Saturday, 15 November 2025
Τα άρθρα Μελών και Φίλων της Παρέμβασης, όπως δημοσιεύτηκαν στον ελληνικό και διεθνή τύπο.
Για να δείτε τα άρθρα ανά συγγραφέα, πατήστε εδώ .
Η ατομική συμπεριφορά, αν και συχνά υποτιμάται μπροστά στη θεσμική ή οικονομική δράση, διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην επιτυχία ή αποτυχία πολιτικών για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την πράσινη μετάβαση. Η ενεργός συμμετοχή των πολιτών, είτε μέσω καθημερινών πρακτικών (π.χ. εξοικονόμηση ενέργειας, ανακύκλωση και υπεύθυνη κατανάλωση), είτε μέσω της κοινωνικής και πολιτικής τους δράσης (π.χ. ψήφος, ακτιβισμός, υποστήριξη πράσινων πρωτοβουλιών), αποτελεί βασικό στοιχείο αποτελεσματικών στρατηγικών περιβαλλοντικής διακυβέρνησης, χωρίς φυσικά να είναι πανάκεια. Για τους παραπάνω λόγους, η μελέτη της φιλοπεριβαλλοντικής συμπεριφοράς είναι απαραίτητη. Πρόκειται δε για μια συμπεριφορά που δεν είναι μονοδιάστατη, αλλά προϋποθέτει την ανάλυση. Εν προκειμένω, ως τέτοια νοείται κάθε πρακτική που αποσκοπεί συνειδητά στη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος και στην ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων των ατομικών ενεργειών στο φυσικό και Εθνικό Δίκτυο για την Κλιματική Αλλαγή - CLIMPACT 5 ενός σύνθετου πλέγματος παραγόντων που εκτείνονται από το επίπεδο της γνώσης και των αξιών, μέχρι την ψυχολογική απόσταση από την κλιματική απειλή και τα προσωπικά βιώματα του καθενός. Η χαρτογράφηση αυτών των παραγόντων μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στον σχεδιασμό πιο στοχευμένων και κοινωνικά δίκαιων παρεμβάσεων, καθώς και στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των ήδη υφιστάμενων πολιτικών και στη βελτίωσή τους. Έτσι, οι εθνικές στρατηγικές για την πράσινη μετάβαση και την κλιματική αλλαγή δεν μπορούν να αγνοούν πλέον τις στάσεις και απόψεις των τελικών αποδεκτών της σχετικής νομοθεσίας, δηλαδή των πολιτών. Και αυτό διότι ο τρόπος που αντιλαμβάνονται οι πολίτες το κόστος των επιπτώσεων της ίδιας της κλιματικής αλλαγής καθώς και των επιπτώσεων των πολιτικών για τον μετριασμό της, την έκθεση στους κλιματικούς κινδύνους, τον ρόλο των επιχειρήσεων αλλά και της ατομικής συμπεριφοράς και εν τέλει την αναγκαιότητα των μέτρων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και προσαρμογής στις επιπτώσεις είναι (και) συνάρτηση των ατομικών προτιμήσεων και αντιλήψεων. Ταυτόχρονα, η αποτελεσματική εφαρμογή των πολιτικών που αφορούν την κλιματική αλλαγή προϋποθέτει πλέον την ουσιαστική σύμπραξη της κοινωνίας.
Στο μεταξύ, όμως, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής έχουν καταστεί κάτι παραπάνω από ορατές. Την περίοδο 2020-2025, μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας βίωσε τις κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της ενεργειακής κρίσης και τις καταστροφικές συνέπειες των κλιματικών μεταβολών (πυρκαγιές, πλημμύρες). Η εκ νέου διεξαγωγή της πανελλαδικής έρευνας γνώμης στο πλαίσιο του έργου CLIMPACT II και η παραγωγή νέων πρωτογενών δεδομένων για το 2025, επιτρέπει τη διαχρονική παρακολούθηση των στάσεων και αντιλήψεων για την κλιματική αλλαγή με προφανή οφέλη για τον σχεδιασμό και την αποτελεσματική υλοποίηση των σχετικών πολιτικών. Σε αυτό το πλαίσιο, η ανά χείρας έκθεση επιχειρεί να προσφέρει ένα χρήσιμο θεωρητικό και εμπειρικό υπόβαθρο για τη διαμόρφωση φιλοπεριβαλλοντικών προσανατολισμών και συμπεριφορών. Προς τούτο, στο πρώτο σκέλος της επιχειρείται η συμπύκνωση της γνώσης γύρω από τους κύριους παράγοντες που επηρεάζουν τις συμπεριφορές γύρω από το περιβάλλον. Στο δεύτερό της σκέλος, παρουσιάζονται στάσεις και απόψεις των Ελλήνων πολιτών, όπως έχουν αποτυπωθεί σε έρευνες γνώμης και συναφείς αναλύσεις/μελέτες. Τέλος, στο τρίτο σκέλος, παρουσιάζονται τα ευρήματα της έρευνας γνώμης που διεξήχθη από ερευνητική ομάδα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) την περίοδο Ιανουαρίου-Μαρτίου 2025 στο πλαίσιο του έργου «Εθνικό Δίκτυο Έρευνας για την Κλιματική Αλλαγή και τις Επιπτώσεις της» (CLIMPACT), σε αντιπροσωπευτικό δείγμα 1386 ατόμων.
Δείτε εδώ την πλήρη έρευνα του ΕΚΚΕ (Σεπτέμβριος 2025)
https://www.ekke.gr/research/outcomes/deliverables-files/50
Ομάδα έργου
Νίκος Δεμερτζής, Καθηγητής ΕΚΠΑ, Επιστημονικός Υπεύθυνος
Απόστολος Λιναρδής, Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών ΕΚΚΕ
Λυδία Αβράμη, Επιστημονική Συνεργάτιδα ΕΚΚΕ
Όθων Καμινιάρης, Επιστημονικός Συνεργάτης ΕΚΚΕ
Νικόλαος Κληρονόμος, Εξωτερικός Συνεργάτης ΕΚΚΕ, Surveys Hub EKKE
Κωνσταντίνος Παπαγιαννόπουλος, Εξωτερικός Συνεργάτης ΕΚΚΕ, SurveysHub EKKE
Γιώργος Παπαδούδης, Ερευνητής ΕΚΚΕ
Σεβαστιανός Μοιρασγεντής, Διευθυντής Ερευνών, ΕΑΑ
Η πανηγυρική εκλογή του Ζόραν Μαμντάνι στη Δημαρχία της Νέας Υόρκης με ποσοστό 50,6% αποτελεί ένα γεγονός που αναμένεται να έχει επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο πέραν των ΗΠΑ. Είναι αβέβαιο κατά πόσον ο Ζ.Μ θα μπορέσει να εφαρμόσει και να χρηματοδοτήσει το στοχευμένο και προχωρημένα φιλολαϊκό πρόγραμμά του, παρότι έχει μία επακριβώς κοστολογημένη πρόταση πέντε μέτρων, ύψους 9 δις δολαρίων ετησίως με αύξηση των φόρων των πολύ πλουσίων και των επιχειρήσεων (π.χ αύξηση φόρων επιχειρήσεων από το σημερινό 7,25% στο 11,5% ίδιο με το γειτονικό Νιου Τζέρσει, άρα όχι κάτι επαναστατικό όπως ισχυρίζονται κάποιοι στις ΗΠΑ). Αυτό που είναι όμως απολύτως βέβαιο είναι ότι η εκλογή του Ζ.Μ θα επηρεάσει χωρίς αμφιβολία τρία κρίσιμα θέματα στη σημερινή εποχή της Δημοκρατικής Πολυκρίσης που βασικές λειτουργίες της Δημοκρατίας μπαίνουν για ακόμη μία φορά σε ριζική αμφισβήτηση όπως έγινε τη Δεκαετία του 1930.
α) Το μοντέλο του νέου(ας) πολιτικού που στον πολύπλοκο, πλουραλιστικό κόσμο της Πολυκρίσης που ζούμε πρέπει να είναι και αυθεντικός και επαγγελματίας και να έχει την αίσθηση της αποστολής (Callingκατά MaxWeber) και κυρίως να ακούει τα προβλήματα των πολιτών κατεβαίνοντας ο ίδιος στην καθημερινότητα των εργαζομένων (που είναι οι Πολλοί, oiPolloi). Η εκτεταμένη χρήση των shortvideo στα socialmediaαπό τον Μαμντάνι ήταν ενισχυτική ενέργεια αλλά όχι το καθοριστικό σημείο.
