Η μεγαλύτερη ίσως γνωσιακή πρόκληση είναι να τοποθετήσεις το παρόν στον περιβάλλοντα ιστορικό χρόνο. Να διακρίνεις εάν η παρούσα συγκυρία είναι απλώς μια στιγμή στην ταλάντωση του εκκρεμούς ή αντίθετα μέρος μιας διαρκέστερης μακροχρόνιας τάσης.
Πάρτε την άνοδο του εθνικισμού και λαϊκισμού. Η Ε.Ε. μετράει ήδη δύο κυβερνήσεις (Πολωνία και Ουγγαρία) στα χέρια εθνικιστών ηγετών που δεν κρύβουν τη δυσφορία τους με το φιλελεύθερο κράτος δικαίου και τη συμπάθειά τους προς το heavy-handed μοντέλο ηγεσίας Πούτιν και Ερντογάν. Είναι πολιτικός κύκλος ή η αρχή μιας μακράς σκοτεινής περιόδου;
Πάρτε την Καταλωνία. Είναι η ανάσυρση του εθνοτικού εθνικισμού (ethnic nationalism) από τα αραχνιασμένα υπόγεια της ιστορίας προάγγελος μιας μακράς ανατροπής; Απειλούνται με κατακερματισμό τα σύγχρονα πλουραλιστικά κράτη που συστεγάζουν διαφορετικές εθνογλωσσικές συνιστώσες και μειονότητες (στη Βρετανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, τη Ρουμανία, κ.λπ.); Ή ο παροξυσμός του στενού εθνικισμού θα οδηγήσει ξανά την πλειοψηφία στην αναζήτηση της ασφάλειας και σταθερότητας του φιλελεύθερου status quo;
Πάρτε την προεδρία Τραμπ. Είναι ο Τραμπ μια δυστοπική εικόνα από το μέλλον μιας μεγάλης δημοκρατίας; Είναι η αρχή μιας μακράς περιόδου παρακμής των ΗΠΑ και διευρυνόμενου χάσματος με την Ευρώπη; Ή είναι απλώς ένα ιστορικό ατύχημα, που θα διορθωθεί στην επόμενη ευκαιρία;
Πάρτε την άνοδο της Κίνας. Ζούμε τον αιώνα της Κίνας; Για όποιον παρακολούθησε το 19ο Συνέδριο του ΚΚΚ που επισφράγισε την παντοδυναμία του Σι Τζινπίνγκ, είναι σαφής η εικόνα ενός κράτους που εξαπλώνει συστηματικά την οικονομική του επιρροή, με όχημα την παγκοσμιοποίηση. Και πλέον εκμεταλλεύεται το κενό αμερικανικής ηγεσίας για να εξαγάγει και παγκόσμια πολιτισμική επιρροή, soft power. Πολλοί αναλυτές βέβαια επιχείρησαν παρόμοιες προβολές στο μέλλον, και διαψεύσθηκαν. Το 1989 ο Πολ Κένεντι (The Rise and Fall of the Great Powers) προέβλεψε ότι το μέλλον ανήκει στην Ιαπωνία. Λίγα χρόνια αργότερα η Ιαπωνία βυθίστηκε στη στασιμότητα από την οποία δεν έχει ανακάμψει. Μήπως και η Κίνα έχει μπροστά της ένα πλατό οικονομικής επιβράδυνσης; Οπως θα έλεγε κι ο Τσου Εν Λάι, «είναι πολύ νωρίς για να πούμε».
