Thursday, 18 April 2024
1. Το παρελθόν: Η κοινωνική πολιτική ως συνταγή εξανδραποδισμού και οικονομικής καταστροφής
Οι ιδεολογικές στάσεις απέναντι στην κοινωνική πολιτική υπήρξαν θεμελιώδες τμήμα του μηχανισμού της καταστροφής:
Συνοπτικά δηλαδή, κυριάρχησε μια «Βαλκανική Πατερναλιστική Σοσιαλδημοκρατία». Κάτι σαν Ρετρό Δανία του Νότου, όπως τουλάχιστο φανταζόμαστε ότι ήταν η Δανία την εποχή της δικτατορίας (και όχι όπως είναι τώρα). Η συνταγή ήταν απλή:
1. Αρχίζουμε με βάση ένα γερό Βαλκανικό προστατευτισμό – ένα πελατειακό κράτος για τους τυχερούς. Νησίδες προνομίων σε πέλαγος ανεπάρκειας, ενώ η οικογένεια προσφέρει την πραγματική εναπομείνασα προστασία.
2. Προσθέτουμε ένα πασπάλισμα αχώνευτης πατερναλιστικής σοσιαλδημοκρατίας – ισονομία και 'εξίσωση προς τα πάνω'. Ο 'αφελής εκσυγχρονισμός' προχωρά στη γενίκευση προνομίων αντί για κρίση και αξιολόγηση. Αυτό έχει δύο αποτελέσματα:
• Το Κράτος προσφέρει την λύση 'προς πάσαν νόσον και πάσα μ...'. Μοιράζει αφειδώς υποσχέσεις, τις οποίες αδυνατεί (σωρευτικά) να χρηματοδοτήσει όταν επεκτείνονται πέραν του αρχικού κύκλου πελατών.
• Επικεντρώνει στην κάθετη δικαιοσύνη και τον ρόλο της αναδιανομής. Απλουστευτικά σχήματα 'φτωχοί/πλούσιοι' κρύβουν τις πραγματικές ανάγκες.
3. Βράζουμε όλα τα συστατικά σε καζάνι Υποκρισίας για να εξασφαλίσουμε την Επικράτηση της πλευράς της προσφοράς. Προσχηματικά συνθήματα εντάσσονται σε μηχανισμούς εξουσίας. Η ρητορική αναγκών (σκόπιμα φουσκωμένων) λειτουργεί ως μέσο πίεσης για διασφάλιση των συμφερόντων αυτών που παράγουν κοινωνική προστασία. Οι (εν πολλοίς υπαρκτές) ανεκπλήρωτες ανάγκες αξιοποιούνται για να διογκωθεί ο μηχανισμός εξυπηρέτησης των αναγκών. Υπάρχει συμφέρον να μένουν τα προβλήματα άλυτα προκειμένου να συνεχίσει η μεγέθυνση του Κράτους.
Το αποτέλεσμα είναι ένας μηχανισμός καταστροφής και χρεοκοπίας: Συνολικά οι εγγυήσεις είναι ανέφικτες. Το Κράτος Πρόνοιας υπάρχει για να ευδοκιμεί το ίδιο το Κράτος Πρόνοιας. Η Κοινωνική Πολιτική δημιουργεί και δεν λύνει προβλήματα. Συντηρεί αδικίες για να δικαιολογεί την ύπαρξή του μηχανισμού 'αντιμετώπισής' τους.
2. Το άμεσο μεταμνημονιακό αύριο: Δημοσιονομικές πραγματικότητες και διλήμματα
Μακροοικονομικά είναι σαφές ότι το μέγεθος του κράτους του 2009 είναι ανέφικτο, αφού η κοινωνική προστασία είναι το το μεγαλύτερο τμήμα των δαπανών του κράτους. Η απαιτούμενη μείωση αποκλείει κάθε αύξηση δαπανών για κοινωνική πολιτική.
Όμως οι ανάγκες για μια πραγματική κοινωνική πολιτική διευρύνονται:
• Η κρίση απέδειξε ότι το κοινωνικό risk management επιταχύνει προσαρμογές (Η ύπαρξη αποτελεσματικού ιστού ασφάλειας εξασφάλισε την ομαλή εκτέλεση του μνημονίου στην Ιρλανδία – σε ριζική αντίθεση με την Ελλάδα).
• Γήρανση του πληθυσμού. Αναμένεται τεράστια διεύρυνση αναγκών για φροντίδα μετά το 2015.
• Ανάγκη ένταξης των γυναικών στη παραγωγική διαδικασία – υπηρεσίες προς οικογένεια.
• Μείωση της μετανάστευσης προς Ελλάδα που έδωσε λύσεις το '90.
Η Εξυπηρέτηση των αναγκών για κοινωνική προστασία αποκτά στρατηγική σημασία για το πώς θα μπορεί να πορευτεί η Ελλάδα μετά το Μνημόνιο. Την ίδια στιγμή, όμως, που οι πόροι μειώνονται.
