Wednesday, 08 May 2024
Τα άρθρα Μελών και Φίλων της Παρέμβασης, όπως δημοσιεύτηκαν στον ελληνικό και διεθνή τύπο.
Για να δείτε τα άρθρα ανά συγγραφέα, πατήστε εδώ .
«Δεν θα επιτρέπατε στον παππού σας να αποφασίσει τι θα φορέσετε ή τι μουσική θα ακούσετε, αλλά του επιτρέπετε να αποφασίζει για το περιβάλλον στο οποίο θα ζήσετε;» διερωτήθηκε ο Μπάρακ Ομπάμα μιλώντας σε νέους στην Κολωνία, πριν από μερικές ημέρες, προτρέποντας τους να ενδιαφερθούν για τις δημοκρατικές διαδικασίες.
Ο προβληματισμός γύρω από την «αποπολιτικοποίηση» των νέων δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Ούτε καν σύγχρονο. Εδώ και δεκαετίες, πολιτικοί εντός και εκτός συνόρων ανησυχούν που οι μετεφηβικές ηλικίες τούς γυρνούν την πλάτη.
Στις αρχές της δεκαετίας του ΄80 ο Ανδρέας Παπανδρέου δημιουργεί τον θεσμό των μαθητικών κοινοτήτων. Θεωρητικά, με σκοπό να εντάξει τους μαθητές στα πολιτικά πράγματα. Πραγματικός του στόχος να κερδίσει το ΠΑΣΟΚ τη νεολαία της εποχής. Το 2019 ο «wannabe Ανδρέας» Αλέξης Τσίπρας δίνει ψήφο σε όσους έχουν γεννηθεί εντός του 2002. Η λογική είναι η ίδια. Εγώ σας βάζω από νωρίς στην πολιτική, εμένα θα ψηφίσετε.
Φυσικά το αποτέλεσμα είναι συχνά διαφορετικό από την πρόθεση. Για το ΠΑΣΟΚ, οι μαθητικές κοινότητες αποδείχθηκαν μια απλή εμπορική συναλλαγή για τις πενθήμερες εκδρομές, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις λειτούργησαν ως φυτώριο συνδικαλιστών φοιτητών στα πανεπιστήμια που τροφοδοτεί κατόπιν το πολιτικό προσωπικό της χώρας. Ενδεικτική είναι η πορεία του σημερινού πρωθυπουργού: από το 15μελές και τις καταλήψεις στο Πολυκλαδικό Λύκειο Αμπελοκήπων, στο κόμμα, στον φοιτητικό συνδικαλισμό στο Πολυτεχνείο, στον δήμο και, ελέω κρίσης, στην πρωθυπουργία. (Μόνο το Ποτάμι υποστηρίζει ενιαίο ψηφοδέλτιο στις φοιτητικές εκλογές και κατάργηση των κομματικών νεολαίων που εμποδίζουν τον εκσυγχρονισμό των ελληνικών πανεπιστημίων.)
Σήμερα ο πρωθυπουργός ελπίζει στην ψήφο της νέας γενιάς, δίνοντας το δικαίωμα του εκλέγειν σε περίπου 130.000 νέους ψηφοφόρους. Δίνει ψήφο σε μαθητές της Β' Λυκείου, σε όσους είναι 16 χρονών και μία μέρα.
Θα ξεγελαστούν οι νέοι να ψηφίσουν ΣΥΡΙΖΑ στις 26 Μαΐου; Ο ίδιος πάντως, αν και σήμερα υιοθετεί πρακτικές ΠΑΣΟΚ, δεν γράφτηκε ως μαθητής στο ΠΑΣΟΚ, αλλά στην ΚΝΕ. Ήταν, με αναφορές Διονύση Σαββόπουλου, ο «16άρης που γ... τα Λύκεια» και σήμερα είναι «σχεδόν 45 ετών με μπλοκ επιταγών».
Οι σημερινοί δεκαεξάχρονοι γνωρίζουν ακόμα περισσότερα από ότι ο κ. Τσίπρας στην ηλικία τους. Έχουν όλη τη γνώση του κόσμου στο κινητό τους τηλέφωνο. Γνώση αφιλτράριστη, ωμή και πολλές φορές «fake». Το αποτέλεσμα είναι να απαξιώνουν και άλλο την «καθοδηγούμενη» πολιτική.
Οι νέοι δεν «καίγονται» για ψήφο στα 16. Θέλουν καλύτερα βιβλία. Θέλουν καλύτερες αθλητικές εγκαταστάσεις. Θέλουν διαδραστικούς πίνακες σαν αυτούς που βλέπουν στις αμερικάνικες ταινίες. Θέλουν, εν τέλει, καλύτερα σχολεία. Για τους περισσότερους μαθητές, απλώς δεν υπάρχει κανένα σημείο επαφής με το πολιτικό σύστημα – εκτός από τα σχολεία όπου εμφανίζουν δυναμική το ιστορικά σταθερό ΚΚΕ και ο επικίνδυνος χουλιγκανισμός της Χρυσής Αυγής.
