Η απογοητευμένη αντιπολίτευση προσπαθεί να εξηγήσει γιατί το εκλογικό σώμα στην Τουρκία ψήφισε υπέρ του Προέδρου Ερντογάν όταν η βασιλεία του αποδείχθηκε καταστροφική για τη χώρα: πληθωρισμός που καλπάζει και υψηλή ανεργία, διαφθορά και κατάχρηση της δικαιοσύνης με χιλιάδες θύματα, καταπίεση της ελεύθερης έκφρασης, τεταμένη και επικίνδυνη εξωτερική πολιτική...
Οι αναλύσεις τείνουν να απευθύνονται στον απόλυτο κυρίαρχο και στα μέτρα που λαμβάνει για να κατευθύνει και να χειραγωγεί το κοινό: στον αυστηρό και σχεδόν απόλυτο έλεγχο του κρατικού μηχανισμού και των μέσων ενημέρωσης και με συχνές λογοκρισίες, στην καταπιεστική διακυβέρνηση κατά των αντιφρονούντων και στη χρήση οικονομικών κινήτρων για να χειραγωγήσει τις εξελίξεις και να διαμορφώσει μια θετική εικόνα για τον εαυτό του και για τη συνολική κατάσταση.
Η συμπεριφορά των ψηφοφόρων εξηγείται ως το τελικό αποτέλεσμα αυτών των πολιτικών του Ερντογάν, ενώ αντίστροφα, είναι επίσης δυνατό να ερμηνευθεί ο Ερντογάν ως ένα υποπροϊόν της ίδιας της κοινωνίας. Ο Ερντογάν έχτισε την καριέρα του ως ο εκπρόσωπος και ο υπερασπιστής των συντηρητικών μαζών που αυτοπροσδιορίζονται ως στερημένες απέναντι σε κάποιες –πραγματικές και/ή φανταστικές– προνομιούχες ελίτ. Αυτές οι μάζες είναι γενικά πιο θρησκευόμενες, παραδοσιακές, λιγότερο μορφωμένες και ζουν κυρίως στην ενδοχώρα, στην Ανατολία. Η «διαμάχη για την μαντίλα»,υπέρ και κατά της γυναικείας ενδυμασίας που συγκλόνισε τη χώρα τις τελευταίες δεκαετίες είναι μια έκφραση αυτής της δυαδικής σύγκρουσης.
Ο Ερντογάν επιλέχθηκε και υποστηρίχθηκε ως ο ηγέτης αυτής της ομάδας των Τούρκων. Γι' αυτό είναι κάτι παραπάνω από ένα πολιτικό πρόσωπο. Είναι ένας ηγέτης που υποστήριξε έναν τρόπο ζωής μιας ομάδας ανθρώπων που για πολλές δεκαετίες ένιωθαν ότι στερούνταν ίσης μεταχείρισης μέσα στη χώρα τους. Παρόμοια αισθήματα παρατηρήθηκαν και στις «δυτικές» κοινωνίες και εκεί το αποτέλεσμα ήταν οι επαναστάσεις του «λαού» και η άνοδος των εθνικών κρατών και των δημοκρατικών καθεστώτων. Όμως η διαδικασία της εθνογένεσης δεν ακολούθησε την ίδια πορεία και τους ίδιους ρυθμούς στην «Ανατολή». (Αυτό είναι ένα άλλο περίπλοκο φαινόμενο που δεν θα εξεταστεί εδώ.)
Με άλλα λόγια, ο Ερντογάν δεν είναι ένας «άλλος» πολιτικός ηγέτης. Είναι αρχηγός μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων και αυτό εκφράζεται συχνά στην Τουρκία ως ένα θέμα σύγκρουσης ταυτοτήτων. Ο Ερντογάν δεν κρίνεται από τις επιδόσεις του αλλά ως ο εκλεκτός αρχηγός μιας ομάδας.
Αυτό εξηγεί την υποστήριξη που απολαμβάνει. Ζητήθηκε από τους ψηφοφόρους του να τον εγκαταλείψουν και αυτοί αρνήθηκαν και ανανέωσαν τη συμμαχία τους. Εξέφρασαν την πίστη τους στον ηγέτη που είχαν επιλέξει και είχαν δημιουργήσει. Το τραγούδι που τραγούδησαν οι μάζες για να υποστηρίξουν τον Ερντογάν αναφέρει την «αγάπη» και όχι μια «θετική αξιολόγηση». Και η αγάπη είναι πέρα από θετικές ή αρνητικές πολιτικές επιδόσεις.
Ως συνέπεια αυτής της θέσης του ηγέτη, η κριτική κατά των πράξεων του Ερντογάν δημιούργησε ένα «φαινόμενο μπούμερανγκ». Αλλού – Νational Myths in Greece, 2023- προσπάθησα να δείξω ότι οι προσπάθειες που αποσκοπούν να αποδείξουν την ακυρότητα μιας πεποίθησης ή/και ενός μύθου – μιας ομάδας- καταλήγουν στην ενίσχυση αυτού που επιχειρείται να διαψευσθεί. Το να δείξεις «τι είχε κάνει λάθος ο Ερντογάν» σημαίνει κάτι διαφορετικό για τους οπαδούς του: Τους ζητείται να ομολογήσουν και να αποδεχθούν ότι είχαν κάνει λάθος στην κρίση τους τις δύο τελευταίες δεκαετίες, να εγκαταλείψουν την ομάδα τους και να ευθυγραμμιστούν με κάποιους «άλλους» και να αλλάξουν στρατόπεδο και να γυρίσουν την πλάτη σε φίλους και συντρόφους. Να αλλάξουν δηλαδή την ταυτότητά τους που είναι συνυφασμένη και με θρησκευτικά αισθήματα.
Το κόστος και ο πόνος που προκαλούνται από αυτό το βήμα είναι υψηλότερα από αυτά που δημιουργούνται από την άρνηση αποδοχής των ξεκάθαρων αποδείξεων κατά του «ηγέτη». Το «φαινόμενο μπούμερανγκ», όπως ορίζεται από τον Leon Festinger, αποκλείει τη δυνατότητα να πειστούν τα μέλη μιας ομάδας να αλλάξουν τη γνώμη τους και να αποχωρήσουν από την ομάδα τους. Οι άνθρωποι βασικά ζουν σε ομάδες και λειτουργούν ως τέτοιοι. Η ομαδική συμμαχία εκκινεί το «φαινόμενο μπούμερανγκ» και αυτό το φαινόμενο διαιωνίζει την ύπαρξη της ομάδας. Η εγκατάλειψη μιας ομάδας είναι η εξαίρεση και συμβαίνει με τα μέλη που έχουν τους πιο χαλαρούς δεσμούς με την ομάδα. Στις εκλογές στην Τουρκία αυτή η ομάδα ήταν μικρή και όχι αρκετά πολυάριθμη για να αλλάξει την πολιτική συγκυρία.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 22/5/2023.