Ξενοφών Ζολώτας: Μια συζήτηση στο παρελθόν, στραμμένη στο μέλλον

Συγγραφέας Άρθρου Περικλής Βασιλόπουλος

Μια επίσκεψη στο μουσείο Γουλανδρή, στην αναδρομική έκθεση του πρωτοποριακού καλλιτέχνη Takis, μου θύμισε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχα το 1999 με τον Ξενοφώντα Ζολώτα (1904-2004), Πρωθυπουργό της Οικουμενικής Κυβέρνησης 1989-90. Αφορούσε στη σημασία του Αναπτυξιακού Κράτους μέσα στη ζώνη του Ευρώ. Ήταν η εποχή των διαπραγματεύσεων για τη συμμετοχή της Ελλάδος στο κοινό νόμισμα, που έγινε τελικά την 1/1/2001. Ο σοφός καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και για 15 χρόνια Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, συνόψισε τις εκτιμήσεις του για τη διαφαινόμενη τότε νέα περίοδο στο ευρώ, επί πρωθυπουργίας Κώστα Σημίτη, ως εξής: Με δεδομένο ότι δεν θα υπάρχει πλέον το εργαλείο καθορισμού της ισοτιμίας του εθνικού νομίσματος (δραχμή), υπάρχουν τρεις επείγουσες και απαρέγκλιτες προϋποθέσεις που πρέπει να ικανοποιηθούν για να έχουμε ευημερία στη ζώνη του ευρώ. Πρώτον, η ανατροπή του ισχύοντος καθεστώτος του άγριου Κομματισμού που λαφυραγωγεί συλλογικά το κράτος, διαλύοντας το αίσθημα της κοινωνικής ευνομίας και αξιοκρατίας. Δεύτερον, η υιοθέτηση της οπτικής του Αναπτυξιακού Κράτους (όπως έγινε στη Νότιο Κορέα), όπου το κράτος σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα και την αγορά προκαλούν έκρηξη νέων επενδύσεων, ιδίως στον πρωτογενή τομέα (γεωργία, κτηνοτροφία) και τον δευτερογενή τομέα (μεταποίηση, βιομηχανία). Τρίτον, μια έξυπνη υποτίμηση της δραχμής στη μετατροπή της σε ευρώ. Ο Ζολώτας προτιμούσε μια κάπως χαμηλότερη ισοτιμία από αυτήν που υιοθετήθηκε τελικά (1 ευρώ=340,75 δραχμές).

Η συζήτηση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, εάν επιτύχουμε - ή έστω ξεκινήσουμε - την επίλυση των δύο πρώτων προϋποθέσεων, με λίγη τύχη η Ελλάδα σε 20 χρόνια από τότε (1999, ΑΕΠ 128 δις Ευρώ) θα μπορούσε να εκτιναχθεί στα 400 δις ΑΕΠ το 2020 και να μπει καθαρά στη ζώνη των αναπτυγμένων ευρωπαϊκών χωρών. Ο Καθηγητής πίστευε ότι έχουμε όλους τους ανθρώπινους και υλικούς πόρους για να το επιτύχουμε. Άλλωστε το είχαμε επιτύχει τη δεκαετία 1955-1965, όπου μαζί με την Ιαπωνία, σημειώσαμε ετήσια ανάπτυξη 7%, πρώτοι παγκοσμίως, παρά τις δύσκολες μεταπολεμικές συνθήκες (μετεμφυλιακή περιορισμένη δημοκρατία, αναταραχές, Ιουλιανά). Αν όμως δεν κάνουμε αυτές τις μεταρρυθμίσεις, που είναι κεφαλαιώδεις, θα χρεοκοπήσουμε, και μάλιστα διπλά (δημοσιονομικά ελλείμματα, ελλείμματα εξωτερικού ισοζυγίου πληρωμών). Πιθανόν μάλιστα, το φαινόμενο να γίνει περιοδικά επαναλαμβανόμενο, διότι όντας στη ζώνη του ευρώ χωρίς το δικό της νόμισμα, η Ελλάδα θα ανταγωνιζόταν χωρίς νομισματική προστασία κυρίως στο επίπεδο μισθών-τιμών και στην παραγωγικότητα της οικονομίας. Ελάχιστοι το ξέρουν ότι τον Ιανουάριο του 1990, στην Οικουμενική Κυβέρνηση, αποτρέψαμε, κυριολεκτικά στο παρά πέντε, την πρώτη μεταπολεμική χρεοκοπία της χώρας. Το ίδιο πήγε να συμβεί και με την επιστολή Ντελόρ τον Μάρτιο (σ.σ. ήμουν συνεργάτης του καθηγητή Ζολώτα ως Διευθυντής του Γραφείου Τύπου του Πρωθυπουργού και μετά παραμείναμε φίλοι μέχρι τον θάνατο του το 2004). Και όντως χρεοκοπήσαμε το 2009-10.

Μπορεί η - οδυνηρή – δημοσιονομική προσαρμογή, η μείωση των δημοσίων ελλειμάτων και του δημοσίου χρέους, να πορεύθηκε σταθερά από το 2016 και τα τελευταία χρόνια να πήρε μάλιστα τη μορφή μεγάλων δημοσιονομικών πρωτογενών πλεονασμάτων και την αρκετά μεγάλη ποσοστιαία μείωση του λόγου δημοσίου χρέους με ΑΕΠ (βοηθούντος και του πληθωρισμού), όμως αυτή η προσαρμογή παραμένει επιφανειακή και ασταθής.