β) Ο ρόλος των μορφωμένων μεταναστών, πρώτης γενιάς στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης, στην Ευρώπη και βεβαίως στην Ελλάδα. Ιδίως στο επίπεδο των Μητροπολιτικών Δήμων και πρωτευουσών. Γενικότερα, η συζήτηση μόλις που ξεκινάει.
γ) Η ανάδειξη μίας ευρύτερης Δημοκρατικής Συμμαχίας με στόχο την Ανανέωση της Δημοκρατίας. Ο περιορισμός της Ολιγαρχίας με την μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων. Η υπεράσπιση της Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας με τη συμπλήρωση Συμμετοχικών δράσεων των ενεργών Πολιτών και τέλος η αναγέννηση της Κοινωνίας των Πολιτών που βάλλεται συνεχώς από τον Αυταρχισμό και την Ακροδεξιά. Και τα τρία ζητήματα αντιστοιχούν στους κεντρικούς άξονες δράσης της Ένωσης Πολιτών για την ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ και γι’ αυτό σκεφτήκαμε αυτό το έκτακτο δελτίο του newsletter E-library που περιλαμβάνει δημοσιευμένα άρθρα που εκπροσωπούν όλες σχεδόν τις πλευρές του θέματος. Ελπίζουμε να το βρείτε χρήσιμο και παραγωγικό στη σκέψη.
Περικλής Βασιλόπουλος: Συντονιστής E-library, Συντονιστής Ένωσης Πολιτών για την ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ
Μια επίσκεψη στο μουσείο Γουλανδρή, στην αναδρομική έκθεση του πρωτοποριακού καλλιτέχνη Takis, μου θύμισε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχα το 1999 με τον Ξενοφώντα Ζολώτα (1904-2004), Πρωθυπουργό της Οικουμενικής Κυβέρνησης 1989-90. Αφορούσε στη σημασία του Αναπτυξιακού Κράτους μέσα στη ζώνη του Ευρώ. Ήταν η εποχή των διαπραγματεύσεων για τη συμμετοχή της Ελλάδος στο κοινό νόμισμα, που έγινε τελικά την 1/1/2001. Ο σοφός καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και για 15 χρόνια Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, συνόψισε τις εκτιμήσεις του για τη διαφαινόμενη τότε νέα περίοδο στο ευρώ, επί πρωθυπουργίας Κώστα Σημίτη, ως εξής: Με δεδομένο ότι δεν θα υπάρχει πλέον το εργαλείο καθορισμού της ισοτιμίας του εθνικού νομίσματος (δραχμή), υπάρχουν τρεις επείγουσες και απαρέγκλιτες προϋποθέσεις που πρέπει να ικανοποιηθούν για να έχουμε ευημερία στη ζώνη του ευρώ. Πρώτον, η ανατροπή του ισχύοντος καθεστώτος του άγριου Κομματισμού που λαφυραγωγεί συλλογικά το κράτος, διαλύοντας το αίσθημα της κοινωνικής ευνομίας και αξιοκρατίας. Δεύτερον, η υιοθέτηση της οπτικής του Αναπτυξιακού Κράτους (όπως έγινε στη Νότιο Κορέα), όπου το κράτος σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα και την αγορά προκαλούν έκρηξη νέων επενδύσεων, ιδίως στον πρωτογενή τομέα (γεωργία, κτηνοτροφία) και τον δευτερογενή τομέα (μεταποίηση, βιομηχανία). Τρίτον, μια έξυπνη υποτίμηση της δραχμής στη μετατροπή της σε ευρώ. Ο Ζολώτας προτιμούσε μια κάπως χαμηλότερη ισοτιμία από αυτήν που υιοθετήθηκε τελικά (1 ευρώ=340,75 δραχμές).
Η συζήτηση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, εάν επιτύχουμε - ή έστω ξεκινήσουμε - την επίλυση των δύο πρώτων προϋποθέσεων, με λίγη τύχη η Ελλάδα σε 20 χρόνια από τότε (1999, ΑΕΠ 128 δις Ευρώ) θα μπορούσε να εκτιναχθεί στα 400 δις ΑΕΠ το 2020 και να μπει καθαρά στη ζώνη των αναπτυγμένων ευρωπαϊκών χωρών. Ο Καθηγητής πίστευε ότι έχουμε όλους τους ανθρώπινους και υλικούς πόρους για να το επιτύχουμε. Άλλωστε το είχαμε επιτύχει τη δεκαετία 1955-1965, όπου μαζί με την Ιαπωνία, σημειώσαμε ετήσια ανάπτυξη 7%, πρώτοι παγκοσμίως, παρά τις δύσκολες μεταπολεμικές συνθήκες (μετεμφυλιακή περιορισμένη δημοκρατία, αναταραχές, Ιουλιανά). Αν όμως δεν κάνουμε αυτές τις μεταρρυθμίσεις, που είναι κεφαλαιώδεις, θα χρεοκοπήσουμε, και μάλιστα διπλά (δημοσιονομικά ελλείμματα, ελλείμματα εξωτερικού ισοζυγίου πληρωμών). Πιθανόν μάλιστα, το φαινόμενο να γίνει περιοδικά επαναλαμβανόμενο, διότι όντας στη ζώνη του ευρώ χωρίς το δικό της νόμισμα, η Ελλάδα θα ανταγωνιζόταν χωρίς νομισματική προστασία κυρίως στο επίπεδο μισθών-τιμών και στην παραγωγικότητα της οικονομίας. Ελάχιστοι το ξέρουν ότι τον Ιανουάριο του 1990, στην Οικουμενική Κυβέρνηση, αποτρέψαμε, κυριολεκτικά στο παρά πέντε, την πρώτη μεταπολεμική χρεοκοπία της χώρας. Το ίδιο πήγε να συμβεί και με την επιστολή Ντελόρ τον Μάρτιο (σ.σ. ήμουν συνεργάτης του καθηγητή Ζολώτα ως Διευθυντής του Γραφείου Τύπου του Πρωθυπουργού και μετά παραμείναμε φίλοι μέχρι τον θάνατο του το 2004). Και όντως χρεοκοπήσαμε το 2009-10.
Μπορεί η - οδυνηρή – δημοσιονομική προσαρμογή, η μείωση των δημοσίων ελλειμάτων και του δημοσίου χρέους, να πορεύθηκε σταθερά από το 2016 και τα τελευταία χρόνια να πήρε μάλιστα τη μορφή μεγάλων δημοσιονομικών πρωτογενών πλεονασμάτων και την αρκετά μεγάλη ποσοστιαία μείωση του λόγου δημοσίου χρέους με ΑΕΠ (βοηθούντος και του πληθωρισμού), όμως αυτή η προσαρμογή παραμένει επιφανειακή και ασταθής.
Οι επενδύσεις και η παραγωγικότητα παραμένουν στα μισά σχετικά επίπεδα με το 2008, δηλαδή 17 χρόνια μετά. Οι επενδύσεις του 2008 ήταν 55,5 δις ευρώ, ενώ το 2024 μόνο 37,9 δις ευρώ, παρά την ύπαρξη του Ευρωπαϊκού ΤΑΑ (Ταμείου Ανάπτυξης και Ανθεκτικότητας, ύψους 36 δις ευρώ). Δεν είναι τυχαίο ότι από τα 17,7 δις που αφορούν δάνεια σε επιχειρήσεις, έχουν συμβασιοποιηθεί μόνο τα 7 δις και παραμένουν αδιάθετα τα υπόλοιπα 10,7, μόλις 10 μήνες πριν το τέλος του προγράμματος του ΤΑΑ, τον Αύγουστο του 2026. Παράλληλα, το ΑΕΠ του 2008 ήταν 238,735 δις ευρώ και το ΑΕΠ του 2024 ήταν 236,730 δις ευρώ. Την ίδια στιγμή το ιδιωτικό χρέος έχει αυξηθεί, ενώ τα κόκκινα δάνεια στα χέρια των funds/servicers ανέρχεται στο ποσό των 79 δις, και αυτό εξηγεί την χρηματοπιστωτική ασφυξία χιλιάδων μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων που είναι υπερχρεωμένες. Οι απόψεις Ζολώτα δεν είναι μόνο επίκαιρες αλλά και χρήσιμες στο σήμερα. Σκέφτηκα αυτό το άρθρο στο υπόγειο ενός καλού -ευρωπαϊκών προδιαγραφών- μουσείου, βλέποντας το πρωτοποριακό έργο ενός Έλληνα καλλιτέχνη, του Takis. Ο ίδιος, ήδη από το 1960, συνέδεσε την καλλιτεχνική του παραγωγή με τον μαγνητισμό και τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία, που ήταν τότε προχωρημένες ιδέες, ακόμη και σε σχέση με την επιστημονική εξέλιξη της σύγχρονης φυσικής. Έχουμε πολλούς Έλληνες επιστήμονες, ερευνητές και καλλιτέχνες σαν τον Takis, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Θα μπορούσαμε να είχαμε ως στόχο, έως το 2030, τo ελληνικό ΑΕΠ να φτάσει τα 400 δις ευρώ (αυτό το κατόρθωσε η Ιρλανδία που το 2000 είχε ΑΕΠ 110 δις ευρώ και σήμερα έχει 555 δις ευρώ). Φαίνεται απίστευτα δύσκολο. Όμως, αυτό που σίγουρα μπορούμε να κάνουμε μέχρι το 2030 είναι να αυξήσουμε τους δείκτες κοινωνικής ευημερίας και ανθρώπινης ανάπτυξης του ΟΗΕ, την Πράσινη Μετάβαση, τα Δικαιώματα των Ζώων και των Τοπίων της Φύσης, την θεραπεία του πληγωμένου Κράτους Δικαίου, και οπωσδήποτε να εστιάσουμε σε νέες προβλέψεις για την Συμμετοχική Δημοκρατία, τα Συμβούλια Πολιτών με τυχαία κλήρωση, τα οποία θα συμπληρώσουν την Αντιπροσωπευτική Κοινοβουλευτική Δημοκρατία.
