενδύσεις, λόγω της τεράστιας κινεζικής αγοράς κερδίζουν σημαντικά ποσά και δεν επιθυμούν να φύγουν από τη χώρα. Έτσι οι περισσότερες εταιρίες αγνοούν τις πιέσεις του αμερικανού προέδρου για τον επαναπατρισμό τους στη δύση.
Βέβαια η Κίνα δεν πρόκειται, τουλάχιστον σύντομα, να ηγεμονεύσει. Οι ΗΠΑ υπερτερούν στην έρευνα και στην τεχνολογία. Επιπλέον λόγω της κυριαρχίας του δολαρίου ως το κύριο παγκόσμιο μέσο διεθνών συναλλαγών θα συνεχίζουν να παίζουν τον ηγεμονικό ρόλο. Αλλά από την άλλη πλευρά η Κίνα προσπαθεί μαζί με άλλες χώρες ένα εναλλακτικό χρηματοπιστωτικό σύστημα βασισμένο στο κινεζικό νόμισμα. Και πιο σημαντικό, η κινεζική άνοδος οδηγεί στην εξάπλωση του μοντέλου της στην Ασία και σε άλλες χώρες. Πρόκειται για μια τεκτονική αλλαγή που δεν πρόκειται να αλλάξει. Πρόκειται για αλλαγή που οδηγεί στον διαχωρισμό μεταξύ Δύσης και «μη Δύσης». Δηλαδή χωρών που μπορεί να είναι φιλοδυτικές, αντιδυτικές ή και ουδέτερες. Τα παραπάνω, μεταξύ και άλλων εξελίξεων, οδηγούν στη συρρίκνωση των δημοκρατικών και αύξηση των αυταρχικών καθεστώτων. Αυτή η τάση δεν οδηγεί στην κινεζοποίηση του κόσμου. Τα τρία καπιταλιστικά υποσυστήματα που ήδη αναφέρθηκαν θα επιβιώσουν αφού το καθένα έχει ανάγκη των άλλων δύο για την αναπαραγωγή του.
Τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα πως ο κινέζος πρόεδρος δε θα ακολουθήσει τις επιδιώξεις του Πούτιν. Δεν έχει καμία διάθεση να καταστρέψει τις σχέσεις που έχει με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αντίθετα ευνοεί τη σταθεροποίηση της τωρινής παγκόσμιας κατάστασης που ευνοεί την περαιτέρω κινεζική ανάπτυξη. Άρα η ανισορροπία δύναμης μεταξύ του πανίσχυρου κινέζου ηγέτη και του Πούτιν που έχει απόλυτη ανάγκη της οικονομικής και πολιτικής στήριξης, δίνει τη δυνατότητα στον πρώτο να βάλει όρια στα όνειρα του τελευταίου. Μπορεί με άλλα λόγια να τον υποχρεώσει να ξεχάσει τα μεγαλομανιακά σχέδιά του και να ασχοληθεί σοβαρά με την οικονομική ανάπτυξη της χώρας του που την έχει σχεδόν οδηγήσει στην χρεοκοπία.
Βέβαια σε ότι αφορά τον ρωσικό αναθεωρητισμό δεν πρέπει να ξεχνάμε τα σφάλματα της Δύσης πάνω σε αυτό το θέμα. Όπως σωστά αναφέρει ο καθηγητής Ιωακειμίδης (ΤΟ ΒΗΜΑ 6/3/2020) «η Ευρώπη/Δύση δεν συμπεριφέρθηκε με μεγαλοθυμία απέναντι στην Ρωσία μετά τη νίκη της στον ψυχρό πόλεμο... συνέβαλε αντίθετα με πράξεις ή παραλείψεις εκουσίως ή ακουσίως στο στρίμωγμα ή στην ταπείνωση της Ρωσίας». Επιπλέον πρέπει να αναφερθεί πως το 1993 ο Μπόρις Γιέλτσιν τόνισε στον Μπιλ Κλίντον πως η αμερικανική πολιτική εξάπλωσης του ΝΑΤΟ θα οδηγούσε στην απομόνωση της Ρωσίας. Η διαφωνία Ρωσίας και ΗΠΑ πάνω σε αυτό το θέμα δηλητηριάζει ακόμα και σήμερα τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.
Τέλος αξίζει να σημειώσουμε πως ο κινέζος πρόεδρος όχι μόνο έχει μεγάλη δύναμη αλλά φιλοδοξεί να αναγνωρίσει όλος ο κόσμος τα κατορθώματά του. Ήδη κατάφερε να τον ανακηρύξουν στη χώρα του ως τον ηγέτη που βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με τον Μαο Τσε Τουγκ και τον Ντεγκ Σιάο – Πιγκ. Σίγουρα θα ήθελε να κάνει ένα βήμα παραπάνω. Δηλαδή να θεωρηθεί ο ήρωας που, καταπολεμώντας τον ρωσικό αναθεωρητισμό οδηγεί τον πλανήτη σε μια σταθερότητα που είναι η βασική προϋπόθεση για να αντιμετωπισθούν παγκόσμιοι κίνδυνοι όπως οι πανδημίες, η οικολογική καταστροφή και ο κίνδυνος ενός πυρηνικού πολέμου.
Είναι όλα αυτά όνειρα θερινής νυκτός; Μπορεί, μπορεί όμως και όχι. Στο σημερινό μοναδικό, απόλυτα παγκοσμιοποιημένο κόσμο εξελίξεις που ήταν απίθανες πιο πριν μπορεί να πραγματοποιηθούν σήμερα.
Συμπέρασμα. Η ουκρανική κρίση μπορεί να οδηγήσει σε μια πιο ισχυρή και πιο ενωμένη Ευρωπαϊκή Ένωση. Μπορεί επίσης να οδηγήσει στην καταδίκη όχι μόνο του ρωσικού αναθεωρητισμού αλλά του αναθεωρητισμού γενικά. Άρα και του τουρκικού. Ο τελευταίος σε συνδυασμό με την μαξιμαλιστική θέση της ελληνικής κυβέρνησης πως υπάρχει μια μόνο διαφορά προς συζήτηση (αυτή της υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ), οδηγεί στην αναπόφευκτη αποτυχία των διαπραγματεύσεων και της πιθανότητας να βρεθεί μια λύση. Δυστυχώς σε αυτό το θέμα δεν φταίει μόνο η Τουρκία αλλά και η χώρα μας.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 19/3/2022.
1. Σε ό,τι αφορά τη θρησκεία, οι περισσότεροι αριστεροί διανοητές δέχονται τη μαρξιστική θεωρία. Με δυο λόγια, η θρησκεία είναι μια ανθρώπινη κατασκευή, μια αλλοτρίωση. Νομιμοποιείται από μια συντηρητική τάξη που την βλέπει ως ένα αποτελεσματικό μέσο διατήρησης του status quo.