Κοινώς, ο πολιτικός κόσμος δεν λέει σχεδόν τίποτα που να τους ενδιαφέρει... Στην Α΄ Λυκείου ο νους τους είναι αλλού. Στα όνειρα τους (για πολλούς μακριά από την Ελλάδα) και όχι ποιο κόμμα θα επικρατήσει στις εκλογές.
Α, συγνώμη ξέχασα, συζητάμε ακόμα για το πανεπιστημιακό άσυλο και τα μη κρατικά πανεπιστήμια. Γίναμε οι παππούδες μας, οι οποίοι, όταν τους μαθαίναμε πώς λειτουργεί το χειριστήριο της τηλεόρασης, μετά δεν μας άφηναν ποτέ να το κρατήσουμε...
*Δημοσιεύτηκε στην "Huffingtonpost.gr" στις 12/4/2019.
Αν σε κάτι διέφερε σημαντικά ο ΣΥΡΙΖΑ σε σχέση με τα υπόλοιπα ελληνικά κόμματα, ήταν στην ποιότητα της εσωκομματικής του δημοκρατίας. Κουβαλώντας στις αποσκευές του τις παραδόσεις εσωκομματικής λειτουργίας της ευρωπαϊκής Αριστεράς, σοσιαλιστικής και ευρωκομμουνιστικής, ήταν το μόνο πολιτικό κόμμα με θεσμοθετημένες τάσεις και ουσιαστικό εσωτερικό διάλογο. Από τα χρόνια του Συνασπισμού, ο εκάστοτε ηγέτης του δεν αποτελούσε μια εξουσιαστική «περσόνα», που λάμβανε τις αποφάσεις μόνος του ή έστω με έναν μικρό κύκλο ανθρώπων γύρω του. Ο ηγέτης αντανακλούσε εσωτερικούς συσχετισμούς ή ήταν ο ισορροπιστής μεταξύ των διαφόρων τάσεων. Μέχρι το 2013-2014, ο Αλ. Τσίπρας ήταν ο πρώτος ανάμεσα σε αρκετούς. Μετά τη νίκη του στις εκλογές έγινε ο αδιαμφισβήτητος αρχηγός και σταδιακά απέκτησε μεγάλη ελευθερία επιλογών.
Δεν είναι κάτι πρωτοφανές στην ιστορία των κομμάτων. Ηδη το 1980, ο Γάλλος πολιτικός επιστήμονας Πορτελί είχε αποκαλέσει την εξέλιξη αυτή «προεδροποίηση» των κομμάτων. Κατά το πρότυπο των κομμάτων στις ΗΠΑ, δηλαδή, πρόκειται για το φαινόμενο της συσπείρωσης γύρω από ένα πρόσωπο που είναι εκλέξιμο και την υπαγωγή σε δεύτερη μοίρα των κομματικών οργάνων και θεσμών. Η εκλογική νίκη καθίσταται το βασικό κριτήριο του αν είναι καλή ή κακή μια ηγεσία. Ως συνέπεια, ηγέτες που θεωρούνται ελκυστικοί στο εκλογικό σώμα απολαμβάνουν μεγαλύτερη ελευθερία στη διαμόρφωση των προγραμμάτων των κομμάτων πριν και κατά τη διάρκεια άσκησης της εξουσίας.
Αν λοιπόν, οι πρώτοι μήνες διακυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ αντανακλούσαν σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές επιλογές και την ψυχολογία των ψηφοφόρων και των μελών του, στη συνέχεια, η πορεία απο-ριζοσπαστικοποίησης και σοσιαλδημοκρατικοποίησης του κόμματος είναι περισσότερο από φανερό πως υπήρξαν επιλογές του ηγέτη και ενός, μάλλον μικρού, ηγετικού κύκλου μέσα στους κόλπους του ΣΥΡΙΖΑ. Δεν αποτέλεσαν προϊόν συλλογικής κομματικής επεξεργασίας ούτε αίτημα της βάσης. Αυτά ήρθαν αργότερα.
Είτε δει λοιπόν κανείς τη μετατόπιση του ΣΥΡΙΖΑ ως κυνική προσαρμογή στην πραγματικότητα είτε την αντιληφθεί ως μια συνειδητή επιλογή αλλαγής στρατηγικής και φυσιογνωμίας, η ουσία δεν αλλάζει ιδιαίτερα. Ο ΣΥΡΙΖΑ μετασχηματίζεται, αν δεν το έχει ήδη κάνει, σε ένα κόμμα που γεφυρώνει την παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατία και τη ριζοσπαστική Αριστερά. Από μια άποψη, η πολιτική μετάλλαξη του ΣΥΡΙΖΑ είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον ελληνικό πολιτικό γεγονός των τελευταίων δύο χρόνων, με δυναμικές και μακροχρόνιες επιπτώσεις. Επίσης, προαναγγέλλει μεταβολές σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τόσο για τη ριζοσπαστική Αριστερά όσο και για τη σοσιαλδημοκρατία.