Είναι βέβαιο ότι θεωρητικά μπορούμε. Στην πράξη, όμως, χρειάζονται τα υπάρχοντα πολιτικά κόμματα, ή άλλα που θα δημιουργηθούν, να συζητήσουν, να αποδεχτούν κάποιες πλευρές των παραπάνω και μετά να συνεννοηθούν ανοιχτά στη δημόσια σφαίρα, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και την ΕΕ. Μοιάζει σαν όνειρο χειμερινής νυκτός, τη στιγμή που η παγκόσμια πολιτική πυξίδα γέρνει προς τον αυταρχισμό και την ακροδεξιά. Εκτός των άλλων στην Ελλάδα, μόνο το 24% των πολιτών βλέπει κάπως θετικά τα πολιτικά κόμματα (Pew Research Center, Σεπτέμβριος 2025). Η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών δεν πιστεύει τίποτα από τις προτάσεις τους, και είτε δεν ψηφίζει, είτε ακολουθεί κυνικά τη λογική του μικρότερου κακού, διατηρώντας και προκαλώντας έναν απίστευτο κατακερματισμό στις προθέσεις ψήφου. Κάτι πρέπει να αλλάξει.
Βγαίνοντας από την έκθεση είπα μέσα μου «δεν είναι δυνατόν, μπορούμε να στοχεύσουμε ψηλά ως χώρα και να πετάξουμε συλλογικά τα σαράκια μας».
Περικλής Βασιλόπουλος, Δημοσιογράφος-Οικονομολόγος
Δ/της του Γραφείου Τύπου του Πρωθυπουργού στην Οικουμενική Κυβέρνηση Ζολώτα.
Η 10η Οκτωβρίου είναι η Παγκόσμια Ημέρα για την Ψυχική Υγεία. Μία πολύ σημαντική ημέρα, επειγόντως χρήσιμη για στοχασμό και δράση. Τι μπορεί να σημαίνει ψυχική υγεία ως διακυβέρνηση του εαυτού; Σε τι διαφέρει από την έννοια της ψυχικής υγείας ως ατομικό μέλημα ευεξίας; Ποιες πρακτικές και διέξοδοι καθορίζουν αυτές τις δύο διακριτές οπτικές; Ποια είναι τα κοινά σημεία τους;
Αυτά τα ερωτήματα απασχόλησαν αρκετές ραδιοφωνικές συζητήσεις μου στην ΕΡΤ, που έκανα για αυτό το θέμα τα τελευταία πέντε χρόνια, με καλεσμένους καθηγητές Ψυχιατρικής, Ψυχιάτρους-Ψυχαναλυτές, Ψυχολόγους, Ψυχοθεραπευτές και Φιλοσόφους. Το κείμενο είναι το απόσταγμα αυτών των συζητήσεων.
Συνταγές ψυχικής ευεξίας και υγείας
Από τα πολλά κείμενα που δημοσιεύθηκαν για την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, σε ιστοσελίδες, social media και εφημερίδες, κυριάρχησαν εκείνα που προτείνουν πρακτικές συνταγές που βοηθούν την ψυχική υγεία των ατόμων, σε αντιστοιχία με τα πιο πολυπληθή κείμενα που αφορούν την σωματική υγεία (διατροφή – μεσογειακές δίαιτες/ κετογονικές δίαιτες, ασκήσεις εκγύμνασης, ύπνος, εξάλειψη/ μείωση εξαρτήσεων και καταχρήσεων). Μαζί με το σώμα και η ψυχή λοιπόν. Σωστό, αλλά πως; Πρώτον, με θετικότητα στην εκτίμηση της ζωής (). Από όσα σου συμβαίνουν, δώσε σημασία στα θετικά, που πάντα υπάρχουν αν τα δεις με μια άλλη ματιά, με έναν άλλο απολογισμό. Αυτή η ενδιαφέρουσα και δημοφιλής τάση, ιδίως στις ΗΠΑ, στηρίζεται στην άποψη ότι πρέπει να εξισορροπηθεί η βιολογικά αυθόρμητη τάση να προβάλλουμε τα αρνητικά μέσω του μηχανισμού fight or flight. Δώσε τη μάχη ή φύγε (συμπαθητικό νευρικό σύστημα), που η βιολογική εξέλιξη μας χάρισε για την προστασία της επιβίωσης. Για αυτό οι αρνητικές και βίαιες ειδήσεις είναι πολύ πιο δημοφιλείς από τις τυχόν θετικές ειδήσεις. Αν ζεις βέβαια στην Παλαιστίνη, το Αφγανιστάν – και είσαι γυναίκα – και στο Σουδάν, ή αν είσαι πολύ φτωχός ή άστεγος σε μια δυτική δημοκρατική χώρα, η θετικότητα είναι κάπως δύσκολη. Όμως αυτά τα άρθρα για τις συνταγές ευεξίας δεν γράφονται για τέτοια κοινά. Δεύτερον, κάντο όπως οι Στωϊκοί. Ασχολήσου μόνο με αυτά που επηρεάζεις (όπως την αλλαγή της αντιμετώπισης της ζωής σου) και όχι με αυτά που δεν μπορείς να αλλάξεις (έναν πόλεμο, μία οικονομική κρίση, την κακή διοίκηση μίας εταιρείας που δουλεύεις). Τρίτον, αν χρειαστεί χρησιμοποίησε με μέτρο και πάντα με συνταγή γιατρού, αγχολυτικά φάρμακα για να χαλαρώσεις. Αν δεν πιάνουν ούτε αυτά, τότε απευθύνσου για talking therapy, στον ψυχοθεραπευτή/ ψυχολόγο. Αν σου παρουσιαστεί η αρνητική συγκυρία μιας βαρύτερης ψυχικής νόσου (ψυχώσεις, σχιζοφρένεια κ.α.) η σύγχρονη ψυχιατρική επιστήμη έχει λύσεις που συχνά μετατρέπουν ένα βαρύ ψυχικό νόσημα σε μια ελεγχόμενη χρόνια νόσο, με πολύ καλή λειτουργικότητα στην καθημερινή ζωή, εφόσον τηρείται πιστά η θεραπευτική αγωγή και παρακολούθηση. Όπως συμβαίνει πλέον με αρκετές μορφές καρκίνου που στο παρελθόν ήταν άμεσα απειλητικές για τη ζωή. Βεβαίως, οι ψυχιατρικές κλινικές του ΕΣΥ έχουν μεγάλες ελλείψεις, την ίδια ώρα που τα κοινωνικά ταμπού και προκαταλήψεις δημιουργούν και προκαλούν διάχυτες τάσεις στιγματισμού της ψυχικής αρρώστιας. Ο στιγματισμός που με ανακοίνωση της κατήγγειλε η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία, εκτός από ανορθολογικός, ξεχνά και τη σοφία μίας γνωστής λαϊκής ρήσης «πίσω έχει η αχλάδα την ουρά». Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας ανέφερε το 2022 ότι παρουσιάζεται επιδημία κατάθλιψης που αφορά ήδη το 12% του πληθυσμού. Όπως λέει πρόσφατο άρθρο της γαλλικής εφημερίδας Le Monde (11/10/25), πρέπει να θυμηθούμε ξανά τον Σίγκμουντ Φρόυντ, που το 1930 έγραψε το βιβλίο «Η δυσφορία στον πολιτισμό», αναφέροντας ότι οι σύγχρονες κοινωνίες γίνονται ολοένα και περισσότερο νευρωτικές, προσπαθώντας να συνδυάσουν τον πολιτισμό με τα βαθιά ένστικτα του θανάτου και της αυτοκαταστροφής, που αντιστέκονται στο ένστικτο της ζωής. Κάτι θυμίζει και σήμερα αυτό το σκηνικό. Σύμφωνα με την ίδια εφημερίδα, το Ινστιτούτο για την Ειρήνη στο Όσλο, κατέγραψε για το 2024 61 πολεμικές συγκρούσεις, τις περισσότερες από το 1946. Κάτι βαθύτερο, κάτι μεγαλύτερο συμβαίνει εδώ.