Η αντιθρησκευτική τάση συνεχίζεται με τους Διαφωτιστές/Εγκυκλοπαιδιστές, όπως ο Ντιντερό και ο Βολταίρος. Κατά αυτούς, η Εκκλησία συνδέεται άμεσα με την αριστοκρατία. Οι δύο αυτές δυνάμεις αποτελούν ένα θρησκευτικο-πολιτικό κατεστημένο. Στηρίζουν τον απολυταρχισμό του θρόνου και οδηγούν τον λαό στην πολιτική τύφλωση και τη δεισιδαιμονία. Σε ό,τι αφορά την Καθολική Εκκλησία, η κριτική εκείνη την περίοδο ήταν δικαιολογημένη. Η διαφθορά και η παραβατικότητα των υψηλά ιστάμενων οδήγησε στην Μεταρρύθμιση και σε έναν προτεσταντισμό που στις πιο φιλελεύθερες μορφές του δεν υπάρχει διάκριση φύλου, ενώ ο γάμος σε όλη την ιεραρχία είναι τελείως αποδεκτός.
Στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο παρατηρούμε, κυρίως στην Ευρώπη, ένα έντονο κύμα αδιαφορίας προς τη θρησκεία. Στην Γαλλία αλλά και αλλού, οι εκκλησίες αδειάζουν. Η πλειοψηφία των νέων απομακρύνεται από τον θρησκευτικό προσανατολισμό. Παρατηρούμε ένα κύμα εκκοσμίκευσης. Μερικοί μελετητές πρόβλεψαν πως στον δυτικό κόσμο ο θρησκευτικός τρόπος ζωής θα περιθωριοποιηθεί περαιτέρω. Ήταν η εποχή που τα βιβλία των μαχητικών αθεϊστών, όπως του Richard Dawkins (2006), γίνονται best-sellers παγκοσμίως. Πρόκειται για μια εποχή της «απομάγευσης του κόσμου».
2. Σήμερα, όμως, τα πράγματα αλλάζουν ραγδαία. Οι νέοι, απογοητευμένοι από τα κόμματα και την πολιτική, καθώς και από τον άκρατο καταναλωτισμό, στρέφονται ξανά στις «μετα-υλιστικές αξίες» (Ingleheart 1970). Σε μια θρησκευτικότητα που απορρίπτει τις γραφειοκρατικές, ιεραρχικές εκκλησίες – κυρίως, αλλά όχι μόνο, την Καθολική. Στρέφονται στις πιο φιλελεύθερες προτεσταντικές εκκλησίες όπου υπάρχουν γυναίκες και άνδρες ιερείς, χωρίς καμία διάκριση ως προς το φύλο, τη σεξουαλική ταυτότητα κτλ. Ακόμα πιο σημαντικό, υπάρχουν θρησκευτικές κινήσεις που είναι εναντίον κάθε ιεραρχικής, γραφειοκρατικής οργάνωσης. Υπάρχουν ομάδες ανοιχτές σε άλλες, κυρίως ανατολικές, θρησκευτικές παραδόσεις. Ακόμα και άτομα που συνδυάζουν στοιχεία από διάφορες θρησκείες. Υπάρχουν, τέλος, και οι «μοναχικοί αναζητητές» (lonely searchers).
3. Όταν η πολιτική είναι προοδευτική, με την έννοια πως αντιμάχεται τις τεράστιες ανισότητες που ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός δημιουργεί, δεν μπορεί η Αριστερά να στέκεται μόνο στα θέματα της σχέσης Εκκλησίας και κράτους – θέματα , βέβαια, σημαντικά (π.χ. ο πλήρης διαχωρισμούς κράτους και Εκκλησίας). Οι αριστεροί πολιτικοί και διανοητές πρέπει να πάψουν να θεωρούν προκαταλήψεις το ενδιαφέρον των ανθρώπων για τη θρησκεία. Πρέπει να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη πως συχνά απλοί ιερείς υποστηρίζουν δυναμικά τους φτωχούς και περιθωριοποιημένους.
Στην Λατινική Αμερική ιερωμένοι κινητοποιούνται εναντίον της καθεστηκυίας τάξης. Για παράδειγμα, στην Βραζιλία γαιοκτήμονες μεταχειρίζονται τους αγρότες που εργάζονται στα τεράστια κτήματά τους κατά ακραία εκμεταλλευτικό και αυταρχικό τρόπο. Αγρότες που αντιδρούν στην καταπίεση διώκονται ή και εξολοθρεύονται από ιδιωτικούς στρατούς των γαιοκτημόνων. Σε αυτό το πλαίσιο, κινητοποιούνται εναντίον της απάνθρωπης βίας, όχι μόνο ιερείς αλλά και θεολόγοι που ανέπτυξαν μαζί με άλλους τη λεγόμενη «Θεολογία της ελευθερίας». Αντίστοιχα παρεμβατικοί είναι και θρησκευτικοί ηγέτες. Από προσωπικότητες στην Αγγλικανική Εκκλησία που εναντιώθηκαν δημόσια στη θατσερική νεοφιλελεύθερη πολιτική μέχρι τον Πάπα Φραγκίσκο που, αντίθετα με τον «διανοούμενο» προκάτοχό του, ενδιαφέρεται για τους μετανάστες και την εντεινόμενη φτωχοποίηση του Τρίτου Κόσμου.
4. Ένας άλλος βασικός προσανατολισμός που έχουν ερευνήσει κοινωνικοί επιστήμονες, κυρίως στον χώρο της θρησκευτικής κοινωνιολογίας, είναι η πρόσφατη διαφοροποίηση μεταξύ θρησκευτικότητας και πνευματικότητας. Για παράδειγμα, οι Heelas και Woodhead στο γνωστό βιβλίο τους The Spiritual Revolution: Why Religion is Giving Way to Spirituality (2005) τονίζουν το πέρασμα από τις καθιερωμένες ιεραρχίες και τους, κατ' αυτούς, ξεπερασμένους κανόνες ως προς το ευ ζην σε μια πνευματικότητα που δίνει έμφαση στην υπέρβαση των τειχών μεταξύ θρησκειών.
Επιπλέον, παρατηρείται η αποδοχή «Αγίων» που υπάρχουν σε όλες τις μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις. Ανθρώπων που μέσω διαφόρων πρακτικών φτάνουν σε ένα υψηλό επίπεδο πνευματικής διαύγειας και επιρροής. Αυτοί δεν είναι εγκλεισμένοι σε ένα μοναστηριακό κελί αλλά ανοίγονται και βοηθούν απλούς ανθρώπους να ξεπεράσουν τις δυσκολίες του βίου τους σε μια εποχή όπου ο δογματισμός, ο φονταμενταλισμός ή, αντίθετα, ο άκρατος καταναλωτισμός κυριαρχούν.
5. Ο Charles Taylor σε ένα κλασικό κείμενό του (2007), με έναν εξαιρετικά διεισδυτικό τρόπο, εξετάζει τα αρνητικά αλλά και θετικά στοιχεία της νέας θρησκευτικότητας. Σε ό,τι αφορά τα πρώτα, αναφέρεται στον συγκρητισμό, δηλαδή στη συλλογή στοιχείων από διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις που συχνά οδηγούν σε ένα συνονθύλευμα αντικρουόμενων θέσεων. Ο Taylor αναφέρεται επίσης στην αστάθεια των μη θεσμοποιημένων θρησκευτικών οργανώσεων που σήμερα πολλαπλασιάζονται ραγδαία – καθώς και σε μια ατομοκεντρική τάση που οδηγεί στην ιδέα ενός αποκλειστικού «ιδιωτικού Θεού» (Beck 2010). Από την άλλη μεριά, στη νέα γενιά παρατηρούμε θρησκευτικές τάσεις που αντιτίθενται στις τωρινές υλιστικές υπερκαταναλωτικές αξίες, στη συγκέντρωση του παγκόσμιου πλούτου στα χέρια των ολίγων και σε ένα ανεγκέφαλο κοσμοπολιτικό jet set που πολλοί προσπαθούν να μιμηθούν.