Γιατί όμως αυτή η επιλογή της ηγεσίας του ΣΥΡΙΖΑ δείχνει να γίνεται ερήμην ή, έστω, με «βουβή» την οργανωμένη βάση του; Αν ο ΣΥΡΙΖΑ με την ψήφιση του τρίτου μνημονίου προγραμματικά ωρίμασε βίαια, οργανωτικά γέρασε απότομα. Η διάσπαση του κόμματος το 2015 είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση ενός σημαντικού τμήματος του οργανωμένου κόσμου του. Μαζί με τους προβεβλημένους βουλευτές και υπουργούς εγκατέλειψαν την οργάνωση αρκετές χιλιάδες δραστήρια μέλη και φίλοι του κόμματος σε όλη την Ελλάδα.
Το αποτέλεσμα της μεγάλης φυγής της οργανωμένης βάσης υπήρξε τραυματικό. Οι οργανώσεις του ΣΥΡΙΖΑ έχασαν τόσο σε όγκο όσο και σε ζωντάνια. Με δύο λόγια, ο ΣΥΡΙΖΑ έπαψε να υφίσταται ως πραγματικό «κόμμα μαζών».
Το παραπάνω γεγονός είχε σημαντικές παρενέργειες: Το εναπομένον μικρό, από άποψη αριθμού μελών, κόμμα «ξοδεύει» μεγάλο μέρος της ενέργειάς του μέσα στο κράτος. Πλέον, πολύ μεγάλο τμήμα των μελών του είναι είτε αιρετοί είτε διορισμένοι σε κρατικές/πολιτικές θέσεις. Ετσι, το κόμμα δυσκολεύεται να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας λειτουργίας σχετικά αυτόνομης έναντι της κυβέρνησης, καθώς η παροχή υποστήριξης σε αυτήν γίνεται ο πρωταρχικός στόχος των κομματικών/κυβερνητικών στελεχών.
Η απώλεια μελών, η εξασθένηση των οργανώσεων και η «κρατικοποίηση» του κόμματος συνοδεύονται κατά συνέπεια από την υποχώρηση της εσωτερικής δημοκρατίας και τη σταδιακή μετατροπή του ΣΥΡΙΖΑ από ένα κόμμα πολυφωνικό και δημοκρατικό σε ένα κόμμα αρχηγικό – για την ακρίβεια, σε ένα κόμμα όπου η ηγεσία και όσοι βρίσκονται γύρω της έχουν δυσανάλογη ισχύ. Υπό το παραπάνω πρίσμα, η μετατροπή του ΣΥΡΙΖΑ σε ένα κόμμα «σαν όλα τα άλλα» δεν έχει μόνο θετικά. Φέρνει μαζί της παθογένειες της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
Αν ζούσε πάντως ο Ρόμπερτ Μίχελς ίσως να αισθανόταν δικαιωμένος. Μελετώντας την εσωκομματική ζωή του γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, ο Γερμανός κοινωνιολόγος κατέληξε το 1911 πως η επαγγελματοποίηση των κομματικών ηγεσιών (υπό την πίεση των εκλογικών και οργανωτικών αναγκών του κόμματος) παγιώνει τις ελίτ στις θέσεις εξουσίας. Έτσι το κόμμα, από οργάνωση με συγκεκριμένους στόχους, μετασχηματίζεται σε μηχανισμό για τη διατήρηση των «ολίγων». Με αυτό τον τρόπο, η «οργάνωση γεννάει την κυριαρχία των εκλεγομένων πάνω στους εκλέγοντες και των εντολοδόχων πάνω στους εντολείς». Αυτή όμως είναι μια άλλη συζήτηση.
*Δημοσιεύτηκε στην "Καθημερινή" στις 7/4/2019.
Οι εκδόσεις Nήσος σας προσκαλούν την Τρίτη 9 Απριλίου στις 7.00.μ.μ. στο Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών (Σκουφά 45, Κολωνάκι) σε συζήτηση με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της Λίλυς Χουλιαράκη "Ο ειρωνικός θεατής. Η αλληλεγγύη χτες και σήμερα".
Θα μιλήσουν οι:
Κωστής Παπαϊωάννου, Εκπαιδευτικός, τέως Πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαώματα του Ανθρώπου
Γαρβιήλ Σακελλαρίδης, Διευθυντής Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Αμνηστείας
Αστέρης Χουλιάρας, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Συντονισμός: Μικέλα Χαρτουλάρη, δημοσιογράφος.