Η πολλαπλότητα των εαυτών
Η ψυχική αρρώστια και η ψυχική υγεία δεν αφορούν μόνο τα μεμονωμένα άτομα ως αυτοτελείς οντότητες και συνακόλουθα οι ατομικές συνταγές ευεξίας και αυτοβοήθειας, οσοδήποτε χρήσιμες και αν είναι σε αρκετές περιπτώσεις, δεν αρκούν. Μια από τις πιο δημοφιλείς συνταγές που κυκλοφορούν παγκοσμίως στα social media αναφέρεται στο σύνθημα «Αγάπα τον εαυτό σου» (Love yourself). Αγάπα τον εαυτό σου, γιατί μόνο αυτόν έχεις, και έτσι θα μπορέσεις να αγαπήσεις και τους άλλους. Εντάξει, καλό είναι, αλλά ποιον από όλους τους εαυτούς να αγαπήσω. Γιατί δεν έχουμε μόνο έναν εαυτό, αλλά πολλούς. Το έχει πει ήδη από τη δεκαετία του 1920 ο Καρλ Γιούνγκ. Αλλά έτσι και αλλιώς η σύγχρονη, υπερνεωτερική κοινωνία, ή εναλλακτικά ο υπερ-νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, επιβάλλει στα άτομα μια πολυεπίπεδη ευελιξία πολλαπλών εαυτών. «Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι μέσα μας, δεν υπάρχει μόνο ένας εαυτός», είπε σε κάποιο σημείο της Νορβηγικής – εξαιρετικής – ταινίας «Αγάπη μόνο», η πρωταγωνίστρια γιατρός στο Όσλο. Την είδα προχθές και μόλις τελείωσε η προβολή σημείωσα τα λόγια της. Όπως σημείωσα και το «το σώμα είναι ένα πεδίο μάχης ανάμεσα στην αρρώστια και την υγεία». Θα έλεγα ότι το ίδιο ισχύει με αυτό που ονομάζουμε ψυχή. Ένα πεδίο μάχης ανάμεσα στους εαυτούς μας αλλά και ένα εσωτερικό πεδίο διαλόγου ανοικτό όμως και στους άλλους. Η Ανοιχτότητα στους άλλους σημαίνει δυνατές κοινωνικές σχέσεις αλλά και κοινωνικότητα-συλλογικότητα και ενεργό πολιτειότητα, είμαστε και πολίτες, όχι μόνο άτομα. Χωρίς αυτά δεν υπάρχει σωτηρία και ψυχική υγεία. Αλλά και χωρίς το Άλλο (η φύση, άλλες έμβιες οντότητες, το σύμπαν) δεν υπάρχει υπαρξιακή ισορροπία. Για αυτό έχει μεγάλη σημασία η Διακυβέρνηση του εαυτού. Ελπίζω ότι υπάρχει ένας στενός δρόμος που αν τον περπατήσουμε ανοίγει μια διέξοδο που ωφελεί εμάς αλλά και τους άλλους. Γυρνώντας στο σπίτι έγραψα αυτό το άρθρο, αφού συμβουλεύθηκα κάποια αποσπάσματα των ραδιοφωνικών συζητήσεων που προανέφερα (κάποιες μπορείτε να τις ακούσετε στην πλατφόρμα της ertecho στην ΕΡΤ), έβαλα το ερώτημα για τον Καρλ Γιούνγκ για τους πολλαπλούς εαυτούς στο ChatGPT - με τις κατάλληλες ερωτήσεις γίνεται ένας εξαιρετικός ψηφιακός βοηθός ΤΝ, σημειώνοντας λίγα λάθη – και κοίταξα το βιβλίο του Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν με τον συναφή τίτλο «Ψυχοπολιτική: Ο Νεοφιλελευθερισμός και οι νέες τεχνολογίες της εξουσίας». Συνέχεια στο δεύτερο μέρος.
Η πρόσβαση σε καθαρό και ασφαλές νερό αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, κατοχυρωμένο τόσο στο εθνικό όσο και στο διεθνές δίκαιο. Η περιβαλλοντική υποβάθμιση, ιδίως όταν συνδέεται με τοξικές ουσίες όπως το ουράνιο, ενέχει σοβαρούς κινδύνους για τη δημόσια υγεία, την ασφάλεια και τη βιωσιμότητα των κοινωνιών. Το Ιράν, χώρα με ανεπτυγμένο πυρηνικό πρόγραμμα και σημαντικότατο ρόλο στη γεωπολιτική δυναμική της Μέσης Ανατολής, τις τελευταίες ημέρες βρίσκεται ξανά στο επίκεντρο των διεθνών εξελίξεων, λόγω της νέας εκτεταμένης πολεμικής σύγκρουσης με το Ισραήλ, η οποία δύναται να προκαλέσει σημαντική μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα από ουράνιο.
Η παρούσα μελέτη εξετάζει τις νομικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις του φαινομένου, συνδέοντας την περιβαλλοντική κρίση με τη γεωπολιτική σύγκρουση Ιράν–Ισραήλ. Πέρα από την προσπάθεια ανάδειξης της πιθανής μόλυνσης του νερού από ουράνιο, το κείμενο εστιάζει στην ευθύνη των κρατών και στη σημασία του διεθνούς δικαίου για την προστασία τόσο του φυσικού περιβάλλοντος όσο και της ανθρώπινης ζωής.
*Περίληψη εισήγησης στο πλαίσιο του εικοσαετούς εορτασμού των «Διεθνολογικών Συναντήσεων Ναυπλίου» (3-5 Οκτωβρίου 2025) και με αφορμή τα τεκταινόμενα στη Μέση Ανατολή. (Η παρούσα εισήγηση άπτεται ενός ειδικού θέματος αυτού της πιθανής μόλυνσης των υδάτων, ως «όπλου» πολέμου).
Με αφορμή την εισήγησή μου στο 12ο Ετήσιο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Ένωσης Ελλήνων Δημοσιολόγων (ΕΕΔ), με θέμα την ελευθερία του λόγου και το φαινόμενο των καταχρηστικών αγωγών SLAPP και τη φιλοξενία μου στον αέρα του τοπικού ραδιοφωνικού σταθμού του Βόλου 98,6 FM, ας αναλύσουμε εν συντομία τι είναι οι αγωγές SLAPP και πως σχετίζονται με το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης.
Οι αγωγές SLAPP («Lawsuit Against Public Participation- Αγωγές προς Αποθάρρυνσης της Συμμετοχής του Κοινού») αποτελούν αγωγές «στρατηγικής» από κάποιο ισχυρό πρόσωπο ή ομάδες συμφερόντων κατά συνήθως δημοσιογράφων ή ακτιβιστών ακόμη και πανεπιστημιακών, με απώτερο σκοπό την αποθάρρυνση και τον περιορισμό της ενασχόλησης με θέματα δημόσιου συμφέροντος ή ζητήματα κράτους δικαίου και λειτουργίας της διοίκησης. Η πλειονότητα των αγωγών αυτών δεν έχουν κάποιο συγκεκριμένο νομικό έρεισμα, αποτελούν δηλαδή προδήλως αβάσιμες αγωγές, οι οποίες ασκούνται με κύριο σκοπό την αποτροπή δημοσιοποίησης πορισμάτων της ερευνητικής δημοσιογραφίας και μετάδοσης πληροφοριών, αναφορικά με θέματα διαφθοράς ή κατάχρησης δημοσίου χρήματος.
Η βραβευμένη με Pulitzer Anne Telnaes, γελοιογράφος Washington Post ανακοίνωσε την παραίτησή της από την γνωστή εφημερίδα μετά την απόρριψη του σκίτσου της, το οποίο που απεικόνιζε τον ιδιοκτήτη της εφημερίδας Jeffrey Bezos, και άλλους δισεκατομμυριούχους να προσκυνούν ένα άγαλμα του εκλεγμένου Προέδρου Donald Trump. Η ίδια χαρακτήρισε την πράξη αυτή ως «επικίνδυνη για την ελευθερία του Τύπου».