Συμπέρασμα: η Αριστερά δεν πρέπει να αγνοεί ή να κοιτάζει αδιάφορα θρησκευόμενους νέους που παλεύουν για ένα πιο ανθρώπινο και πιο δίκαιο κόσμο.
Τελειώνω με μια πιο γενική παρατήρηση. Στον σύγχρονο κόσμο υπάρχει μια σαφής διαφοροποίηση μεταξύ της καλλιτεχνικής, της διανοητικής και της πνευματικής διάστασης του ανθρώπου. Η τελευταία είναι αναγκαία για να επιβιώσει κανείς σε ένα παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο όπου οι κίνδυνοι ολικής καταστροφής, η αβεβαιότητα, η κατάθλιψη και το άγχος κυριαρχούν.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 19/2/2022.
Πριν από 100 χρόνια, την Κυριακή 6 Φεβρουαρίου το 1922 κυκλοφόρησε το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», πρόδρομο του σημερινού ΒΗΜΑΤΟΣ. Οι καταγωγικές ιδέες της εφημερίδας ανάγονται στην εξέγερση του 1909 στο Γουδί. Εξέγερση που, ως γνωστό, οδήγησε στο πέρασμα από τον ολιγαρχικό κοινοβουλευτισμό του 19ου αιώνα στον μετα-ολιγαρχικό του 20ου. Αυτό καθώς και οι προοδευτικές αλλαγές που ο Ελευθέριος Βενιζέλος έφερε στη χώρα συνομίλησαν συστηματικά και υποστηρίχθηκαν από το ΒΗΜΑ.
Στη συνέχεια, από τις στρατιωτικές επεμβάσεις του Μεσοπολέμου μέχρι τον Εμφύλιο, το ΒΗΜΑ συντρόφευσε τους αναγνώστες τους στις πολεμικές επιχειρήσεις και τα άλλα δραματικά γεγονότα της περιόδου με δημοκρατικό, προοδευτικό πνεύμα.
Στην μετα-εμφυλιακή περίοδο το ΒΗΜΑ έπαιξε ένα πολύ σημαντικό, μαχητικό , παρηγορητικό ρόλο. Ήταν η εποχή που το αντικομμουνιστικό κράτος ήταν πανίσχυρο. Η εφημερίδα θεωρήθηκε ως «επικίνδυνο» φύλλο. Έτσι, για παράδειγμα, δεν μπορούσε ένας δημόσιος υπάλληλος να πάει στην εργασία του με το ΒΗΜΑ στο χέρι από φόβο μήπως χάσει τη δουλειά του.
Σε ό,τι αφορά τη συνεργασία μου με την εφημερίδα αυτή άρχισε επί εποχής Λέοντος Καραπαναγιώτη. Ξεκίνησα γράφοντας στις «επιφυλλίδες» της εφημερίδας. Συνέχισα με πιο εκτεταμένα άρθρα όλα τα χρόνια που ζούσα στο εξωτερικό. Ήταν το νήμα επικοινωνίας με τη χώρα μου. Από μακριά παρακολουθούσα τις εξελίξεις στην πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία αλλά και την πολιτιστική ζωή. Συμμετείχα με άρθρα στις διάφορες διαμάχες της εποχής. Χρωστάω πολλά σ' αυτή την ευκαιρία που μου δόθηκε.
Πιο πρόσφατα στο ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΒΗΜΑ οι πρώτες σελίδες που διαβάζω είναι οι Νέες Εποχές που κάθε εβδομάδα σημαντικοί συγγραφείς από διάφορες χώρους που πραγματεύονται ένα συγκεκριμένο θέμα. Πέρα από το ένθετο των Νέων Εποχών το ενδιαφέρον πάντα διατηρεί μια παγκοσμιοποιημένη ματιά.
Με δύο λόγια το ΒΗΜΑ έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην ιστορία του τόπου και στη ζωή μου και χαίρομαι που στην ψηφιακή εποχή που ο τύπος περνάει μια δύσκολη περίοδο το ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΒΗΜΑ στην έντυπη παραμένει μια από τις σημαντικές εφημερίδες της χώρας με ευρεία απήχηση. Διατηρώντας τον προσανατολισμό της η εφημερίδα είναι ανοιχτή σε άλλες θέσεις και απόψεις. Μια μικρή παρατήρηση. ¨Όπως όλος ο υπόλοιπος τύπος θα ήταν καλό μετά τη δημοσίευση να απελευθερώνει τα άρθρα του στο διαδίκτυο και να μη τα κρατάει μόνο για τους συνδρομητές ώστε οι ιδέες να κυκλοφορούν ελεύθερα και να γίνονται αντικείμενο αντικείμενο ευρύτερης συζήτησης.
Ελπίζω, ή μάλλον είμαι σίγουρος, πως το ΒΗΜΑ θα εξακολουθήσει να παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μας.
*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα" στις 6/2/2022.
1. Η μαζική συμμετοχή των πολιτών στην εκλογική διαδικασία του ΚΙΝΑΛ, η νίκη του Νίκου Ανδρουλάκη και η εστίαση όλων των ΜΜΕ στα όσα εξελίχθηκαν τις δύο τελευταίες εβδομάδες, δημιούργησαν την εντύπωση μιας θεαματικής ανόδου ενός κόμματος που θα καταστεί, πλέον, μια σημαντική πολιτική δύναμη μεταξύ ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία. Μια πολιτική δύναμη που θα μπορεί να διαμορφώσει πολιτικές εξελίξεις, να αλλάξει τον κοινωνικοπολιτικό συσχετισμό δυνάμεων και, ενδεχομένως, να αναδιαμορφώσει ριζικά το πολιτικό σκηνικό. Δεν είμαι σίγουρος ότι κάτι τέτοιο θα συμβεί. Το ΚΙΝΑΛ δεν φαίνεται ικανό να αναπτύξει μια κοινωνική και πολιτική δυναμική που θα το οδηγήσει να ξεπεράσει το 12% που εκτιμάται πως έχει σήμερα. Πιθανότερο είναι ότι αυτές οι εκτιμήσεις δεν θα επιβεβαιωθούν και, τουναντίον, θα μειώσει τα ποσοστά του. Με άλλα λόγια, το πολιτικό σύστημα θα διατηρήσει τον βασικό διπολικό χαρακτήρα του. Και, παρόλο που η αξιωματική αντιπολίτευση αδυνατεί να ανταποκριθεί με αποτελεσματικότητα στον ρόλο της, θα συνεχίζει να καθορίζει σε έναν μεγάλο βαθμό τις πολιτικές εξελίξεις στον αντιπολιτευτικό χώρο.