Στην εκδήλωση θα παρευρίσκεται και η συγγραφέας.
Λίγα λόγια για το βιβλίο:
Το βιβλίο αυτό διερευνά πώς εκδηλώνεται η ανθρωπιστική αλληλεγγύη στο σύγχρονο μιντιακό περιβάλλον. Υποστηρίζει ότι η συμμετοχή σε ροκ συναυλίες, η αγορά περιβραχιονίων ή το «τουιτάρισμα» αγαπημένων διασημοτήτων λένε πολύ περισσότερα από το σκοπό που προσπαθούν να επικοινωνήσουν. Αποτυπώνουν το πώς φανταζόμαστε τον κόσμο πέρα από εμάς.
Δείχνοντας την ιστορική αλλαγή στις εκκλήσεις της Διεθνούς Αμνηστίας, στις συναυλίες Live Aid και Live 8, στις συνηγορίες της Όντρεϊ Χέπμπορν και της Αντζελίνα Τζολί, καθώς και στις ειδήσεις του BBC για σεισμούς, η Λίλυ Χουλιαράκη δείχνει πώς η αλληλεγγύη έχει γίνει σήμερα όχι ζήτημα πεποίθησης αλλά επιλογής, όχι ζήτημα αξιών αλλά κατανάλωσης, όχι όραμα αλλά λάιφστάιλ. Πώς η εστίασή της, με άλλα λόγια, έχει μεταφερθεί από τους άλλους στον εαυτό μας – μετατρέποντας μας σε ειρωνικούς θεατές της ανθρώπινης οδύνης.
Με εμπειρική λεπτότητα και θεωρητική αιχμηρότητα, η Λίλυ Χουλιαράκη δείχνει πώς η συμπόνια για την ανθρώπινη οδύνη μετατράπηκε από πράξη οίκτου σε ναρκισσιστικό θέαμα. Υπερασπίζεται, ωστόσο, τη θεατρική διάσταση του ανθρωπισμού ως ηθική δύναμη, αρκεί αυτή να ελέγχεται από την κριτική σκέψη. Το βιβλίο, λοιπόν, ρίχνει το φως που χρειαζόμασταν στα ΜΜΕ και την ηθική σήμερα.
Τζον Ντάραμ Πίτερς, Πανεπιστήμιο του Γέιλ
Σε αυτή την πρωτότυπη έρευνα, η Λίλυ Χουλιαράκη αντιμετωπίζει με «σκεπτικιστική αισιοδοξία» το πώς ασκείται σήμερα η ανθρωπιστική πολιτική. Με τη θεωρητική του λεπτότητα και την πλούσια τεκμηρίωσή του, Ο ειρωνικός θεατής δείχνει τους μετασχηματισμούς που έχει υποστεί τα τελευταία χρόνια η αλληλεγγύη, καθώς οι πολίτες επιχειρούν να συνδεθούν συναισθηματικά με έναν τραγικό αλλά απόμακρο κόσμο.
Σάμιουελ Μόιν, Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, συγγραφέας του The Last Utopia: Human Rights in History
Το βιβλίο πετυχαίνει έναν σπάνιο συνδυασμό: ανοίγει ένα καινούριο αναλυτικό και θεωρητικό πεδίο, τηρώντας την ίδια στιγμή τη δέσμευση σε υποθέσεις που αφορούν τους ανθρώπους – και είναι επείγουσες.
The British Journal of Sociology
Το καινούργιο βιβλίο του Νίκου Μουζέλη «Ματιές στο μέλλον» (εκδ. Αλεξάνδρεια) είναι ένας στοχασμός πάνω στα ερωτήματα: Πού πάμε; Τι μας επιφυλάσσει το μέλλον; Πώς θα πορευτούμε; Τι πρέπει να κάνουμε;
Ο Μουζέλης είναι ένας από τους διανοουμένους που άσκησαν πολύ μεγάλη επιρροή στην Ελλάδα, από τα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Εχει μια συνεχή παρουσία, με τα βιβλία και την αρθρογραφία του. Εκείνο που χαρακτηρίζει τη σκέψη του είναι η ευρεία οπτική, η οποία αγκαλιάζει μεγάλες ιστορικές περιόδους σε μια κλίμακα παγκόσμια, πράγμα ασύνηθες στην ελληνική ακαδημαϊκή και πολιτική σκέψη που βλέπει την Ελλάδα ως εξαίρεση του κανόνα.
Αυτή η πλατιά εποπτεία δεν μένει στο πεδίο μόνο των γενικών παρατηρήσεων. Καταλήγει σε πολιτικές προτάσεις. Προτάσεις που προκύπτουν και βρίσκονται σε στενή συνάφεια με τα συμπεράσματα από τις αναλύσεις της μεγάλης εικόνας. Επίσης ασυνήθιστο στην Ελλάδα, όπου κατά κανόνα το δέον γενέσθαι καθορίζεται από τα εφήμερα στοιχεία της πολιτικής ζωής. Οχι από τα δομικά στοιχεία της ιστορικής εξέλιξης, αλλά από πολιτικές πικρίες και υπολογισμούς της συγκυρίας.
