Σάββατο, 14 Δεκέμβριος 2024

Διάγνωση της πολιτικής κατάστασης στην Ευρώπη σήμερα

Το θέμα του συνεδρίου μας είναι «Οι νέες προοπτικές για την Ευρώπη». Ωστόσο δεν θα εξετάσω αυτό το θέμα, αλλά θα αναφερθώ στους λόγους για τους οποίους οι «παλιές» προοπτικές υπονομεύτηκαν.

Είναι γνωστό ότι οι κίνδυνοι της νέας παγκόσμιας κατάστασης έχουν γίνει αντιληπτοί από τη δημόσια συνείδηση, όπως επίσης και το ότι η ματιά μας για την Ευρώπη έχει αλλάξει.

Οι φιλελεύθερες πολιτικές ηγετικές ομάδες (ελίτ) στις μέρες μας κάνουν βήματα προόδου εντός του πλαισίου της ευρωπαϊκής συνεργασίας σε τρεις τομείς: στον τομέα της εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής ενισχύεται η στρατιωτική ικανότητα της Ευρώπης να απαλλαγεί η ίδια η Ευρώπη από τη «σκιά των ΗΠΑ».

Στον τομέα της κοινής πολιτικής του ασύλου φρουρούνται με αυστηρότητα τα εξωτερικά σύνορα, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούνται και αμφιλεγόμενα κέντρα υποδοχής στη Βόρεια Αφρική. Και στον τομέα του «ελεύθερου εμπορίου» ακολουθείται κοινή πολιτική και όσον αφορά τις διαπραγματεύσεις για το Brexit και σχετικά με τις διαπραγματεύσεις με τον Τραμπ.

Οι διαπραγματεύσεις για την κοινή ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική όπως και για την πολιτική του ασύλου επιτρέπουν στις κυβερνήσεις να παραμερίσουν τα βραχυχρόνια εθνικά συμφέροντά τους, χωρίς όμως να μπορούν να απαλλαγούν από τον στρόβιλο του δεξιού λαϊκισμού. Σε μερικές χώρες, όπως είναι η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Τσεχία αλλά και η Ιταλία, πρόσφατα αναπτύσσεται μια ένταση ανάμεσα σε ευρωπαϊκές αντιλήψεις από τη μία και σ' ένα αντι-συνεργατικό πνεύμα από την άλλη. Η σύγκρουση αυτή καταλήγει σ' έναν εθνικισμό, ο οποίος τελικά είναι εχθρικός προς την Ευρώπη.

Οπότε και τίθενται δύο ερωτήματα: πρώτον, πώς μπορούμε πολιτικά να επεξεργαστούμε αυτή την αντίφαση ανάμεσα στις παρωχημένες αντιευρωπαϊκές αντιλήψεις και στα αναγκαία βήματα της ενσωμάτωσης; Και δεύτερον, πώς εξηγείται στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής νομισματικής κοινότητας και μάλιστα σ' ένα από τα έξι ιδρυτικά μέλη (την Ιταλία) να ενισχύεται η λαϊκιστική αντίσταση «κατά των Βρυξελλών» και τελικά να συγκροτούνται συμμαχίες μεταξύ δεξιών και αριστερών λαϊκιστών;

Το περίπλοκο αυτό ζήτημα, το οποίο για την κοινή γνώμη έχει καταστεί πρώτο θέμα (ειδικά στη Γερμανία οι συζητήσεις είναι ατέρμονες), μπορεί να εξεταστεί σε αναφορά με τις προσπάθειες αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης του 2008, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε κρίση χρέους το 2010. Για τη γέννησή της Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD) η αντιμετώπιση του φόβου μπροστά στην κρίση χρέους αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Ο καθηγητής Οικονομικών Μπερντ Λούκε (στέλεχος του AfD) πήρε πρωτοβουλίες για να προωθήσει την ιδέα του φόβου μπροστά στην εξάπλωση της κρίσης χρέους.

Σε διεθνές οικονομικό επίπεδο επικρατούν οι κριτικές φωνές κατά της λιτότητας, την οποία προωθούν οι Μέρκελ και Σόιμπλε. Από πολιτικής απόψεως αγνοούνται οι επιπτώσεις της κρίσης χρέους στην κοινωνική και την ανθρωπιστική σφαίρα. Σε περιοχές της Ελλάδας και της Πορτογαλίας ο δείκτης ανεργίας είναι υψηλός σε σχέση προς τον μέσο όρο στην Ευρωπαϊκή Ενωση.