Το ζήτημα της ελευθερίας του λόγου και δη η ειδική έκφανση του δικαιώματος της ελευθερίας του Τύπου αποτελεί πάντα ένα επίκαιρο επιστημονικό και κοινωνικό ζήτημα. Τα όρια άσκησης του θεμελιώδους αυτού δικαιώματος, σύμφυτου με την ανθρώπινη προσωπικότητα αποτελεί ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον πεδίο σύγκρουσης, το οποίο αναδύεται κάθε φορά σε νέο συγκείμενο, με νέα-σύγχρονα αιτήματα. Ειδικά σήμερα η δράση των ερευνητών δημοσιογράφων υφίσταται κάποιους σημαντικούς περιορισμούς τόσο λόγω του ενισχυμένου νομοθετικού πλαισίου προστασίας των προσωπικών δεδομένων, όσο και λόγω της αύξησης των ρητρών εμπιστευτικότητας στον ευρύτερο ιδιωτικό τομέα. Όμως, ακόμη και στο δημόσιο τομέα, η ύπαρξη διαβαθμισμένων ή εμπιστευτικών εγγράφων, διαμορφώνουν ένα αυξημένο πλαίσιο προστασίας επί τη βάσει του λειτουργικού κριτηρίου της Διοίκησης.
Σχετικά με το θέμα μας, που είναι η σύνδεση της Ευρώπης με τους πολίτες, μου έρχονται στο μυαλό τρία ρήματα: ενημερώνω, επεξηγώ και ενεργοποιώ τους πολίτες.
Τα δύο πρώτα έχουν συζητηθεί εκτενώς όλη την ημέρα. Το τρίτο είναι το πιο σύνθετο και δύσκολο. Επιτρέψτε μου να μοιραστώ κάποιες σκέψεις επ’ αυτού.
Η δημόσια ραδιοτηλεόραση έχει μια ειδική αποστολή σε αυτό το ζήτημα.
Δεν είναι απλώς ένα μέσο μετάδοσης πληροφοριών, αλλά θα πρέπει να αποτελεί η ίδια ένα δημοκρατικό θεσμό. Στην Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση (ΕΡΤ), αυτή η αποστολή, τουλάχιστον στο παρελθόν δεν έμεινε θεωρητική. Υλοποιήθηκε μέσα από πρωτοποριακές πρωτοβουλίες που έφεραν την ευρωπαϊκή πολιτική πιο κοντά στην καθημερινή εμπειρία των πολιτών. Δύο από αυτές ξεχωρίζουν:
Το EuropeDirect της ΕΡΤ (2006–2010) και τα Συμβούλια Κοινωνικής Ευθύνης (ΣΚΕ) (2015–2018) – και τα δύο σχεδιασμένα και υλοποιημένα από το Τμήμα Κοινωνικής Ευθύνης της ΕΡΤ.
Ας ξεκινήσουμε με το EuropeDirect της ΕΡΤ, τον πρώτο πολυμεσικό κόμβο ενημέρωσης για την ΕΕ που δημιουργήθηκε ποτέ στο πλαίσιο δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού φορέα. Η καινοτομία του στηρίχτηκε σε τέσσερις άξονες:
Το αποτέλεσμα; Η ΕΡΤ έγινε γέφυρα ανάμεσα στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και τους Έλληνες πολίτες. Δεν μετέδιδε απλώς πληροφορίες· δημιουργούσε χώρους διαλόγου. Έφερε ευρωβουλευτές στα σαλόνια των πολιτών, έδωσε φωνή στις ερωτήσεις τους και υπενθύμισε ότι η Ευρώπη δεν είναι κάτι μακρινό – είναι μέρος της καθημερινότητάς τους.
Η δεύτερη σημαντική πρωτοβουλία – τα Συμβούλια Κοινωνικής Ευθύνης (ΣΚΕ) – πήγε αυτό το όραμα ένα βήμα παραπέρα. Βασισμένα στο μοντέλο των συνελεύσεων πολιτών, τα ΣΚΕ αποτέλεσαν σώμα δημοκρατικής διαβούλευσης και εποπτείας για τη δημόσια ραδιοτηλεόραση.
Πενήντα πέντε πολίτες που επιλέχθηκαν τυχαία με κλήρωση και πενήντα πέντε εκπρόσωποι θεσμών/ΜΚΟ συναντιόντουσαν για να συζητήσουν και να συνδιαμορφώσουν τις προτεραιότητες περιεχομένου της ΕΡΤ.
Ανάμεσα στις βασικές τους προτάσεις: η ενίσχυση της ερευνητικής δημοσιογραφίας και η διεύρυνση της κάλυψης ευρωπαϊκών θεμάτων.
Τα ΣΚΕ, μαζί με την τηλεοπτική εκπομπή «Πολίτες», ήταν κάτι περισσότερο από μία συμβουλευτική επιτροπή. Ήταν ένα πείραμα συμμετοχικής δημοκρατίας, το οποίο αναγνωρίστηκε από την Ευρωπαϊκή Ραδιοτηλεοπτική Ένωση (EBU) ως καλό παράδειγμα συμμετοχικής διακυβέρνησης στα δημόσια ΜΜΕ.
Έδωσε φωνή στους πολίτες άμεσα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων του φορέα – και το πιο σημαντικό, δημιούργησε μια νέα κουλτούρα λογοδοσίας και διαφάνειας.
Αυτό ήταν το παρελθόν – αλλά πιστεύω πως αυτές οι πρωτοβουλίες ανοίγουν δρόμους για το μέλλον. Σε μια εποχή όπου η ψηφιακή δημοκρατία επεκτείνεται ραγδαία και οι απειλές προς την Ευρωπαϊκή Ένωση αυξάνονται, τα μοντέλα του EuropeDirect και των ΣΚΕ μπορούν να επανασχεδιαστούν με νέα τεχνολογικά μέσα.
Φανταστείτε έναν ψηφιακό κόμβο Ευρώπης από την ΕΡΤ: μια πλατφόρμα όπου οι πολίτες συμμετέχουν σε ζωντανά Q&A με ευρωβουλευτές, παρακολουθούν σύντομα βίντεο και infographics, και συμμετέχουν σε δημοσκοπήσεις πολιτικής.
Φανταστείτε ένα νέο μοντέλο ερευνητικής δημοσιογραφίας: όπου οι ίδιοι οι πολίτες προτείνουν θέματα και συμμετέχουν στην ανεύρεση πληροφοριών. Αυτό δεν εκδημοκρατίζει απλώς τη δημοσιογραφία – χτίζει εμπιστοσύνη και συλλογική ιδιοκτησία στη διαδικασία.
Φανταστείτε ένα ηλεκτρονικό ΣΚΕ: έναν ψηφιακό χώρο διαβούλευσης, όπου πολίτες από όλη την Ελλάδα συζητούν διαδικτυακά για το τι πρέπει να καλύπτουν τα δημόσια ΜΜΕ – και πώς. Με τη συνεργασία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η ΕΡΤ θα μπορούσε ακόμη και να ηγηθεί μιας πανευρωπαϊκής πρωτοβουλίας για την ενεργοποίηση των πολιτών.
Η παρακαταθήκη των EuropeDirect και των ΣΚΕ μας δείχνει ότι η δημόσια ραδιοτηλεόραση μπορεί να κάνει περισσότερα από το να μεταδίδει. Μπορεί να συνδέει. Μπορεί να ενδυναμώνει. Μπορεί να μεταμορφώνει.
Σε μια εποχή όπου η δημοσιογραφία δοκιμάζεται – από την παραπληροφόρηση, την πόλωση και την εμπορική της κρίση – χρειαζόμαστε αυτού του τύπου τις δημοκρατικές καινοτομίες περισσότερο από ποτέ.
Δεν ξεκινάμε από το μηδέν. Έχουμε την εμπειρία. Έχουμε τα παραδείγματα. Έχουμε τα εργαλεία.
Αυτό που χρειαζόμαστε είναι η βούληση να φέρουμε αυτά τα διδάγματα στο παρόν και να τα εξελίξουμε για το μέλλον.
Η δημοσιογραφία στην ΕΕ μπορεί – και πρέπει – να γίνει δύναμη πολιτικής ενδυνάμωσης των πολιτών.
Η ΕΡΤ μπορεί – και πρέπει – να ηγηθεί σε αυτό.