Ο σ. μάς λέει στο βιβλίο του ότι όπως ο καπιταλισμός δημιουργήθηκε μέσα από αιώνες εξέλιξης, έτσι και η υπέρβασή του δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα μιας κρίσης, ενός γεγονότος, ενός αδιεξόδου. Πρέπει να σκεφτόμαστε πολύχρονες δυσδιάκριτες μεταβολές με αδιευκρίνιστη κατεύθυνση. Ούτε η παγκοσμιοποίηση είναι ενιαία. Πρώτο, έχει αντιφατικά αποτελέσματα. Μεγαλώνει μεν το άνοιγμα της κοινωνικής ψαλίδας, αλλά αναδεικνύεται μια μεσαία τάξη εκατοντάδων εκατομμυρίων στην Ασία, ενώ υποβαθμίζονται ταυτόχρονα οι μεσαίες τάξεις στον αναπτυγμένο δυτικό κόσμο.
Δεύτερο, διακρίνει τρεις διαφορετικούς τύπους παγκοσμιοποίησης. Τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό των ΗΠΑ, τον αυταρχικό καπιταλισμό της Κίνας όπου κυριαρχεί η πολιτική εξουσία στην οικονομική, και την Ευρώπη, όπου παρά τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές, το κοινωνικό κράτος διατηρεί ακόμη ισχυρά ερείσματα. Θα υπάρξει σύγκλιση, σύγκρουση ή ηγεμονική συγκυριαρχία ανάμεσα στις τρεις σφαίρες; Και επομένως πώς θα διαμορφωθεί το μέλλον του παγκόσμιου συστήματος;
Στην Ευρώπη, τα δύο βασικά προβλήματα είναι η άνιση ανταλλαγή Βορρά-Νότου, εξαιτίας της αρχιτεκτονικής του ευρώ ανάμεσα σε χώρες με πολύ διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης, και το δημοκρατικό έλλειμμα. Η μη ολοκλήρωση της πολιτικής Ευρώπης επιτρέπει και διαιωνίζει την άνιση ανταλλαγή και δημιουργεί κεντρόφυγες δυνάμεις (Brexit, ευρωσκεπτικισμός, Ακροδεξιά). Πώς όμως μπορεί να αλλάξει η Ευρώπη; Υπάρχουν συλλογικά υποκείμενα που θα μπορούσαν να προωθήσουν αυτές τις αλλαγές;
Ο Μουζέλης θεωρεί ότι η πρόταση με τις περισσότερες δυνατότητες θα ήταν μια σύγκλιση ανάμεσα στη σοσιαλδημοκρατική και τη ριζοσπαστική Αριστερά. Είναι δυνατή; Η μεν Σοσιαλδημοκρατία, παρά την υποχώρηση στις θέσεις των Σρέντερ-Μπλερ, συνεχίζει να στηρίζει την ιδέα του κοινωνικού κράτους. Αλλά και η ριζοσπαστική Αριστερά συγκλίνει σε μια πολιτική όχι απότομης επαναστατικής ρήξης, αλλά κοινωνικών μεταρρυθμίσεων που περιλαμβάνουν επίσης αιτήματα περιβαλλοντικά και δικαιωματικά. Αυτές οι δύο δυνάμεις έχουν τη δυνατότητα να απευθύνονται στα λαϊκά στρώματα και επομένως να αποτελούν το αντίπαλο δέος στην Ακροδεξιά. Είναι και οι δύο, με τον τρόπο τους, φιλο-ευρωπαϊκές, πρέπει να συγκλίνουν και να συνεργαστούν πάνω σε μια στρατηγική που ανοίγει μέτωπο τόσο στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και τις πολιτικές της λιτότητας όσο και προς τον λαϊκισμό που απορροφά κυρίως η άκρα Δεξιά.
Ο Μουζέλης αναφέρεται στους λόγους παρακμής της Σοσιαλδημοκρατίας. Ηταν καρπός του εθνικού κράτους, της βιομηχανικής οικονομίας και κουλτούρας, της δύναμης του οργανωμένου εργατικού κινήματος. Και τα τρία έχουν αλλάξει, και κυρίως έχουν περιοριστεί οι παρεμβατικές ικανότητες του κράτους και της πολιτικής. Η διεθνοποίηση του κεφαλαίου απαιτεί ρυθμίσεις που δεν μπορούν να περιοριστούν σε εθνικά πλαίσια.