Η 'λύση' που προκρίνεται (εξ υπολοίπου) είναι η ίδια Σοσιαλδημοκρατία, αλλά με κομμένα φτερά: Οριζόντιες περικοπές, διατήρηση σημερινών δομών, αλλά με ενίσχυση αναδιανομής:
• Διορθώνει μακροοικονομική σταθερότητα με την ίδια διάρθρωση δαπανών.
• Διατηρεί τις φιλοδοξίες, αλλά σε μικρότερη κλίμακα.
• Διατηρεί την προτεραιότητα στην προσφορά – προσθέτοντας ίσως καλύτερη αξιολόγηση για την σειρά προτεραιότηττας.
Δηλαδή συνέχιση του προμνημονιακού μοντέλου: Εξυπηρέτηση όσων αναγκών μπορούμε, και όχι όσων χρειάζονται. Οι νέες ανάγκες αγνοούνται. Το μόνο πρόβλημα που αναφέρεται είναι η μείωση και η μιζέρια της μνημονιακής προσαρμογής. Ετσι, χωρίς συναίσθηση της νέας κατάστασης, διακινδυνεύεται η επιστροφή στον τόπο της καταστροφής, αυτή την φορά ως 'αποκατάσταση' της μνημονιακής αδικίας.
3. Αλλαγή σελίδας: Προς το Κράτος-ενορχηστρωτή;
Απαιτείται να βρεθεί ένα είδος 'κοινωνικής μόχλευσης' – οι λιγότεροι διαθέσιμοι πόροι πρέπει να εξυπηρετούν το σύνολο των αναγκών, νέων και παλαιών και όχι μόνο όσες προκάνουμε.
Τμήμα των αλλαγών είναι σίγουρα η χρηστή διαχείριση. Για παράδειγμα ο Δήμος Αθηναίων με ριζικά μικρότερο προϋπολογισμό προσέφερε το 2012 πολύ περισσότερες θέσεις για παιδιά στους παιδικούς σταθμούς του. Όμως, αυτό, δεν αρκεί.
Το μήνυμα της κρίσης είναι ότι η σαφήνεια στην λειτουργία αποδίδει. Απαιτείται μια νέα προσέγγιση με σαφής διαχωρισμός ρόλων. Για παράδειγμα:
• Η κοινωνική προστασία όχι μόνο αναδιανομή αλλά και προσφορά υπηρεσίας.
• Εγκατάλειψη πατερναλισμού. Διεύρυνση αυτονομίας ατόμων και ελευθερία επιλογής: Ο,τι διαλέγεις ο ίδιος το σέβεσαι και το εκτιμάς.
• Η κοινωνική προστασία υφίσταται για τους χρήστες και όχι για τους παραγωγούς. Εξυπηρέτηση ανάγκης για τους πελάτες και όχι για τους μηχανισμούς του συστήματος παροχής.
• Συμμετοχή ωφελουμένων στην χρηματοδότηση – είτε αυτό αγοράζει ιδιωτικές ή δημόσιες υπηρεσίες - είναι απαραίτητο τμήμα της απαίτησης ποιότητας των υπηρεσιών προστασίας.
• Ατομική αυτονομία. Αποτροπή μετεξέλιξης του μηχανισμού χορήγησης κοινωνικής προστασίας σε μηχανισμό εξουσιαστικής παρέμβασης στις ζωές των πολιτών. Ο παρεμβατισμός γραφειοκρατών στην ζωή των ωφελουμένων, ακόμη και αν τα κίνητρα είναι καλοπροαίρετα είναι ένας κίνδυνος που υποεκτιμάται σοβαρά στην Ελλάδα.
Τρία απτά παραδείγματα αποφασιστικής νέας αρχής:
1. Κουπόνια για βρεφονηπιακούς σταθμούς και παιδική προστασία. Στόχος είναι η κάλυψη του συνόλου της ουσιαστικής ανάγκης από γονείς για θέσεις το ταχύτερο δυνατόν. Αξιοποίηση κουπονιών με εξαργύρωση σε δημόσιες ή ιδιωτικές δομές κατά την κρίση των ιδίων των ωφελουμένων. Η ελεύθρεη επιλογή παίζει κρίσιμο ρόλο στην εγκαθίδρυση ποιοτικών προτύπων τόσο στις δημόσιες όσο και στις ιδιωτικές δομές . Τέτοιο σύστημα εφαρμόστηκε με επιτυχία στην Ολλανδία.
2. Σύστημα πολλαπλών πυλώνων (στρώσεων) στις συντάξεις. Μια νέα αρχή στις συντάξεις με στόχο το μεγαλύτερο δυνατό τμήμα να θεωρηθεί (και να είναι) 'δικά μας λεφτά'. Έτσι αλλάζει η προσωπική σχέση του καθενός με τις εισφορές οι οποίες σταδιακά εξομοιώνονται με ατομική αποταμίευση. Η αντικατάσταση των σημερινών εισφορών από τέτοια εθελοντική αποταμίευση θα μειώσει τις διαβρωτικές επιπτώσεις του σημερινού συστήματος στην παραγωγή και θα δώσει κίνητρα για εργασία αλλά και επενδύσεις. Το Κράτος δεν έχει λόγο να επιδοτεί συντάξεις πολύ μεγαλύτερες από τον μέσο μισθό.