Οι Εκδόσεις Παπαζήση,
έχουν την τιμή να σας προσκαλέσουν
στην παρουσίαση του βιβλίου του Μηνά Σαματά
Το Κομματικό Κράτος στην Ελλάδα στα
50 Χρόνια από τη Μεταπολίτευση (1974-2024)
Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί
τη Δευτέρα 31 Μαρτίου 2025 και ώρα 18:00
στην αίθουσα εκδηλώσεων της ΕΣΗΕΑ
( Ακαδημίας 20, 3ος όροφος, Αθήνα )
Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι:
Νίκος Αλιβιζάτος
Ομότιμος Καθηγητής ΕΚΠΑ
Δρ Παναγιώτης Καρκατσούλης
Εμπειρογνώμονας Δημόσιας Διοίκησης, Σύμβουλος ΑΣΕΠ,
πρ. Βουλευτής
Δρ Κώστας Παπαδημητρίου
Πρόεδρος του Διοικητικού Επιμελητηρίου
Δρ Απόστολος Παπατόλιας
Εμπειρογνώμονας Δημόσιας Διοίκησης, πρ. Νομάρχης
Την εκδήλωση θα συντονίσει ο Αντώνης Μακρυδημήτρης, Ομότιμος Καθηγητής ΕΚΠΑ
Η ΕΕ έχει καταφέρει να διαχειριστεί προηγούμενες παγκόσμιες κρίσεις με μεγαλύτερη επιτυχία από ότι συνήθως πιστεύουμε. Το ίδιο αναμένεται και τώρα ως απάντηση στις μεταβαλλόμενες διατλαντικές σχέσεις. Το σημείο καμπής ήταν η κρίση του Covid-19, όταν ιδρύθηκε το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΤΑΑ) και συμφωνήθηκε μια κοινή στρατηγική εμβολιασμού. Ο συντονισμός μεταξύ των θεσμικών οργάνων της ΕΕ και των κρατών μελών για την αντιμετώπιση κρίσεων ήταν συχνά άτυπος και ρεαλιστικός, σχετικά γρήγορος και με γνώμονα λύσεις που μπορούν να εγγυηθούν την εφαρμογή και την επίλυση των πιο άμεσων επιπτώσεων της κρίσης.
Όταν μια κρίση γίνεται αντιληπτή ως υπαρξιακή για την ίδια την Ένωση και καθολική για όλα τα κράτη μέλη, το κίνητρο για συντονισμό είναι μεγαλύτερο, καθώς αναγνωρίζεται ότι μια εθνική αντίδραση πιθανότατα θα είναι ανεπαρκής. Η κινητοποίηση πραγματοποιείται αρχικά μέσω του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στη διευκόλυνση του συντονισμού και της εφαρμογής.
Η συμφωνία μεταξύ της Γαλλίας και της Γερμανίας υπήρξε καθοριστική για όλες τις αποφάσεις κατά τη διάρκεια των πρόσφατων κρίσεων στην ΕΕ. Το τι συμβαίνει στο εσωτερικό αυτών των δύο χωρών είναι κρίσιμο για την αντιμετώπιση των κρίσεων και γι' αυτό η εκλογή Μερτς στη Γερμανία έφερε ανακούφιση στην Ευρώπη.
Η φιλόδοξη διαχείριση κρίσεων από την ΕΕ προκαλεί πιέσεις στις πιο ευρωσκεπτικιστικές κυβερνήσεις όπως η Ουγγαρία, η Σλοβακία και η Ιταλία. Παρόλα αυτά τα νέα συντονιστικά αντανακλαστικά σε συνθήκες κρίσης έχουν επιτρέψει μέχρι σήμερα στην ΕΕ να συνεχίσει την πορεία της. Οι ευρωσκεπτικιστικές κυβερνήσεις αισθάνονται πιεσμένες να ακολουθήσουν και έχουν πολλά να χάσουν αν δεν το κάνουν και έτσι διαφοροποιούνται μόνο περιστασιακά.
Θα καταφέρει η ΕΕ να συντονίσει τις δράσεις της υπό το πρίσμα των μεταβαλλόμενων διατλαντικών σχέσεων; Με βάση όσα γνωρίζουμε από προηγούμενες κρίσεις, η πιο πιθανή απάντηση είναι ναι. Η ανεπίσημες διαδικασίες, η ευελιξία, ο πραγματισμός και η καινοτομία, που αποτέλεσαν το κλειδί για τον συντονισμό της ΕΕ κατά τη διάρκεια των κρίσεων από το 2021 και μετά, είναι πιθανό να ακολουθηθεί και σήμερα.
Ο πρώτος μήνας της δεύτερης διακυβέρνησης Τραμπ έχει ταρακουνήσει την Ευρώπη. Οι κοινές δυτικές αξίες του φιλελευθερισμού, της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης και του σεβασμού του διεθνούς δικαίου, για τις οποίες οι ΗΠΑ υπήρξαν πρωτοπόρος, δεν μπορούν πλέον να θεωρούνται δεδομένες. Οι οικονομικά συμφέρουσες για τις ΗΠΑ συμφωνίες, ανεξάρτητα από τις πολιτικές επιπτώσεις τους, φαίνεται να είναι η απόλυτη προτεραιότητα. Αυτή η πραγματικότητα αποτελεί μια καθολική και υπαρξιακή νέα κρίση που θα οδηγήσει την ΕΕ σε συντονισμό της δράση της.
Όσον αφορά την άμυνα και τον πόλεμο κατά της Ουκρανίας, παρατηρείται στενή συνεργασία με το Ηνωμένο Βασίλειο, με τον Keir Starmer να παίζει ηγετικό ρόλος στις συνόδους κορυφής στο Παρίσι και το Λονδίνο. Οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν καταστήσει σαφές ότι προτίθενται να εντείνουν τις προσπάθειές τους, να παράσχουν εγγυήσεις ασφαλείας στην Ουκρανία και να αυξήσουν τις αμυντικές τους δαπάνες.
Όσον αφορά το εμπόριο και την απάντηση σε πιθανούς επιθετικούς δασμούς των ΗΠΑ, ο συντονισμός είναι ευκολότερος, δεδομένου ότι η αρμοδιότητα ανήκει στην ΕΕ. Το 2023 εγκρίθηκε πράξη κατά των μέτρων εξαναγκασμού η οποία έχει σχεδιαστεί για να λειτουργεί αποτρεπτικά, αλλά αν υπάρξουν επιθετικοί δασμοί, το Συμβούλιο με πλειοψηφία μπορεί να αποφασίσει επιβολή δασμών, περιορισμούς στο εμπόριο υπηρεσιών, καθώς και περιορισμούς στην πρόσβαση σε άμεσες ξένες επενδύσεις και δημόσιες συμβάσεις.
Αντί να αναρωτιόμαστε αν η Ευρώπη μπορεί να συντονιστεί, θα πρέπει να συζητάμε μια ολιστική και ρεαλιστική στρατηγική ώστε να πλοηγηθούμε σε αυτά τα αχαρτογράφητα νερά και να επικρατήσει η ειρήνη έναντι του πολέμου. Οι δίαυλοι με τις ΗΠΑ θα πρέπει να παραμείνουν ανοιχτοί. Ο συντονισμός από μόνος του σίγουρα δεν επαρκεί.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 7/3/2025.
Κοινωνία πολιτών και πολιτική εξουσία βρίσκονται σε ανομολόγητη ή και ομολογημένη σύγκρουση. Από όποια πλευρά και να κοιτάξεις, της παραδοσιακής ή της δημοκρατικής αριστεράς, της φιλελεύθερης ή της παραδοσιακής δεξιάς, υφέρπει ανταγωνισμός, που φυσικά οξύνεται όσο κινούμαστε προς τα άκρα. Για το ΚΚΕ η κοινωνία πολιτών αποτελεί δεκανίκι του καπιταλιστικού συστήματος και κάποτε τελευταίο του καταφύγιο, μια σοσιαλιστική κοινωνία δεν θα την έχει ανάγκη, εξάλλου δεν υπάρχει κάτι που λέγεται (ευγενής) εθελοντισμός μεταξύ των ανθρωπίνων κινήτρων, αυτά είναι για αφελείς. Για την άκρα δεξιά, μπροστά στο συμφέρον της πατρίδας που είναι ανώτερη όλων -και ως αξία και των άλλων πατρίδων- καθώς και της σιδηρού επιβολής «νόμου και τάξης», υποχωρούν τα πάντα και φυσικά ο πολίτης και οι ενώσεις του τείνουν να εκμηδενίζονται, συκοφαντούνται και δαιμονοποιούνται, οι διαδηλώσεις για την ειρήνη, ελευθερία ή κοινωνικά αιτήματα συνιστούν προδοσία, μόνος άξιος εθελοντισμός η αυστηρή πειθαρχία «υπέρ πίστεως και πατρίδος» δια του (κατά κανόνα αδιαμεσολάβητης αντιπροσώπευσης) χαρισματικού αρχηγού του έθνους.