Τι μπορεί να γίνει με τους όρους αυτούς; Περιγράφει το πρόγραμμα που προτείνει ως «μετα-εθνικό εξανθρωπισμό του καπιταλισμού» στον οποίο θα συγκλίνουν οι δυνάμεις των σοσιαλιστών, της ριζοσπαστικής Αριστεράς και της οικολογίας. Απευθυνόμενος στους σοσιαλιστές, τους προτείνει ως μοναδική δυνατότητα επιβίωσης μια συμμαχία με την ευρύτερη Αριστερά (όπως στην Ισπανία και την Πορτογαλία). Διαφορετικά η Αριστερά κινδυνεύει με εξαφάνιση, αφήνοντας το πεδίο στη σύγκρουση ανάμεσα στους νεοφιλελεύθερους και την άκρα Δεξιά που έχει τη δύναμη να κινητοποιεί λαϊκές μάζες.
Ποια κοινωνική τάξη θα είναι όμως το υποκείμενο; Αν στον προηγούμενο αιώνα ήταν η βιομηχανική εργατική τάξη, τώρα θα είναι οι χαμένοι της παγκοσμιοποίησης, όσοι υπόκεινται όχι στην εκμετάλλευση της εργασίας τους, αλλά σε κάτι χειρότερο: στον τριπλό ζυγό Ανεργία-Επισφάλεια-Φτώχεια. Επομένως μια πολιτική προοδευτικών μεταρρυθμίσεων θα πρέπει να προσανατολιστεί προς την αντιμετώπιση αυτού του τρικέφαλου Κέρβερου.
Μπορεί κανείς να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με τις διαπιστώσεις και τις προτάσεις του Νίκου Μουζέλη. Ωστόσο, παρόμοια βιβλία επιμένουν σε αυτό που οφείλει να είναι η πολιτική συζήτηση. Πολιτική επιχειρηματολογία με ιστορική προοπτική και θέα στον κόσμο, απέναντι στον ζόφο που επικρατεί στην ελληνική δημόσια σφαίρα.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" την 1/4/2019.
Με δεδομένο το αποτέλεσμα της πρώτης ψηφοφορίας ως προς την συνταγματική αναθεώρηση και εν αναμονή της δεύτερης θα είχε νομίζω ιδιαίτερο ενδιαφέρον να επιχειρηθεί μια πρώτη απάντηση σε δύο αλληλένδετα ερωτήματα που αιωρούνται πάνω από τις επιστημονικές ή επιστημονικοφανείς αναλύσεις αυτής της περιόδου. Μπορεί πράγματι μια αναθεώρηση να έχει «προοδευτικό πρόσημο»; Και αν ναι, έχει τέτοιο πρόσημο το αναθεωρητικό εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ;
Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά δεν είναι ούτε εύκολη ούτε μονοσήμαντη.
Είναι αναμφίβολο, εν πρώτοις, ότι η συνταγματική πολιτική, της οποίας απόρροια είναι οι προτάσεις αναθεώρησης, είναι υποσύνολο της ευρύτερης πολιτικής και εκπορεύεται από κομματικές δυνάμεις με αντικρουόμενες αξιακές επιλογές, ως προς τον ρόλο του κράτους, το πολιτικό σύστημα και την σημασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Αντίθετα, η λογική της «ουδέτερης αναθεώρησης», με αποκήρυξη κάθε ιδεολογικού προσήμου στο όνομα των γενικότερων συμφερόντων του «λαού» και της «πατρίδας», έχει την ίδια αξία με την γενικότερη θέση περί «άχρωμων» μεταρρυθμίσεων, που υπηρετούν δήθεν, άνευ ετέρου, τον επιβαλλόμενο «εκσυγχρονισμό» (ο οποίος όμως συνήθως ταυτίζεται –παρά τις αόριστες και παραπλανητικές διακηρύξεις– με την άκριτη προσαρμογή στην σημερινή καταθλιπτική πραγματικότητα του «αχαλίνωτου καπιταλισμού»).
Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι για να γίνει αναθεώρηση απαιτείται ευρύτερη συναίνεση (τουλάχιστον 3/5 σε μια από τις δύο εμπλεκόμενες Βουλές). Ωστόσο, η συναίνεση αυτή δεν είναι υποχρεωτικό να περιλαμβάνει και τους δύο βασικούς αντιτιθέμενους πολιτικούς πόλους (Αριστερά – Δεξιά). Το πώς και με ποιους όρους θα εκφρασθεί είναι συνάρτηση των ευρύτερων κοινωνικοπολιτικών συσχετισμών που διαμορφώνονται σε μια δεδομένη συγκυρία, δηλαδή των συσχετισμών των οποίων την θεσμική αποτύπωση αποτελεί –σε τελευταία ανάλυση και με πολλαπλές έστω διαμεσολαβήσεις και διαθλάσεις– και η ίδια η συνταγματική αναθεώρηση.