Αποσύρεται στην εγγύηση των χαμηλών συντάξεων. Μεριμνά για ελάχιστη κάλυψη αφήνοντας μεγαλύτερο πεδίο ελεύθερο για επιλογή (π.χ. ελάχιστο ποσοστό εισφορών, φορολογικά κίνητρα για πιο υψηλόμισθους). Τέτοιες μεταρρυθμίσεις έγιναν στην Σουηδία, Ιταλία, Πολωνία, Γερμανία και αλλού.
3. Σύστημα Περίθαλψης. Διαχωρισμός ασφάλισης/ παραγωγής. Η Ολλανδία το 2006 εγκατάλειψε ένα σύστημα ταμείων ασφάλισης υγείας παρεμφερών με τα Ελληνικά για ένα νέο σύστημα υποχρεωτικής ασφάλισης σε ιδιωτικούς φορείς της επιλογής του πολίτη με εξομάλυνση ρίσκου. (Τα ασφάλιστρα δεν επιτρέπεται να εξαρτώνται από δείκτες υγείας). Οι ασφαλισμένοι αγοράζουν υπηρεσίες από ιδιωτικά μη-κερδοσκοπικά νοσοκομεία. Κρατική υπηρεσία παίζει τον ρόλο Ρυθμιστή και ελεγκτή των ασφαλιστικών εταιρειών και παρακολούθηση επιδόσεων στα επίπεδα υγείας. Εταιρείες προσφέρουν επιπλέον κάλυψη (π.χ. οδοντιατρικά). Το σύστημα αυτό εξασφάλισε υψηλά ποσοστά ικανοποίησης μετά την αλλαγή (αν και, όπως αλλού, υπάρχουν ανησυχίες για συγκράτηση δαπανών και ασφαλίστρων).
Τι δείχνουν τα τρία παραδείγματα; Το Κράτος μπορεί να εμπλέκεται ως εγγυητής, προμηθευτής, ή χρηματοδότης δράσεων για τις οποίες (συν)ευθύνη έχουν οι πολίτες. Ο,τι κάνει το κάνει, σε συνεργασία με τους πολίτες – οι οποίοι πρέπει να συμμετέχουν όχι μόνο στις πολιτικές αποφάσεις αλλά στην υλοποίησή τους στην δική τους περίπτωση. Αυτό που προέχει είναι η εξυπηρέτηση της κοινωνικής ανάγκης – ασχέτως ποιος την επιτελεί. Για να μπορούν να παίξουν μη κρατικοί φορείς τον ρόλο τους, πρέπει να υπάρχει εννοιολογική σαφήνεια – ένα σύστημα που να το καταλαβαίνει ο καθένας ώστε να μπορεί να βοηθήσει ο ίδιος, τον εαυτό του ή άλλους.
Στην Ελλάδα η διάκριση των ρόλων αυτών είναι σε θεωρητικό επίπεδο κατανοητή, για παράδειγμα στο σύστημα υγείας. Όμως, η ατολμία στις μεταρρυθμίσεις κατέληξε σε σύγχυση ρόλων, καθώς αλλαγές επικάθονταν πάνω σε παλαιότερα ασύμβατα συστήματα, χωρίς να τα αντικαθιστούν. Έτσι οι κατά καιρούς προσπάθειες διασαφήνισης, πάντα κατέληγαν σε άλλο ένα δυσνόητο συμβιβασμό. Αποτέλεσμα η τεράστια δαπάνη των δομών υγείας και δυσαρέσκεια πολιτών. Ο σχεδιασμός (π.χ. για νέα νοσοκομείο) είχε κύριο γνώμονα τους παρόχους (γιατρούς, εργολάβους) και όχι για ασθενείς.
Για να λειτουργήσει το σύστημα υγείας όπως και τα άλλα συστήματα κοινωνικής προστασίας απαιτείται σαφήνεια και διαχωρισμός ρόλων. Μόνο έτσι θα μπορεί η ευρύτερη κοινωνία – είτε τα άτομα τα ίδια είτε και οργανώσεις πολιτών – να συνεισφέρει εκεί που μπορεί. Διότι ο μόνος τρόπος να επιτευχθεί η αποστολή της κοινωνικής προστασίας στη νέα δημοσιονομική πραγματικότητα είναι να πλαισιωθεί το κράτος από όσους άλλους μπορούν.
Για να υπάρχει αυτή η 'κοινωνική μόχλευση' –να αποδώσουν οι περιορισμένοι κρατικοί πόροι περισσότερο - πρέπει να φροντίσουμε να υπάρχει κάπου να πατήσει ο μοχλός.
Αυτό συνεπάγεται επαναστοχασμό και επανεφεύρεση του ρόλου του κράτους. Που δεν εκτελεί μόνο του αλλά ενορχηστρώνει και ενθαρρύνει την αυτενέργεια.
*Εισήγηση στο "Προοδευτικό Φόρουμ" (18-1-2014).