2. Και οι τρεις διεκδικητές που ξεχώρισαν στον πρώτο γύρο τόνιζαν επανειλημμένα την ανάγκη να διατηρηθεί και ενισχυθεί η αυτονομία του κόμματος – χωρίς, αν χρειαστεί, να αποκλείσουν την προοπτική μετεκλογικών συμμαχιών αν προκύψουν. Ο Ανδρέας Λοβέρδος υποστήριζε πως, αν κέρδιζε, θα απέκλειε μια συμμαχία με τον ΣΥΡΙΖΑ. Από την άλλη μεριά, ο Γιώργος Παπανδρέου απέκλειε μια συνεργασία με την ΝΔ. Όσο για τον Νίκο Ανδρουλάκη, ουσιαστικά δεν πήρε θέση.
Ο πρωθυπουργός φαίνεται ότι, πράγματι, εννοεί πως δεν θα κάνει εκλογές πριν από το τέλος της τετραετίας. Η παρούσα πολιτική συγκυρία με επίκεντρο τη διαχείριση της πανδημίας δεν υπόσχεται μετεκλογική αυτόνομη επικράτηση της ΝΔ είναι το πιο πιθανό σενάριο. Φαντάζομαι ότι ελπίζει πως στο τέλος της τετραετίας θα έχουν ενδεχομένως αλλάξει οι συνθήκες ώστε να επιτύχει την πολυπόθητη αυτοδυναμία και να μην αναγκαστεί δηλαδή να συμμαχήσει με άλλες πολιτικές δυνάμεις. Νομίζω πως αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο. Ιδίως αν λάβουμε υπόψη τα κυβερνητικά σφάλματα στα θέματα αντιμετώπισης της πανδημίας, της ακρίβειας και ειδικότερα στον τομέα της ενέργειας και της συνεχιζόμενης επιλογής να μην παρέχει ικανή χρηματοδότηση στον ευρύτερο τομέα της υγείας.
3. Αν έτσι έχουν τα πράγματα θεωρώ πως μια ενδεχόμενη μετεκλογική συμμαχία του ΚΙΝΑΛ με τον ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να έχει θετικά αποτελέσματα και για τις δύο παρατάξεις. Πρόκειται για μια θέση που έχει να κάνει με τη δεδομένη πολιτική συγγένεια των δύο κομματικών σχηματισμών με κεντρικό άξονα τον ρόλο του κράτος. Συγκεκριμένα, το ΚΙΝΑΛ θα μπορεί να συμβάλει σε μια πιο επεξεργασμένη και αποτελεσματική αντιπολίτευση που είναι αναγκαία για την καλύτερη λειτουργία του δημοκρατικού συστήματος της χώρας. Αντίστοιχα, ο ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία θα δώσει έτσι την ευκαιρία στο ΚΙΝΑΛ να αποκτήσει περισσότερη δύναμη και επιρροή στις πολιτικές εξελίξεις. Από την άλλη, η έμφαση της σοσιαλδημοκρατίας στην κρατική παρέμβαση για την άμβλυνση των ανισοτήτων, την ανάπτυξη της κοινωνικής πρόνοιας και την ενδυνάμωση των συνδικάτων καθιστά μια ενδεχόμενη συνεργασία του ΚΙΝΑΛ με την ΝΔ ασύμβατη με τις σοσιαλδημοκρατικές αξίες και πρακτικές, τις οποίες το κόμμα που ίδρυσε ο Ανδρέας Παπανδρέου υποστηρίζει ότι υπηρετεί ακόμη.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 18/12/2021.
Παρά το ότι έχω ασχοληθεί ξανά με την έννοια της νεωτερικότητας σε σχέση με την Ελλάδα και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες, σε αυτό το κείμενο θα ασχοληθώ πιο γενικά/θεωρητικά με το θέμα. Η νεωτερικότητα συνδέεται κυρίως με την Γαλλική Επανάσταση. Μια επανάσταση που κατάργησε τον φεουδαρχισμό του ancient regime, εναντιώθηκε στην απολυταρχία του θρόνου, στον θρησκευτικό σκοταδισμό και στις λαϊκές δεισιδαιμονίες. Στήριξε δηλαδή τις αξίες της λογικής ανάλυσης των φαινομένων, την επιστημονική πρόοδο και την αυτονομία του ατόμου. Ο παραπάνω ορισμός της νεωτερικότητας δεν είναι ικανοποιητικός. Δεν τονίζει την ιδιαιτερότητα των νεωτερικών κοινωνιών σε σχέση με τις προνεωτερικές. Αυτό είναι προφανές αν λάβουμε υπόψη μας πως μερικές από τις αξίες και συμπεριφορές που αναδύθηκαν στην περίοδο του Γαλλικού Διαφωτισμού τις παρατηρούμε και σε μη νεωτερικές κοινωνίες. Τις βλέπουμε για παράδειγμα στους προ και μετα-σωκρατικούς φιλοσόφους, καθώς και στους μαθητές τους (βλ. Minois 1998). Το ίδιο ισχύει αν επικεντρωθούμε σε κοινωνικοπολιτισμικά φαινόμενα, όπως η αυξανόμενη αναστοχαστικότητα, η υπαρξιακή αγωνία, η αμφισημία κτλ. Χαρακτηριστικά που μπορεί ένας ιστορικός να τα βρει, στο επίπεδο των ελίτ, στα μεγάλα αστικά κέντρα της ελληνιστικής περιόδου – όπως για παράδειγμα στην Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια και την Ρόδο (βλ. Ferguson 1969).
Αν θέλουμε να καταλάβουμε την ιδιαιτερότητα του νεωτερικού φαινομένου είναι απαραίτητο να εστιάσουμε λιγότερο στις αξίες και τη γενική κουλτούρα και περισσότερο στην κοινωνική οργάνωση που βλέπουμε στην περίοδο της ανάπτυξης του βιομηχανικού καπιταλισμού και της ανάδυσης του έθνους κράτους τον 19 ο αιώνα. Είναι σε αυτή την περίοδο που αναδύονται τα τρία βασικά δομικά χαρακτηριστικά των νεωτερικών κοινωνιών:
- Η μαζική ένταξη του πληθυσμού στο κράτος έθνος.
- Η ολική διαφοροποίηση των θεσμικών χώρων.
- Η διάχυση της εξατομίκευσης από την κορυφή στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας.
Μαζική ένταξη στο εθνικό κέντρο
Χρησιμοποιώντας την ορολογία του Durkheim μπορούμε να υποστηρίξουμε πως οι προνεωτερικές, παραδοσιακές κοινωνίες είχαν μια μη διαφοροποιημένη κοινωνική οργάνωση. Από αυτή την άποψη ήταν αυτάρκεις, σχετικά αυτόνομες έναντι περισσότερο συμπεριληπτικών κοινωνικών ομάδων. Στην Δύση η τοπικιστική αυτή αυτάρκεια υπονομεύτηκε πρώτα από το απολυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης που πήρε την πλέον αναπτυγμένη μορφή του στην Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΔ΄. Εκείνη την εποχή, με δεδομένες τις τεχνολογικές εξελίξεις στην στρατιωτική σφαίρα και τον διακρατικό ανταγωνισμό, το απολυταρχικό μοντέλο διαδόθηκε σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη – ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για την κυριαρχία του έθνους κράτους κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. Αυτό οδήγησε στην σταδιακή αποδυνάμωση του παραδοσιακού τοπικισμού και στη μαζική κινητοποίηση και ένταξη του πληθυσμού στις ευρύτερες οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αρένες του έθνους κράτους. Η εν λόγω διαδικασία ένταξης μπορεί να θεωρηθεί ως μια τεράστια μετατόπιση πόρων από την περιφέρεια στο εθνικό κέντρο.