Τα παραπάνω, πάντως, δεν σημαίνουν ότι δεν υπάρχουν και άλλες κρίσιμες αντιθέσεις, που ενδέχεται υπό προϋποθέσεις να επισκιάζουν την κύρια αντίθεση Αριστεράς-Δεξιάς και να εμφανίζονται σαν κυρίαρχες. Τέτοιες είναι, για παράδειγμα, οι αντιθέσεις Δημοκρατία-Ολοκληρωτισμός και Ευρώπη-Αντιευρώπη, οι οποίες από τη φύση τους συνεπάγονται πολύ ευρύτερες πολιτικές συμμαχίες και ενδέχεται να επικαθορίζουν, σε μια δεδομένη συγκυρία, τις θεσμικές επιλογές. Επίσης, σε περιόδους κρίσης, σαν αυτή που ταλανίζει τη χώρα μας, είναι εύλογο να διαμορφώνονται, συγκυριακά έστω, ετερόκλητες συσπειρώσεις και αντισυσπειρώσεις, που υπερβαίνουν τις παραδοσιακές ιδεολογικοπολιτικές αντιθέσεις.
Όλα αυτά επιτάσσουν πράγματι, υπό συγκεκριμένους πολιτικούς όρους, την πρόταξη ευρύτατων διακομματικών συναινέσεων και συγκλίσεων, προκειμένου να διασφαλισθεί η προστασία των θεμελιωδών αρχών και των βασικών κοινωνικών κατακτήσεων της σύγχρονης συνταγματικής δημοκρατίας.
Με αυτά τα δεδομένα, το ερώτημα αν νοείται «προοδευτική» αναθεώρηση πρέπει μεν να απαντηθεί κατ'αρχήν καταφατικά, αλλά υπό ένα ευρύτερο πρίσμα, συναρτώμενο ευθέως με τρία αλληλένδετα ερωτήματα: πρώτον, ποιες πολιτικές δυνάμεις συσπειρώνονται γύρω από τις αναθεωρητικές πρωτοβουλίες, δεύτερον που αποβλέπουν αυτές οι πρωτοβουλίες και τρίτον πόσο πολιτικά και θεσμικά πρόσφορες αποδεικνύονται στην πράξη, σε μια δεδομένη κοινωνικοπολιτική συγκυρία.
Υπό αυτό το τριπλό πρίσμα, μπορούμε να αποτιμήσουμε τόσο τις δύο προηγούμενες αναθεωρητικές πρωτοβουλίες όσο και την σημερινή:
Α. Η αναθεώρηση του 1986, με βάση τα ανωτέρω κριτήρια, ήταν εν μέρει μόνο προοδευτική. Απάλλαξε μεν, με συμφωνία μόνον των «προοδευτικών» δυνάμεων, την πολιτική ζωής από την ιδιότυπη «κηδεμονία» που της είχε επιβάλει, μέσω του Συντάγματος του 1975, ο πατριάρχης της συντηρητικής παράταξης Κωνσταντίνος Καραμανλής, αλλά εν τέλει όχι μόνο παρέμεινε –κακώς– μονοθεματική αλλά και εκκόλαψε, στο όνομα της ενίσχυσης της Βουλής, τον πρωθυπουργοκεντρισμό.
Β. Η αναθεωρητική πρωτοβουλία του 1995 στην αφετηρία της υπήρξε προοδευτική. Ωστόσο, παρά το ότι οι συσχετισμοί ήταν επίσης πρόσφοροι, η αρχική στόχευση του Ανδρέα Παπανδρέου για ευρείες και τολμηρές τροποποιήσεις τέθηκε, μετά τις εκλογές του 1996, στην προκρούστεια κλίνη μιας μονομερούς συμφωνίας ΠΑΣΟΚ και ΝΔ, με αποτέλεσμα να εξελιχθεί στην άχρωμη, άοσμη και πλαδαρή αναθεώρηση του 2001 (με αρκετές πάντως τροποποιήσεις προς την ορθή κατεύθυνση).
Γ. Το αναθεωρητικό εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ σφραγίσθηκε εξ αρχής από τον εγγενή αριστερισμό του, ο οποίος, βέβαια, κάθε άλλο παρά συνεπάγεται όντως προοδευτικές επιλογές. Όχι μόνον διότι είναι εκτός τόπου και χρόνου, ως προς τους πραγματικούς κοινωνικοπολιτικούς συσχετισμούς σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και διότι οδηγεί αρχικά μεν σε «αυταπάτες», στην συνέχεια σε άτακτη υποχώρηση και συντηρητικές αναδιπλώσεις και εν τέλει σε αποτυχία πραγμάτωσης έστω και μέρους των διακηρυσσόμενων μαξιμαλιστικών στόχων.