Επιπλέον η σταθερότητα της δημοκρατίας τίθεται σε κίνδυνο. Πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης χρέους αλληλοσυνδέονται. Σε επίπεδο αφήγησης το πρόβλημα διατυπώνεται ως αντιπαράθεση ανάμεσα στο «δικό μου» (εθνικό, οικονομικό κ.ά.) συμφέρον και την κοινή ευρωπαϊκή προοπτική. Το πρόβλημα αυτό είναι συγκροτησιακό της Ευρώπης στις μέρες μας και εξειδικεύεται σε επιμέρους πολιτικές και των εθνικών κρατών και της ευρωπαϊκής κοινότητας.

Για παράδειγμα ας αναφέρουμε ότι η οικονομικά ισχυρή Γερμανία δεν θέλει να συμβιβαστεί με την πολιτική λειτουργία του ευρώ, το οποίο θεσμοθετήθηκε ως κοινό νόμισμα με την προσδοκία να επιτευχθούν συνθήκες ομοιογένειας στις σχέσεις ζωής όλων των κρατών-μελών της ευρωζώνης. Αντί να συμβεί κάτι τέτοιο, ενισχύθηκαν οι οικονομικοί ανταγωνισμοί εντός της ευρωζώνης. Το πολιτικό αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων αποτυπώνεται στα δεξιά και αριστερά λαϊκιστικά κινήματα, τα οποία φέρνουν στο προσκήνιο απηρχαιωμένες αντιλήψεις περί εθνικισμού.

Με άλλα λόγια διαμορφώθηκε ένα σύστημα κανόνων, το οποίο απέτρεψε τη δημιουργία συνθηκών εξισορρόπησης δυνατοτήτων και ικανοτήτων και ταυτόχρονα εμπόδισε την εμφάνιση χωρών για μια κοινή δράση των κρατών-μελών. Η νομισματική ένωση διαμόρφωσε τις συνθήκες αφενός μεν για την ανάπτυξη του οικονομικού ανταγωνισμού σε όλα τα επίπεδα συγκρότησής της, αφετέρου δε για την αποδυνάμωση της προοπτικής της πολιτικής ένωσης. Στα μεταρρυθμιστικά σχέδια του Εμανουέλ Μακρόν περιλαμβάνονται δύο στόχοι: να απελευθερωθεί το ευρώ από τα χρηματοπιστωτικά δεσμά με τη δημιουργία της δημοσιονομικής και της τραπεζικής ένωσης. Αυτό σημαίνει πως τίθενται κανόνες δημοκρατικού ελέγχου της λειτουργίας του ευρώ. Ο δεύτερος στόχος είναι η μακροπρόθεσμη προοπτική της πολιτικής ένωσης.

Κατά κάποιο τρόπο ο σκοπός της σταθεροποίησης της νομισματικής ένωσης μπορεί να συνδεθεί με τον σκοπό της άμβλυνσης των οικονομικών ανισοτήτων ανάμεσα στα κράτη-μέλη. Και αυτό μπορεί να γίνει με τις πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν οι πολιτικές ηγετικές ομάδες (ελίτ). Δυστυχώς οι σοσιαλδημοκράτες, ενώ έχουν συνδέσει την ύπαρξή τους με την ιστορική μοίρα της Γερμανίας, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην ιστορική αποστολή τους: να εξημερώσουν τον καπιταλισμό. Αναζητούνται πολιτικά υποκείμενα τα οποία θα επωμιστούν αυτό τον ρόλο. Οι επικείμενες ευρωεκλογές αποτελούν ένα στοίχημα γι' αυτό το σχέδιο.

Από την πλευρά του ο Μακρόν, του οποίου η κίνηση μέχρι τώρα δεν εκπροσωπείται στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, επιχειρεί να σχηματίσει ένα καθαρά ευρωπαϊκό κόμμα. Απέναντί του στέκονται αντι-ευρωπαϊκές δυνάμεις. Ο καθαρός ευρωπαϊκός σχηματισμός του Μακρόν διαφοροποιείται από τον αντίστοιχο του Μάνφρεντ Βέμπερ, o οποίος είναι ο υποψήφιος για τη θέση του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής από την πλευρά του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος. Οι δεξιοί λαϊκιστές τύπου Ορμπαν συγκροτούν ένα μέτωπο κατά του Μακρόν. Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο οι πολιτικές συγκρούσεις αποκτούν νέες διατάσεις: αντι-ευρωπαϊστές εναντίον ευρωπαϊστών. Πράγμα που σημαίνει ότι στον βαθμό που το ευρωπαϊκό σχέδιο δεν προωθείται, οι κίνδυνοι για την κατάρρευσή του ενισχύονται.