Από την οπτική των φορέων δράσης μπορεί να γίνει αντιληπτή ως μια διαδικασία συγκέντρωσης στην κορυφή όχι μόνο των μέσων οικονομικής παραγωγής αλλά επίσης εκείνων της βίας/κυριαρχίας όπως και εκείνων της επιρροής/πολιτισμικής παραγωγής. Καθώς το κέντρο βάρους μετατίθεται από την περιφέρεια στο κέντρο, οι ταυτότητες των ανθρώπων διαμορφώνονται όλο και περισσότερο από τους εθνικούς θεσμούς και ιδεολογίες. Οι άνθρωποι που ζουν στην περιφέρεια ταυτίζονται πλέον λιγότερο με τις τοπικές κοινωνίες και περισσότερο με το εθνικό κέντρο. Αισθάνονται για παράδειγμα λιγότερο πατρινοί και περισσότερο έλληνες. Εισέρχονται σε αυτό που ο B. Anderson (1991) αποκαλεί φαντασιακή κοινότητα του έθνους κράτους. Οι παραπάνω διαδικασίες υποδεικνύουν πως στη νεωτερική εποχή το κράτος διεισδύει στην περιφέρεια κατά τρόπο που ήταν αδιανόητος στις προνεωτερικές κοινωνίες.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως η ένταξη στο εθνικό κέντρο έχει και αυτόνομες και ετερόνομες μορφές. Στην πρώτη περίπτωση μπορούμε να μιλάμε για δημοκρατικό εκσυγχρονισμό: αστικά, πολιτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δικαιώματα διαχέονται σταδιακά από το επίπεδο των ελίτ σε αυτό των λαϊκών στρωμάτων. Για παράδειγμα αυτό συνέβη στην Αγγλία του 19ου αιώνα και στις δυτικοευρωπαϊκές σοσιαλδημοκρατίες του 20ου. Από την άλλη μεριά, η ετερόνομη ένταξη οδηγεί στο κέντρο την πλειονότητα του πληθυσμού (ένταξη στον εθνικό στρατό, στο εθνικό σύστημα παιδείας, στις εθνικές αγορές), χωρίς όμως τη διάχυση δικαιωμάτων προς τα κάτω. Πρόκειται για έναν αυταρχικό εκσυγχρονισμό κατά τον οποίο οι πολίτες είναι «εντός» του εθνικού κέντρου σε ό,τι αφορά τις λειτουργίες ενός αυταρχικού συστήματος εξουσίας και «εκτός» αναφορικά με την απόκτηση δικαιωμάτων. Για παράδειγμα στην Πρωσία του 18ου και 19ου αιώνα υπήρξε μαζική ένταξη στον στρατιωτικό και ιδεολογικό χώρο, χωρίς όμως την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων. Το ίδιο φαινόμενο, πολύ εντονότερο, παρατηρούμε στη ναζιστική Γερμανία και στην σταλινική Σοβιετική Ένωση. Επομένως είναι λάθος να ταυτίζουμε, όπως γίνεται συχνά, τον εκσυγχρονισμό (modernization) με τον εκδημοκρατισμό. Ο εκσυγχρονισμός μπορεί να πάρει τόσο χειραφετημένες όσο και χειραγωγημένες μορφές ένταξης στο κράτος έθνος.
Ολική διαφοροποίηση θεσμικών χώρων
Περνώντας τώρα από την σκοπιά των φορέων δράσης σε μια πιο συστημική προσέγγιση, ένα δεύτερο δομικό χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας είναι η πρωτοφανής κοινωνική διαφοροποίηση καθώς οι θεσμικοί χώροι της οικονομίας, της πολιτικής εξουσίας και του πολιτισμού τείνουν να αποκτήσουν ξεχωριστή δυναμική, λογική και αξίες. Παρόμοιου τύπου διαφοροποιήσεις μπορούμε βεβαίως να συναντήσουμε και σε προνεωτερικούς κοινωνικούς σχηματισμούς (για παράδειγμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία). Σε τέτοιες περιπτώσεις όμως η διαφοροποίηση περιορίζεται στην κορυφή. Ο κύριος κορμός της κοινωνίας εξακολουθεί να είναι οργανωμένος βάσει της μη διαφοροποιημένης παραδοσιακής κοινότητας (βλ. Marx 1959/1864). Ακριβώς αυτή η σταδιακή έκλειψη του δυισμού μεταξύ ενός θεσμικά διαφοροποιημένου κέντρου και μιας μη διαφοροποιημένης περιφέρειας χαρακτηρίζει τη νεωτερικότητα.
Με την ολική διαφοροποίηση της κοινωνίας σε σχετικά αυτόνομους θεσμικούς χώρους τίθεται το πρόβλημα του συντονισμού αυτών των χώρων. Στην πρώιμη νεωτερικότητα ο συντονισμός πραγματοποιείται κυρίως μέσω της κυριαρχίας του πολιτικού. Και αυτό γιατί, αντίθετα με τη μαρξιστική θεώρηση της κοινωνικής αλλαγής, η μετάβαση από το προνεωτερικό στο πρώιμο νεωτερικό στάδιο, δηλαδή η μετάβαση από την παραδοσιακή κυριαρχία στο έθνος κράτος, έγινε λιγότερο μέσω της επέκτασης των αγορών και περισσότερο μέσω της κρατικής επέκτασης και της διείσδυσης της κρατικής μηχανής στην περιφέρεια (Tilly 1975).
Ευρεία εξατομίκευση
Η διάκριση του Durkheim (1964/1893) μεταξύ μηχανικής και οργανικής αλληλεγγύης είναι ένας τρόπος να συνδέσει κανείς την κοινωνική διαφοροποίηση με την εξατομίκευση. Κατά τον Durkheim, στις μη διαφοροποιημένες κοινωνίες η κοινωνική συνοχή βασίζεται στις κοινές αξίες και τους κανόνες που λίγο πολύ αυτόματα ασπάζονται όλα τα μέλη της κοινωνίας. Σταδιακά με τον αυξανόμενο καταμερισμό της εργασίας, οι κοινοί κανόνες αποδυναμώνονται. Το υποκείμενο έχει την ικανότητα να κρατά αποστάσεις από τα οικογενειακά και κοινοτικά δίκτυα αντιμετωπίζοντας έτσι τον εαυτό του ως ξεχωριστό άτομο. Για να το πω διαφορετικά, στην κατάσταση της μηχανικής αλληλεγγύης κυριαρχεί ό,τι έχει το υποκείμενο κοινό με τους άλλους. Από την άλλη μεριά, στην οργανική κατάσταση το κοινό περιθωριοποιείται (χωρίς ποτέ να εξαφανίζεται). Ενώ, στο επίπεδο της ατομικής συνείδησης, το διαφορετικό καθίσταται κυρίαρχο. Αυτό βέβαια υποδηλώνει την εξατομίκευση. Το πέρασμα από τη μηχανική στην οργανική αλληλεγγύη γίνεται μέσω των μηχανισμών του καταμερισμού της εργασίας. Ο καταμερισμός της εργασίας δεν οδηγεί μόνο στην εξειδίκευση, αλλά και στον πολλαπλασιασμό των ρόλων στην οικονομία και αλλού.