Πάρτε την Ευρώπη. Η Ευρωζώνη βρίσκεται στην ισχυρότερη κυκλική ανάκαμψη από το 2008. Εξίσου κυκλική είναι και η σταθερότητα που εκπέμπει η Ευρωζώνη: την κρίση διαδέχεται η σταθεροποίηση, αλλά η κρίση κάποια στιγμή θα αναβιώσει – ελπίζουμε μόνο να μην έχει ξανά επίκεντρο την Ελλάδα. Ομως ορισμένες μακροχρόνιες τάσεις εξελίσσονται γραμμικά, όχι κυκλικά. Η αποβιομηχάνιση της Ευρώπης, η μείωση του μεριδίου στην παγκόσμια οικονομία, οι χαμηλοί ρυθμοί αύξησης της παραγωγικότητας, η υπερχρέωση, το διογκούμενο κόστος του κράτους πρόνοιας: όλα αυτά συνιστούν μακροπρόθεσμες τάσεις για τις οποίες οι ευρωπαϊκοί θεσμοί προειδοποιούν και οι κυβερνήσεις (σε διαφορετικούς βαθμούς) προετοιμάζονται.
Πάρτε τώρα την ελληνική οικονομία. ΑΕΠ και ανεργία επιτέλους ανακάμπτουν – μετά οκτώ χρόνια ύφεσης ήταν πια καιρός. Ομως πόσο αυτή η αδύναμη κυκλική ανάκαμψη εμπεριέχει προϋποθέσεις διατηρήσιμης ανάπτυξης; Πού είναι οι πολιτικές που θα αυξήσουν το δυνητικό προϊόν, θα κλείσουν το τεράστιο κενό αποεπένδυσης, θα αποτρέψουν την περαιτέρω φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου και επιχειρήσεων υπό το βάρος υπέρογκων φόρων και εισφορών; Πού είναι η στόχευση στις μακροπρόθεσμες προκλήσεις της δημογραφικής απίσχνανσης, των χαμηλών ρυθμών βελτίωσης της παραγωγικότητας, της αναπτυξιακής αναιμίας;
Δουλειά των κυβερνήσεων είναι να αντισταθμίζουν τον αρνητικό κύκλο και να θωρακίζουν απέναντι στη μακροχρόνια επιδείνωση. Να φροντίζουν η αρνητική συγκυρία να μην αφήνει πίσω της αναντίστρεπτες επιπτώσεις.
Η Ελλάδα θα είχε πολλά να μάθει από τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Διαβάστε το Πρόγραμμα Δράσης 2018, για το πώς μια οιονεί κυβέρνηση συγκεράζει την αντιμετώπιση των άμεσων προκλήσεων με τη διατύπωση μεσοπρόθεσμων προτεραιοτήτων και την ανάληψη μακρόπνοων πρωτοβουλιών για το μέλλον της Ευρώπης. Διδακτικό, σε μια χώρα που τα τελευταία χρόνια κυβερνάται με ορίζοντα την επόμενη αξιολόγηση των «θεσμών» – που πάντως είναι καλύτερο από το να κυβερνάται με βάση την τελευταία δημοσκόπηση...
Η κυβερνητική μυωπία, η υποτίμηση του μακροπρόθεσμου, είναι εύκολη και πολιτικά προσοδοφόρος. «Γιατί να ενδιαφερθώ για τις επόμενες γενιές; Τι έκαναν αυτές για μένα;» είχε πει ένας Βρετανός βουλευτής.
Υποχρεωθήκαμε από την Ε.Ε. να κάνουμε κάτι για το ασφαλιστικό. Από τις εκθέσεις του ΔΝΤ μαθαίνουμε για τη μακροχρόνια επίπτωση του δημογραφικού, της χαμηλής παραγωγικότητας, των συνταξιοδοτικών δαπανών, που απειλούν να αφήσουν πίσω μια οικονομία ζόμπι.
Χρειαζόμαστε ισχυρούς ανεξάρτητους θεσμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που να μπορούν να χτυπάνε τον συναγερμό. Χρειαζόμαστε να ενισχύσουμε παρόμοιους εθνικούς θεσμούς. Και χρειαζόμαστε κυβερνήσεις και κόμματα που να βλέπουν πέρα από τις επόμενες εκλογές, στο βάθος του ορίζοντα. Και να προετοιμάζουν τη χώρα γι' αυτό.
*Δημοσιεύτηκε στην "Καθημερινή" στις 29/10/2017.