Εν κατακλείδι εάν με ρωτάτε όχι ως πολίτη, αλλά ως ακαδημαϊκό παρατηρητή, για τις εκτιμήσεις μου, θα πρέπει να παραδεχτώ ότι δεν βλέπω να διαμορφώνονται ενθαρρυντικές τάσεις. Ειδικότερα τα οικονομικά συμφέροντα παρά το Brexit δεν θα οδηγήσουν σε κατάρρευση της ευρωζώνης. Επανέρχομαι όμως στο αρχικό δεύτερο ερώτημά μου: τι είναι αυτό που κρατά ενωμένη την Ευρώπη; Η εκτίμησή μου είναι η εξής: τα κράτη-μέλη της ευρωζώνης συνυπάρχουν παρά τις οικονομικές ανισότητες μεταξύ τους και τους σχετικούς οικονομικούς ανταγωνισμούς. Από την άλλη η ενίσχυση των δεξιών λαϊκιστικών κινημάτων ανάγεται μάλλον στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει το ευρωπαϊκό σχέδιο και όχι στην αναβίωση των εθνικισμών. Εξάλλου η κοινή εμπειρία μάς διδάσκει ότι το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης προχωράει μέσα από ιστορικά αντίξοες συνθήκες. Και, τέλος, ελπίζω ότι η αρνητική στάση της γερμανικής κυβέρνησης στο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Μακρόν δεν αποτελεί μια τελευταία χαμένη ευκαιρία.

Ο Χάμπερμας και η Ευρώπη

Η πολιτική αγωνία του Γιούργκεν Χάμπερμας για τις ιστορικές προοπτικές της Ευρώπης έχει αναγνωριστεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Και οι πολίτες των επιμέρους ευρωπαϊκών πολιτικών κοινωνιών αλλά και οι πολιτικές ηγεσίες, ανεξαρτήτως των ιδεολογικών προσανατολισμών τους, αναγνωρίζουν στο πρόσωπό του τον πολίτη και τον διανοούμενο που σηκώνει το βάρος του «πολιτικού διαφωτισμού» της Ευρώπης στις μέρες μας.

Ο «διαφωτισμός» (κατά τον Καντ) δεν είναι μια υπόθεση η οποία ολοκληρώθηκε με την ίδρυση της νεότερης και σύγχρονης ανθρωποκεντρικής πολιτικής κοινωνίας. Είναι μια ιστορική υπόθεση για την οποία χρειάζεται να εργαζόμαστε όλοι συστηματικά και μεθοδικά. Η «έξοδος του ανθρώπου από το καθεστώς της ανωριμότητάς του, για το οποίο ο ίδιος είναι υπεύθυνος» (αυτό θα πει Διαφωτισμός), είναι μια διαδικασία διαρκής και επίπονη για τον ίδιο τον άνθρωπο.

Ο Γιούργκεν έστειλε αυτό το κείμενό του να δημοσιευτεί, κατά αποκλειστικότητα στα ελληνικά στην «Εφημερίδα των Συντακτών», με την οποία, όπως μου δήλωσε χαρακτηριστικά, συνεργάζεται από τότε που κυκλοφόρησε (Νοέμβριος 2012). Χωρίς να προκαταλαμβάνω τον ορίζοντα μελέτης και επεξεργασίας των ιδεών του δασκάλου μου Χάμπερμας από την πλευρά των αναγνωστών, τονίζω ότι: Ευρώπη, Ελλάδα, Γερμανία, Γαλλία και όλες οι χώρες που ανήκουμε στο σύστημα πολιτικών ιδεών, μέσω των οποίων διαμορφωθήκαμε ως σύγχρονη πολιτική κοινωνία, δεν μας επιτρέπεται να οπισθοχωρήσουμε στην ιστορική πορεία μας. Στον δρόμο προς την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και τη δημιουργία του κοινωνικού κόσμου στα μέτρα του ανθρώπου, δεν υπάρχει επιστροφή!

Θεόδωρος Γεωργίου, Kαθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

Σημείωση: Το κείμενο αυτό είναι η περίληψη της ανακοίνωσης του Γιούργκεν Χάμπερμας στο συνέδριο που διοργάνωσε το Κολέγιο Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης (στο Bad Homburg) με θέμα «Νέες προοπτικές για την Ευρώπη» (Neue Persektiven für Europa). Η απόδοση του κειμένου στα ελληνικά έγινε από τον Θεόδωρο Γεωργίου.

*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 29/10/2018.

Προσθήκη νέου σχολίου


Κωδικός ασφαλείας
Ανανέωση