Η μοναδικότητα των νεωτερικών σχηματισμών
Θεωρώ πως η αποδυνάμωση της παραδοσιακής κοινότητας και η μαζική ένταξη του πληθυσμού στο εθνικό κέντρο, η ολική διαφοροποίηση των θεσμικών σφαιρών και η ευρεία εξατομίκευση, στη συνάρθρωσή τους, καταδεικνύουν τη μοναδικότητα της νεωτερικής κοινωνίας. Αυτή η συνάρθρωση δεν είναι δυνατόν να υπάρξει σε κανέναν προνεωτερικό κοινωνικό σχηματισμό. Συμπερασματικά, η μοναδικότητα της νεωτερικότητας αποδεικνύεται λιγότερο με πολιτισμικούς και περισσότερο με κοινωνικοδομικούς όρους. Τα κοινωνικοπολισμικά χαρακτηριστικά αποκτούν την ιδιότητα του μοναδικού μόνο όταν ειδωθούν στο πλαίσιο της κοινωνικοδομικής οργάνωσης.
*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα" στις 17/10/2021.
1. Η συμφωνία AUKUS μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου, ΗΠΑ και Αυστραλίας για την εγκατάσταση πυρηνικών όπλων σε υποβρύχια της τελευταίας, είναι μια κίνηση εξαιρετικά επικίνδυνη. Μπορεί να αλλάξει καθοριστικά την ισορροπία δυνάμεων στον σύγχρονο κόσμο. Σίγουρα θα αλλάξει την σχέση Κίνας και ΗΠΑ. Η Κίνα αντέδρασε με αίτηση να ενταχθεί στη Συνολική και Προοδευτική Συμφωνία στον Ειρηνικό Ωκεανό. Από την παραπάνω Συμφωνία είχε αποκλειστεί από τον πρόεδρο Τραμπ. Η Κίνα σήμερα απαίτησε ξανά την ένταξή της σε μια συμφωνία που κεντρικό ρόλο έπαιξε η Αυστραλία με στόχο την στενή συνεργασία μεταξύ αυτής και της Κίνας. Λόγω του AUKUS, είναι πολύ πιθανόν αυτή η πρόταση να απορριφθεί για μια ακόμα φορά από τις ΗΠΑ – πράγμα που θα επιβαρύνει περαιτέρω την σχέση Κίνας-ΗΠΑ. Αυτές οι εξελίξεις μπορεί να οδηγήσουν τον Κινέζο πρόεδρο να εντάξει την Ταϊβάν στη χώρα του με το σλόγκαν «μία χώρα, δύο συστήματα» όπως από καιρό θέλει. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, οι ΗΠΑ θα βρεθούνε μπροστά σε ένα δίλημμα. Τυπικά δεν υποχρεώνονται να υπερασπιστούν στρατιωτικά την Ταϊβάν. Αλλά δεν αποκλείεται να εμποδίσουν δυναμικά την κινεζική παρέμβαση. Όπως έγραψε ο Economist, η Ταϊβάν μπορεί να εξελιχθεί στην πιο επικίνδυνη χώρα στον κόσμο.
Όσο για την σχέση ΗΠΑ-Ευρώπης, η Γαλλία αντέδρασε δυναμικά στην Βρετανοαμερικανική συμφωνία. Γιατί είχε προηγουμένως έρθει σε συμφωνία με την Αυστραλία για τον εκσυγχρονισμό των υποβρυχίων της, αρχικά χωρίς εγκατάσταση πυρηνικών όπλων. Ο Γάλλος υπουργός εξωτερικών θεώρησε την AUKUS «μια πισώπλατη μαχαιριά». Δεν είναι λοιπόν περίεργο που η γαλλική κυβέρνηση ανακάλεσε τους δύο πρέσβεις της από τις ΗΠΑ και την Αυστραλία. Επιπλέον, η Ευρωζώνη μέσω της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, σε μια συζήτηση για την ασφάλεια της Ένωσης, κάλεσε την Ευρώπη να επιταχύνει την στρατηγική αυτονομία της ΕΕ από ΗΠΑ και Κίνα. Με αυτόν τον τρόπο, ο Μπάιντεν ουσιαστικά ενέτεινε την απομάκρυνση των ΗΠΑ από την Ευρώπη που ξεκίνησε ο Τραμπ.
2. Πώς εξηγούνται οι παραπάνω κινήσεις του Αμερικανού προέδρου; Νομίζω πως ο Μπάιντεν δεν αντιλαμβάνεται πως η άνοδος της Κίνας τα τελευταία 20 χρόνια έχει αλλάξει τη δομή του παγκοσμιοποιημένου κόσμου. Βέβαια οι ΗΠΑ, επειδή στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο επέβαλαν τους κανόνες λειτουργίας της καπιταλιστικής οικονομίας και επειδή έχουν τα πρωτεία στην έρευνα, θεωρητική και εφαρμοσμένη, θα εξακολουθήσουν να παίζουν τον ηγεμονικό ρόλο. Αλλά δεν μπορούν πλέον να αλλάξουν την τεκτονική αλλαγή που η άνοδος της κινεζικής υπερδύναμης επέφερε. Δηλαδή την εξάπλωση της κινεζικής επιρροής μέσω του «δρόμου του μεταξιού» που οδήγησε σε μαζικές επενδύσεις σε όλον σχεδόν τον πλανήτη – καθώς και μέσω της επίδρασης του κινεζικού μοντέλου ανάπτυξης σε φτωχές χώρες που ενδιαφέρονται λιγότερο για την ψήφο και περισσότερο για το ψωμί (η Κίνα μείωσε την απόλυτη φτώχεια σημαντικά κατά τις τελευταίες δεκαετίες).
Με άλλα λόγια, οι ΗΠΑ εξακολουθούν να ηγεμονεύουν, αλλά δεν μπορούν πια να αλλάξουν τον καθοριστικό μετασχηματισμό που η άνοδος του κινεζικού γίγαντα επέφερε. Γιατί δημιούργησε έναν μη αναστρέψιμο διαχωρισμό μεταξύ Δύσης και μη Δύσης – είτε η τελευταία είναι φιλική, αντιθετική ή ουδέτερη προς τις ΗΠΑ. Ο Αμερικανός πρόεδρος δεν έχει αντιληφθεί ακόμα πως οι παραπάνω εξελίξεις δεν μπορούν να ανακοπούν. Επιμένει σε μια αυταπάτη πως τα πράγματα μπορεί να επιστρέψουν στο παρελθόν όπου η αμερικανική κυριαρχία ήταν ολοκληρωτική. Όμως η συνεχώς αυξανόμενη επιρροή της Κίνας είναι ένα ποτάμι που δεν γυρίζει πίσω.