Ακόμη και οι πλέον ανοιχτόμυαλοι, ευφυείς και δημοκράτες πολιτικοί ωστόσο, στο βάθος θεωρούν ότι η επίλυση των θεμάτων είναι δική τους δουλειά, διεκδικούν -ακόμη και άθελα- το μονοπώλιο επί της πολιτικής, λαϊκή κυριαρχία γαρ, ειδικώς όταν πρόκειται για αναδιανομή πόρων, πολιτικές αποφάσεις και δημόσια παράσταση ισχύος, στην ουσία κρατικοποιούν την αρετή και ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το ηθικό πλεονέκτημα, οι πολίτες οφείλουν να στηρίζουν κατά βάση άκριτα το κόμμα ή/και την κυβέρνηση, ειδικώς τα μέλη και οι προσκείμενοι, καθώς ο πολιτικός ανταγωνισμός είναι αμείλικτος και ο αντίπαλος είναι εκεί. Οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες με κοινωφελή προορισμό είναι ευπρόσδεκτες, εφόσον δεν ρίχνουν νερό στον μύλο του αντιπάλου κόμματος/κυβέρνησης και δεν διεκδικούν «δόξα από τη δόξα» του πολιτικού.
Σε κάθε περίπτωση, σε ρόλο συμπληρωματικό (σοσιαλδημοκρατία), αναπληρωματικό (αριστερά) ή υποκατάστατο (φιλελεύθερη) της πολιτικής, η κοινωνία πολιτών συνιστά αναμφισβήτητα τη ραχοκοκαλιά της από κάτω προς τα πάνω (bottomup) εκδήλωσης της πολιτικής συμμετοχής, εν αντιθέσει με την πολιτική (συντεταγμένη πολιτεία, κόμματα, πολιτικοί και πολιτική/policy) που συνιστά την τυπική εκδήλωση της από πάνω προς τα κάτω πολιτικής (topdown).
Ο Κώστας Σημίτης υπήρξε ένας αξιόλογος «γεφυροποιός» των δύο αυτών εκφάνσεων της πολιτικής, εξουσία και κοινωνία, πολιτεία και κοινωνία πολιτών, κράτος και εθελοντισμός. Πιθανότατα, μεταξύ των Ελλήνων Πρωθυπουργών της μεταπολίτευσης, ήταν ο λιγότερο «συγκρουσιακός» και «ακομπλεξάριστος» με την κοινωνία πολιτών, άρα εκείνος που ήταν πιο κοντά σε αυτήν, εκείνος που την ενέτασσε στην πολιτική του σκέψη, κατά την περίοδο της πολιτικής του επίδρασης και με βάση τα διακυβεύματα και το περιβάλλον της εποχής του (1996-2004). Αλλά και πάλι. Ήταν πολιτικός. «Καλά είναι όλα αυτά κύριε Γιαννή, η κοινωνία πολιτών, ο εθελοντισμός, οι ΜΚΟ, οι δωρεές, αλλά οι κοινωνίες σήμερα χρειάζονται πολιτική, δημόσιους προϋπολογισμούς και πολιτικές για να αντιμετωπίζονται τα μεγάλα προβλήματα που έχει ο κόσμος, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά», μου είπε, σε μια συνάντηση μιας ώρας στο γραφείο του στην οδό Ακαδημίας το 2006.
Ούτε κουβέντα περί Κωνσταντίνου Καραμανλή, Αντρέα Παπανδρέου, Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, Αντώνη Σαμαρά και Αλέξη Τσίπρα, ως προς τη σχέση τους με την κοινωνία πολιτών, ήταν τυπικές περιπτώσεις ανθρώπων εξουσίας, φαντάζομαι ο εθελοντής για εκείνους στην πραγματικότητα θα διέθετε πολιτικό ανάστημα μυρμηγκιού, πέραν των καλολογικών χαρακτηρισμών και των ύμνων που περισσεύουν μεταξύ των πολιτικών όταν μιλούν δημοσίως και ενώπιον εθελοντικών πρωτοβουλιών. Οι Κώστας Καραμανλής και Γιώργος Παπανδρέου, διέθεταν μια μεγαλύτερη ευαισθησία και ενδιαφέρον για τον τομέα αυτόν, ειδικώς προ Πρωθυπουργίας τους, ωστόσο ο πρώτος, τυπικός κρατιστής εξάλλου, δεν συνέχισε με το ίδιο σθένος όταν έγινε Πρωθυπουργός και ήταν αλυσιτελής η δέσμευση του στον τομέα αυτόν αφήνοντας τον κάπως στην τύχη του, κάνοντας και άτυχες επιλογές, ο δε δεύτερος δεν πρόλαβε οτιδήποτε σχετικό, καθώς κατακλύσθηκε από το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης που μονοπώλησε σχεδόν τη θητεία του και επισκίασε τα πάντα, παρότι τότε η κοινωνία πολιτών και τα εθελοντικά δίκτυα όρθωσαν ανάστημα, εν μέρει μεταλλάχθηκαν και είχαν πολύτιμη συνεισφορά στη διαχείριση της. Για τον Κυριάκο Μητσοτάκη δεν είναι ακόμη η στιγμή της αξιολόγησης, παραβάλλεται με τον Κ.Σημίτη στο θέμα αυτό, αν και η εξόχως και ίσως πρωτόγνωρη διαχειριστική επίδοση και πνεύμα και μάλιστα στην κατεύθυνση της οικονομικής ανάταξης και ανάπτυξης, παραμερίζει κάπως τη δέσμευση του στον τομέα, αν και είναι αξιοσημείωτο το κανονιστικό πλαίσιο που εισήχθη για πρώτη φορά με τον Ν. 4873-2021.
Ο Κυριάκος Μητσοτάκης (μέχρι στιγμής), όπως και ο Κώστας Σημίτης, διαπνέονται κι αυτοί από ένα πνεύμα κρατισμού και «ρεαλισμού», που δεν επιτρέπει βαθιές αναπνοές εθελοντισμού, δωρεών, χορηγιών, ευεργεσίας, (πραγματικής) διαβούλευσης, ΕΚΕ, κοινωνικής οικονομίας, καταξίωσης του κόσμου των συλλόγων και των ιδρυμάτων, τελικώς κοινωνίας πολιτών. Κατά την αντίληψη τους ο βολονταρισμός των λίγων καλοπροαίρετων και ενδεχομένως γενναίων και αλτρουιστών, ατόμων και ομάδων, δεν αρκεί, χρειάζεται αποτελεσματική δράση και τεράστιοι πόροι, προβολή κρατικής βούλησης. Ακόμη κι αν αυτή υπόκειται σε στρεβλώσεις, διασπάθιση, πελατειασμό, κατακερματισμό δυνάμεων και περισπάσεις λόγω της κρατικής πολυπραγμοσύνης, την κακονομία και πολυνομία. Και οι δύο όμως, Σημίτης και Μητσοτάκης έχουν να επιδείξουν τον ταχύτερο βηματισμό όσμωσης των δύο (ΚτΠ και εξουσία), κατά τον μεταπολιτευτικό χρόνο, επιπλέον διαθέτουν ως προσωπική ιδιότητα ενσυναίσθηση και όχι αλλαζονεία προς τον πολίτη, δεδομένων των περιορισμών του ρόλου τους .
Ο Κώστας Σημίτης είχε διαβάσει προσεκτικά το βιβλίο που του είχα αποστείλει «Τι είναι η Κοινωνία Πολιτών» (διαθέσιμο προς αποστολή σε όποιον ενδιαφέρεται) και έκανε έναν μεγάλο αριθμό παρατηρήσεων και σχολίων, τα οποία μου έκανε εντύπωση ότι είχε σημειωμένα με μολύβι «faber», πάνω στο βιβλίο, τα οποία διεξήλθε διεξοδικά στη συζήτηση. Ένα από τα θέματα που στάθηκε ήταν η όχι αναγκαία κατά τη γνώμη του αναθεώρηση του Συντάγματος προς περαιτέρω κατοχύρωση της κοινωνίας πολιτών. Το άρθρο 12 «Το δικαίωμα της σύστασης ενώσεων και μη κερδοσκοπικών σωματείων» αρκούσε και διαπνεόμενος από ένα πνεύμα λιτότητας και μη διόγκωσης των συνταγματικών προβλέψεων, αναγνώριζε μόνον τη συμβολική αξία μιας τέτοιας αλλαγής και ορθώς. Ήταν η περίοδος που ένας μεγάλος αριθμός οργανώσεων και προσώπων υπό την Καμπάνια των 800 ΜΚΟ, είχαν προτείνει αυτήν την τροποποίηση, που αν και ψηφίσθηκε με πάνω από 151 ψήφους από δύο Βουλές, δεν επιτεύχθηκε μια φορά το όριο των 180 ψήφων λόγω των πολιτικών εξελίξεων που οδήγησαν στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2009. Αναγνώρισε επίσης τα ζητήματα της ασφάλισης των εθελοντών -που δεν έχει λυθεί μέχρι σήμερα-, την έλλειψη κανονιστικού πλαισίου και καταγραφής τους κ.α. Είχε μια αναμφισβήτητα θετική στάση απέναντι στον κόσμο των ενώσεων πολιτών τόσο ως ένα απαραίτητο συστατικό της δημοκρατίας για την επίτευξη δημοσίου ελέγχου των φορέων εξουσίας και συμπλήρωσης των αδυναμιών του κράτους, όσο και ως φορέας νέων ιδεών, πλουραλισμού και ανεκτικότητας, δημοκρατικής εκπαίδευσης δια της συμμετοχής των πολιτών και πρωτοπορίας της κοινωνίας, με κοσμοπολιτική ενατένιση. Το ενδιαφέρον του στράφηκε στο πλαίσιο αυτό προς τις ανεξάρτητες διοικητικές αρχές και επί της θητείας του, πρώτον δημιουργήθηκε ο Συνήγορος του Πολίτη και δεύτερον ο πρώτος Έλληνας Συνήγορος του Πολίτη εξελέγη Ευρωπαίος Obdusman, ο Νικηφόρος Διαμαντούρος. Προφανώς υπήρχε αμοιβαία επιροοή.