Οι επενδύσεις και η παραγωγικότητα παραμένουν στα μισά σχετικά επίπεδα με το 2008, δηλαδή 17 χρόνια μετά. Οι επενδύσεις του 2008 ήταν 55,5 δις ευρώ, ενώ το 2024 μόνο 37,9 δις ευρώ, παρά την ύπαρξη του Ευρωπαϊκού ΤΑΑ (Ταμείου Ανάπτυξης και Ανθεκτικότητας, ύψους 36 δις ευρώ). Δεν είναι τυχαίο ότι από τα 17,7 δις που αφορούν δάνεια σε επιχειρήσεις, έχουν συμβασιοποιηθεί μόνο τα 7 δις και παραμένουν αδιάθετα τα υπόλοιπα 10,7, μόλις 10 μήνες πριν το τέλος του προγράμματος του ΤΑΑ, τον Αύγουστο του 2026. Παράλληλα, το ΑΕΠ του 2008 ήταν 238,735 δις ευρώ και το ΑΕΠ του 2024 ήταν 236,730 δις ευρώ. Την ίδια στιγμή το ιδιωτικό χρέος έχει αυξηθεί, ενώ τα κόκκινα δάνεια στα χέρια των funds/servicers ανέρχεται στο ποσό των 79 δις, και αυτό εξηγεί την χρηματοπιστωτική ασφυξία χιλιάδων μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων που είναι υπερχρεωμένες. Οι απόψεις Ζολώτα δεν είναι μόνο επίκαιρες αλλά και χρήσιμες στο σήμερα. Σκέφτηκα αυτό το άρθρο στο υπόγειο ενός καλού -ευρωπαϊκών προδιαγραφών- μουσείου, βλέποντας το πρωτοποριακό έργο ενός Έλληνα καλλιτέχνη, του Takis. Ο ίδιος, ήδη από το 1960, συνέδεσε την καλλιτεχνική του παραγωγή με τον μαγνητισμό και τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία, που ήταν τότε προχωρημένες ιδέες, ακόμη και σε σχέση με την επιστημονική εξέλιξη της σύγχρονης φυσικής. Έχουμε πολλούς Έλληνες επιστήμονες, ερευνητές και καλλιτέχνες σαν τον Takis, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Θα μπορούσαμε να είχαμε ως στόχο, έως το 2030, τo ελληνικό ΑΕΠ να φτάσει τα 400 δις ευρώ (αυτό το κατόρθωσε η Ιρλανδία που το 2000 είχε ΑΕΠ 110 δις ευρώ και σήμερα έχει 555 δις ευρώ). Φαίνεται απίστευτα δύσκολο. Όμως, αυτό που σίγουρα μπορούμε να κάνουμε μέχρι το 2030 είναι να αυξήσουμε τους δείκτες κοινωνικής ευημερίας και ανθρώπινης ανάπτυξης του ΟΗΕ, την Πράσινη Μετάβαση, τα Δικαιώματα των Ζώων και των Τοπίων της Φύσης, την θεραπεία του πληγωμένου Κράτους Δικαίου, και οπωσδήποτε να εστιάσουμε σε νέες προβλέψεις για την Συμμετοχική Δημοκρατία, τα Συμβούλια Πολιτών με τυχαία κλήρωση, τα οποία θα συμπληρώσουν την Αντιπροσωπευτική Κοινοβουλευτική Δημοκρατία.

Είναι βέβαιο ότι θεωρητικά μπορούμε. Στην πράξη, όμως, χρειάζονται τα υπάρχοντα πολιτικά κόμματα, ή άλλα που θα δημιουργηθούν, να συζητήσουν, να αποδεχτούν κάποιες πλευρές των παραπάνω και μετά να συνεννοηθούν ανοιχτά στη δημόσια σφαίρα, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και την ΕΕ. Μοιάζει σαν όνειρο χειμερινής νυκτός, τη στιγμή που η παγκόσμια πολιτική πυξίδα γέρνει προς τον αυταρχισμό και την ακροδεξιά. Εκτός των άλλων στην Ελλάδα, μόνο το 24% των πολιτών βλέπει κάπως θετικά τα πολιτικά κόμματα (Pew Research Center, Σεπτέμβριος 2025). Η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών δεν πιστεύει τίποτα από τις προτάσεις τους, και είτε δεν ψηφίζει, είτε ακολουθεί κυνικά τη λογική του μικρότερου κακού, διατηρώντας και προκαλώντας έναν απίστευτο κατακερματισμό στις προθέσεις ψήφου. Κάτι πρέπει να αλλάξει.

Βγαίνοντας από την έκθεση είπα μέσα μου «δεν είναι δυνατόν, μπορούμε να στοχεύσουμε ψηλά ως χώρα και να πετάξουμε συλλογικά τα σαράκια μας».

Περικλής Βασιλόπουλος, Δημοσιογράφος-Οικονομολόγος

Δ/της του Γραφείου Τύπου του Πρωθυπουργού στην Οικουμενική Κυβέρνηση Ζολώτα.