3. Όσο εξακολουθεί ο Αμερικανός πρόεδρος την ιδεολογική σταυροφορία εναντίον της Κίνας, αυτό θα οδηγήσει αναπόφευκτα στη μη συνεργασία μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων. Άρα, οι παγκόσμιοι κίνδυνοι όπως η κλιμακούμενη οικολογική καταστροφή, η συνεχιζόμενη πανδημία και ένας δεύτερος Ψυχρός Πόλεμος που μπορεί να οδηγήσει σε ολική πυρηνική καταστροφή δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά. Για την αντιμετώπισή τους δεν αρκεί ο πολυπολισμός (multipolarity) που πολλοί προτείνουν. Απαιτείται επιπρόσθετα η συνεργασία των υπερδυνάμεων. Αν αυτό δεν συμβεί, σε περίπτωση σύγκρουσης, δεν θα υπάρχουν νικητές και νικημένοι όπως στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Θα υπάρχουν μόνο ηττημένοι.
Ας ελπίσουμε πως κάποια στιγμή ο Αμερικανός πρόεδρος θα το αντιληφθεί αυτό και θα έρθει ξανά σε επαφή με τη σημερινή πραγματικότητα. Αν γίνει αυτό, σίγουρα θα επιλέξει τη συνεργασία και όχι τον πόλεμο με την Κίνα. Θα επιλέξει τον ανταγωνισμό μέσω του εμπορίου και όχι μέσω των όπλων.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 25/9/2021.
1. Η αντιμετώπιση της πανδημίας δεν θα είναι ποτέ αποτελεσματική αν συνεχιστεί η σημερινή διαχείριση. Ούτε οι G7, ούτε οι G20, ούτε οι διάφοροι διεθνείς οργανισμοί δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα. Το αποτέλεσμα όλων των παραπάνω προσπαθειών είναι αποκαρδιωτικό. Οδηγεί στην ένταση του χάσματος μεταξύ των ανεπτυγμένων/πλούσιων χωρών όπου οι εμβολιασμοί οδηγούν στην ανοσία της αγέλης και των φτωχών χωρών του τρίτου κόσμου όπου τα εμβόλια είναι λίγα και τα κρούσματα αναρίθμητα, κρούσματα που συχνά οδηγούν στο θάνατο.
2. Επειδή το πρόβλημα είναι παγκόσμιο, ο μόνος τρόπος να λυθεί είναι από φορείς δράσης που έχουν την πολιτική και οικονομική ισχύ να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ του πρώτου και του τρίτου κόσμου. Τρεις είναι αυτές οι δυνάμεις. Πρόκειται για δυνάμεις που ξοδεύουν αμύθητα ποσά για πυρηνικούς εξοπλισμούς σε μια ξέφρενη κούρσα που δεν έχει τέλος. Πρόκειται βέβαια για τις ΗΠΑ, την Κίνα και την Ρωσία. Αν και οι τρεις παραπάνω δυνάμεις αποφάσιζαν συγχρόνως να μειώσουν κατά 0,01% τους πόρους που κατευθύνονται σε νέους τρόπους καταστροφής του πλανήτη θα λύνονταν το πρόβλημα του εμβολιασμού όλων – αναπτυγμένων, αναπτυσσόμενων και των φτωχών χωρών της παγκόσμιας περιφέρειας.
Βέβαια, για πολλούς η παραπάνω πρόταση είναι ουτοπική. Και οι τρεις υπερδυνάμεις έχουν διαφορετικά συμφέροντα και στόχους. Η καθεμιά προσπαθεί όχι μόνο να διατηρήσει την ισορροπία τρόμου, αλλά και να ηγεμονεύσει σε αυτόν τον χώρο. Αναμφίβολα, το πώς θα εξελιχθεί αυτός ο παράλογος αγώνας δρόμου εξαρτάται όχι μόνο από τις πολιτικές ελίτ των εν λόγω υπερδυνάμεων, αλλά και από τα οικονομικά και στρατιωτικά συμφέροντα με τα οποία συνδέονται. Και στις τρεις περιπτώσεις υπάρχει ένα πλέγμα το οποίο αποτελεί αυτό που C. Wright Mills ονόμασε «the rulling class» (η κυβερνώσα τάξη), η οποία αποτελείται από την κυβέρνηση, τους μεγάλους επιχειρηματίες και τις στρατιωτικές ηγεσίες. Βέβαια, ο Mills αναφερόταν κυρίως στις ΗΠΑ αλλά επειδή σήμερα ο καπιταλισμός κυριαρχεί με ελάχιστες εξαιρέσεις παντού, το τρίπτυχο του αμερικανού στοχαστή το βλέπουμε και στις τρεις υπερδυνάμεις.
3. Είναι παράλογη και ουτοπική η προτεινόμενη λύση; Ίσως λιγότερο από ό,τι φαίνεται αρχικά. Γιατί πρόκειται για μια αμοιβαία επωφελή λύση (win-win). Δηλαδή κανένας από τους τρεις παγκόσμιους παίκτες δεν θα βγει χαμένος. Η ισορροπία τρόμου δεν θα αλλάξει. Αυτό που θα αλλάξει είναι πως και οι τρεις παίκτες θα κερδίσουν ένα σημαντικό «παράσημο». Δηλαδή και η Ρωσία και η Κίνα και οι ΗΠΑ θα αυξήσουν αυτό που ο Bourdieu ονομάζει πολιτισμικό κεφάλαιο. Γιατί και οι τρεις θα συμβάλλουν καθοριστικά στη λύση της τωρινής πανδημίας και των επόμενων πανδημιών που σίγουρα θα ακολουθήσουν.
4. Σε αυτό το όραμα ένας άλλος παίκτης μπορεί να συμβάλλει θετικά. Είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Προφανώς δεν είναι σημαντική πυρηνική δύναμη. Αλλά στη σημερινή συγκυρία ακολουθεί μια «πολιτική αυτονομίας». Με την έννοια αυτή προσπαθεί, αντίθετα με τον αμερικανό πρόεδρο, να έχει καλές σχέσεις όχι μόνο με τις δυτικού τύπου δημοκρατίες αλλά επίσης με την Κίνα και την Ρωσία. Με άλλα λόγια, η ΕΕ μπορεί να παίξει έναν σημαντικό διαμεσολαβητικό ρόλο που θα βοηθούσε στην υλοποίηση της πρότασης διασύνδεσης της πανδημίας με την, έστω μικρή, μείωση των πυρηνικών εξοπλισμών.
5. Η παραπάνω προτεινόμενη λύση θα μπορούσε να εφαρμοστεί και σε άλλα πεδία συμβάλλοντας στην αλλαγή του σημερινού, αδιέξοδου τοπίου. Για παράδειγμα, σε αυτό της κλιματικής αλλαγής. Όλοι σχεδόν οι ειδικοί πιστεύουν πως οι στόχοι των μεγάλων χωρών για την απεξάρτηση από τον άνθρακα (decarbonization) δεν είναι δυνατόν να επιτευχθούν λόγω έλλειψης πόρων. Οι τρεις πυρηνικές δυνάμεις θα μπορούσαν να βοηθήσουν οικονομικά σε ό,τι αφορά αυτό το πρόβλημα χωρίς να αλλάξουν την ισορροπία δύναμης που αυτή την στιγμή υπάρχει μεταξύ τους.