Την Άνοιξη του 2001 με κεντρική συνιστώσα την Κίνηση Πολιτών για μια Ανοιχτή Κοινωνία, ένας αριθμός Οργανώσεων Κοινωνίας Πολιτών, οργάνωσε έναν κύκλο δημοσίων ομιλιών των πολιτικών αρχηγών «Η Κοινωνία Πολιτών και η Δημοκρατία του 21ου αιώνα». Ήμουν μεταξύ των οργανωτών. Στις 6 Μαρτίου 2021 ο Κ.Σημίτης, στις 24.4.2021 ο Κ.Καραμανλής, στις 23.5.2021 ο Ν.Κωνσταντόπουλος. Η Αλ.Παπαρήγα αρνήθηκε να συμμετάσχει, ενώ δεν κατέστη εφικτή η οργάνωση της ομιλίας από τον Στ.Μάνο. Στην ομιλία του ο Κ.Σημίτης, αφού επισημαίνει τις νέες συνθήκες, την πρόοδο που έχει επιτευχθεί και την επιτακτικότητα των ερωτημάτων για την Ελλάδα, τοποθετείται ξεκάθαρα ότι την απάντηση απέναντι στις προκλήσεις δίνει η κοινωνία των πολιτών, η ανοιχτή κοινωνία, ότι η αυριανή ελληνική κοινωνία πρέπει να είναι ανοιχτή στον κόσμο, ευρωπαϊκή και ότι η διαμόρφωση μιας τέτοιας στρατηγικής, ο εκσυγχρονισμός της κοινωνίας δεν είναι υπόθεση του κράτους. Κοινωνία πολιτών και ανοιχτή κοινωνία, «είναι η κοινωνία της ελευθερίας και της συμμετοχής, η κοινωνία της ευθύνης και της αλληλεγγύης, η κοινωνία της δημιουργίας, η κοινωνία που προσέρχεται με αυτοπεποίθηση στον διάλογο με άλλες κοινωνίες, με άλλους πολιτισμούς». Ελευθερία λοιπόν, εθελοντισμός, ένας κόσμος.
Όπως ο Άντονυ Γκίντενς είχε επηρεάσει τον Τόνυ Μπλερ, ο Νίκος Μουζέλης είχε επίδραση στον Κ.Σημίτη στο ζήτημα της κοινωνίας πολιτών. Τότε τέθηκαν τα θεμέλια ενός άλλου τρίτου δρόμου και του τρίτου τομέα, μετά ή μεταξύ του ιδιωτικού και του δημοσίου. Αναφέρθηκε από τον Κ.Τσουκαλά στον επικήδειο η κοινωνία πολιτών ως ένα από τα τρία θέματα που ο Κ.Σ. απέδιδε σημασία χάριν της αδιάλειπτης προσωπικής του συμμετοχής, (1) βελτίωση της Ελλάδας, (2) στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, (3) κοινωνική πολιτική/κοινωνία πολιτών/πολιτισμός: (4’10΄΄ πριν το τέλος: www.lifo.gr/now/politics/o-sygklonistikos-epikideios-toy-k-tsoykala-gia-ton-kosta-simiti). Δυστυχώς δεν υπήρξε συνέχεια σε αυτήν την επεξεργασία και όσμωση, ούτε από τον ίδιο τον Κ.Σημίτη μετά το πέρας της θητείας του, ούτε και από τα κόμματα που εναλλάχθηκαν στην κυβέρνηση έκτοτε. Αντιθέτως η κοινωνία πολιτών, σε έναν βαθμό έχει γίνει άφωνο εργαλείο της κυβερνητικής εξουσίας διαμέσου κυρίως της διανομής οικονομικών πόρων, αυτό στην Ελλάδα, λόγω του μεγέθους και της ποιότητας του κράτους.
- Επισυνάπτω την επιμελημένη έκδοση κατά το μέρος της ομιλίας Κ.Σημίτη. Είναι διαθέσιμα και τα υπόλοιπα μέρη σε όποιον/α ενδιαφέρεται.
Το περιβάλλον σήμερα έχει αλλάξει. Το 2001 η αισιοδοξία, εντός και εκτός Ελλάδος, διατηρείτο. Η εκσυγχρονιστική επιμονή του Κ.Σημίτη τότε για εξωστρέφεια, «ήρεμα νερά» στις διεθνείς σχέσεις και συμπερίληψη του διαφορετικού και των μεταναστών, σήμερα θα ακουγόταν ως λόγος της ριζοσπαστικής αριστεράς. «Στις προκλήσεις του νέου περιβάλλοντος δεν απαντάμε με την περιχαράκωση στο κλειστό σύμπαν της παραδοσιακής κοινότητας, με την τυφλή προσήλωση στην παράδοση, με την ευλαβική τήρηση αδιαμφισβήτητων και αμετακίνητων κανόνων, με την αυτάρκεια και την ασφάλεια του δήθεν αιώνιου. ….Η εικόνα της φοβίας και της αδράνειας ….. αδικεί μια κοινωνία που στάθηκε ικανή να αλλάξει ριζικά και να αναδεχθεί χωρίς μείζονες αντιδράσεις, πολλές εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες».
Σήμερα στο επίκεντρο της κοινωνίας πολιτών τίθεται υποχρεωτικά το διακύβευμα της υπεράσπισης της δημοκρατίας εντός των τειχών, η φιλελεύθερη δημοκρατία και ο ορθολογισμός, αυτό που τότε και μέχρι πρότινος θεωρείτο δεδομένο. Άνευ αυτού τα υπόλοιπα φαντάζουν ως πολυτέλεια. Σήμερα που δείχνει ότι επιστρέφουμε σε συνθήκες προ Β΄ΠΠ, όπου γίνεται αποδεκτό, θεμιτό, εύλογο και οσάκις προς χειροκρότημα, ο ισχυρός να προβάλλει με κυνισμό την ισχύ του και να παίρνει αυτό που θέλει, όπου «το έθνος μου πρώτα» κι «ελάτε να το κάνουμε πάλι μεγάλο» καθιστά κάθε άλλη φωνή προδοτική και την πολυμέρεια και τη διεθνή τάξη φενάκη, όπου το κάθε είδους συμφέρον νοείται ξανά ως το στενό συμφέρον και μόνον και όπου η ελευθερία και τα δικαιώματα πρέπει να υποστέλλονται μπροστά στις νέες προτεραιότητες ενός εξ’ ορισμού απειλητικού περίγυρου, αυτά αποδυναμώνουν την κοινωνία πολιτών και κάθε μορφή εθελοντισμού, τη μερική εκχώρηση κυριαρχίας υπέρ ενός ευρύτερου συμφέροντος συμπεριλαμβανόμενης, τη συμπερίληψη υπέρ της μονομέρειας και ομοιογένειας και τελικώς απειλούν να αλλοιώσουν το αξιακό και πολιτισμικό περιβάλλον. Αυτό που στην ΕΕ αποκαλούσαμε ζωτικό εθνικό συμφέρον και μας απέτρεπε από το να αποκτήσουμε μια κοινή εξωτερική πολιτική και άμυνα που καθυστερημένα διαπιστώνουμε τώρα πόσο αναγκαία είναι, τώρα το επικαλούνται απροσχημάτιστα οι ισχυροί εξ ανατολών και εκ δυσμάς.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία, η κοινωνία πολιτών και η διεθνής ειρήνη, είναι αλληλένδετα, μαζί απειλούνται και μαζί θα τα υπερασπιστούμε. Η παρακαταθήκη του Κώστα Σημίτη, αποτελεί «διακομματική» πηγή έμπνευσης και δημιουργίας.