Είναι θέμα βούλησης. Τα σημερινά προβλήματα είναι πιο παγκόσμια παρά ποτέ. Τόσο η αλλαγή του κλίματος που φέτος το καλοκαίρι έδειξε το ζοφερό μέλλον που μας περιμένει, όσο και η πανδημία που καλά κρατεί δεν πρόκειται να λυθούν χωρίς παγκόσμια συσπείρωση. Οι τρεις μεγάλες δυνάμεις, και η Ευρώπη στο μερίδιο που της αναλογεί, κρατούν τα κλειδιά της λύσης στα χέρια τους. Η, ίσως ουτοπική για πολλούς, παραπάνω πρόταση θα μπορούσε να αποτελέσει μια παραδειγματική αλλαγή διεξόδου από τον αδιέξοδο κλοιό που σφίγγει γύρω μας.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 21/8/2021.
Στις κοινωνικές επιστήμες, σε ό,τι αφορά την γνώση, δεν υπάρχει καμία καθολικότητα. Καμία θεωρία που αγνοεί το κοινωνικό πλαίσιο δεν είναι πειστική. Κάθε γενίκευση που αγνοεί την πλαισιοποίηση, είτε είναι λανθασμένη είτε είναι κοινότυπη.
1. Θα προσπαθήσω να καταστήσω την παραπάνω θέση πιο σαφή παίρνοντας ως παράδειγμα τον εμβολιασμό. Παντού οι σκεπτόμενοι πολίτες θεωρούν την πανδημία έναν «αόρατο εχθρό» που βάζει σε κίνδυνο την υγεία όλων. Συχνά ο ιός οδηγεί ακόμα και στον θάνατο. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια έκτακτη κατάσταση αντίστοιχη με αυτή του πολέμου, μια κατάσταση κατά την οποία μερικά δικαιώματα, εκ των πραγμάτων, αμβλύνονται ή/και καταργούνται. Για παράδειγμα, όταν κινδυνεύει μια χώρα να καταστραφεί ή να υποδουλωθεί, η αντίδραση είναι μια γενική κινητοποίηση όπου κάθε στρατεύσιμος που είναι υγιής υποχρεώνεται να καταταγεί στο στρατό και να πολεμήσει.
2. Στη χώρα μας, ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού θεωρεί πως έχει το δικαίωμα να μην εμβολιαστεί. Μερικοί λόγω υπερβολικού φόβου για τις αρνητικές επιπτώσεις του εμβολίου. Άλλοι λόγω κακής πληροφόρησης και σκοταδισμού. Άλλοι πάλι ως θύματα συνομωσιολογίας.
Η κυβέρνηση της ΝΔ ακολούθησε την στρατηγική της πειθούς. Υπήρξε ανεκτό να μην εμβολιαστούν ακόμα και οι γιατροί ή νοσηλευτές που έρχονται σε επαφή με ασθενείς με κορωνοϊό. Η «αυταρχική» επιβολή θεωρήθηκε παραβίαση του δικαιώματος κάθε πολίτη να αρνηθεί τον εμβολιασμό. Όπως ανέφερε ο πρωθυπουργός πρόσφατα, «δεν μπορώ να πιάσω κανέναν από τον λαιμό. Δεν μπορώ να καταστήσω τον εμβολιασμό υποχρεωτικό» (Καθημερινή, 4/7/21). Αυτή η στάση οδήγησε σε περισσότερα κρούσματα και θανάτους. Τελικά, μετά από μήνες καθυστέρησης, η κυβέρνηση αποφάσισε επιτέλους πως το υγειονομικό προσωπικό και όσοι απασχολούνται σε μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων να είναι υποχρεωμένοι να εμβολιαστούν. Αυτό όχι μόνο ήρθα αργά, αλλά και δεν αρκεί. Το ίδιο θέμα, φυσικά, έχει απασχολήσει τις περισσότερες χώρες του δυτικού κόσμου. Κάποιες χώρες, όπως αρχικά η Ιταλία και στη συνέχεια η Γαλλία, προχώρησαν σε αντίστοιχες πρωτοβουλίες νωρίτερα.
Μερικοί υποστήριξαν πως ο υποχρεωτικός εμβολιασμός είναι αντίθετος με το Σύνταγμα. Άλλοι διαφώνησαν ως προς αυτό. Ευτυχώς, πρόσφατα, το Συμβούλιο της Επικρατείας αποφάσισε πως για λόγους «δημοσίου συμφέροντος» συγκεκριμένες ομάδες εργαζομένων (νοσηλευτικό προσωπικό, εργαζόμενοι σε σχολεία, σε μέσα μαζικής μεταφοράς κτλ.) είναι υποχρεωμένοι να εμβολιαστούν. Πιο γενικά, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων τόνισε πως ο υποχρεωτικός εμβολιασμός όλου του πληθυσμού δεν παραβιάζει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων.
3. Παρόλ' αυτά, για τη στιγμή μια πιο ριζοσπαστική πολιτική εμβολιασμού όλων δεν συζητείται σοβαρά. Αυτό δείχνει σε ποιον βαθμό το δικαίωμα στο μη εμβολιασμό θεωρείται ακόμα απαραβίαστο. Αυτή η στάση όμως αφαιρεί από τον εμβολιασθέντα το δικαίωμά του να προστατεύσει την υγεία του από τον μη εμβολιασμένο που αδιαφορεί για τις σοβαρές επιπτώσεις αυτής της συμπεριφοράς του. Αγνοεί, όπως λέει ο Κάντ, ότι η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που αρχίζουν τα όρια της ελευθερίας του άλλου. Επιπλέον, αν λάβουμε υπόψη πως ο μη εμβολιασμός μειώνει τις πιθανότητες επίτευξης ανοσίας της αγέλης, αναπαραγόμενος και μεταλλασσόμενος, το δικαίωμα του μη εμβολιασμού είναι παράλογο. Με άλλα λόγια, σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει δικαίωμα, αλλά καθήκον/υποχρέωση του πολίτη να εμβολιαστεί.
Συμπερασματικά, ο μη υποχρεωτικός καθολικός εμβολιασμός είναι είτε αποτέλεσμα του πολιτικού κόστους που δεν θέλουν να λάβουν οι κυβερνήσεις (στην Ελλάδα όπως και αλλού στο Δυτικό κόσμο), είτε προϊόν μιας εδραιωμένης άποψης πως τα δικαιώματα στις νεωτερικές κοινωνίες είναι απροϋπόθετα. Μπορεί και τα δύο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα θέματα συνείδησης είναι πολύπλοκα, ωστόσο όπως υποστήριξα στην αρχή καμία κοινωνική πράξη δεν μπορεί να ειδωθεί έξω από το πλαίσιο στο οποίο διαδραματίζεται. Η τωρινή πανδημία είναι μια έκτακτη συνθήκη όπου η ελευθερία των σκεπτικιστών ή των αρνητών του εμβολίου είναι πράξη ενάντια στις ζωές των υπολοίπων. Και αυτό δεν μπορεί να είναι ανεκτό.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 24/7/2021.