Αυτό ακριβώς συνέβη και με την εν εξελίξει αναθεώρηση. Ο ΣΥΡΙΖΑ ούτε είχε ούτε απέκτησε, στην πορεία, σοβαρή και ρεαλιστική προοδευτική συνταγματική πολιτική. Από τις ανεκδιήγητες και εκτός της ισχύουσας έννομης τάξης αντιλήψεις περί «συντακτικής συνέλευσης» και «συνταγματικού δημοψηφίσματος» (στις οποίες έβαλε φρένο, ευτυχώς, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας...) περάσαμε στις γενικές και αόριστες εξαγγελίες του πρωθυπουργού, στον αμφιλεγόμενο και άνευ αποτελέσματος «κοινωνικό διάλογο» και εν τέλει σε καθυστερημένη, περιορισμένη και αγχωτική συζήτηση στην Επιτροπή Αναθεώρησης. Αλλά και εκεί δεν πρυτάνευσε η αναζήτηση ευρύτερων συναινέσεων και συγκλίσεων, προκειμένου να περάσουν –με αμοιβαίες υποχωρήσεις και συμβιβασμούς– τουλάχιστον ορισμένες όντως ρεαλιστικές προοδευτικές προτάσεις που υποβλήθηκαν σε αυτό το τελικό στάδιο. Αντίθετα, αφ'ενός μεν επεδείχθη πλήρης αδιαλλαξία απέναντι στις ουκ ολίγες θετικές προτάσεις της ΝΔ (διότι, βεβαίως, δεν ήταν όλες «νεοφιλελεύθερες»...) αφ'ετέρου δε επελέγη η ατυχέστατη «εργαλειοποίηση» μιας ενδιαφέρουσας θεωρητικής συζήτησης, για το αν δεσμεύει (και πως) η πρώτη Βουλή την επόμενη. Αυτό οδήγησε σε μια ακραία και αλαζονική στάση, ως προς τον ρόλο της σημερινής κυβερνητικής πλειοψηφίας, που έδωσε απλόχερα, τόσο στην ΝΔ όσο και στο Κίνημα Αλλαγής, το άλλοθι που αναζητούσαν...
Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Όλες οι διατάξεις που είχαν προοδευτικό πρόσημο (θρησκευτική ουδετερότητα του κράτους και εγγυήσεις της θρησκευτικής ελευθερίας, κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα, μορφές άμεσης πολιτικές συμμετοχής, αναλογικό εκλογικό σύστημα στις βουλευτικές –και μόνον– εκλογές, πολιτικά δικαιώματα αλλοδαπών με μόνιμη διαμονή, νομοθετικός καθορισμός της περιφερειακής οργάνωσης του κράτους,) πέρασαν μόνο με την –οριακή και ευκαιριακή– κυβερνητική πλειοψηφία και κατά πάσα πιθανότητα θα απορριφθούν στην επόμενη Βουλή, όπου απαιτούνται τουλάχιστον 180 ψήφοι.
Αν λοιπόν δεν προκύψει κάποια εμπλοκή με την εκλογή του Προέδρου –που θα μπορούσε να οδηγήσει σε συνολική απόρριψη της αναθεώρησης στην επόμενη Βουλή...– φαίνεται ότι η αναθεώρηση θα περιορισθεί σε ελάχιστες διατάξεις, που είναι μεν χρήσιμες για την βελτίωση της λειτουργίας του πολιτεύματος αλλά σε καμία περίπτωση δεν αρκούν για να την χαρακτηρίσουν προοδευτική.
Εκτός αν θεωρήσουμε ότι ο προοδευτικός χαρακτήρας της έγκειται σε αυτό που ξεστόμισε ευθαρσώς ο εισηγητής της πλειοψηφίας: να αποτραπεί, για τα επόμενα δέκα χρόνια, η αναθεώρηση του άρθρου 16 για τα μη κρατικά πανεπιστήμια...
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 9/3/2019.
Κυρίες και Κύριοι,
Αποτελεί ξεχωριστή τιμή για μένα το ότι μου δίνεται η ευκαιρία να μιλήσω σήμερα για το τελευταίο βιβλίο ενός από τους πιο σημαντικούς Ευρωπαίους κοινωνιολόγους, του Νίκου Μουζέλη. Ενός αληθινά πνευματικού ανθρώπου, βαθύτατα σεμνού, που ταυτοχρόνως υπήρξε πάντοτε –δηλαδή και παλαιότερα αλλά και τώρα- θαρραλέα πρωτοπόρος στις πολιτικές του παρεμβάσεις. Πάντοτε, με πλήρη επίγνωση των αντιδράσεων που θα προκληθούν από αυτές, ενίοτε πολύ σκληρών και άδικων -είναι η αλήθεια- για εκείνον και την εν γένει ακαδημαϊκή και δημόσια πορεία του.
Στο βιβλίο του, το οποίο σήμερα συζητάμε, με τίτλο, Ματιές στο μέλλον – Καπιταλισμός, σοσιαλδημοκρατία και σύγχρονο κράτος, ο συγγραφέας υποστηρίζει α) ότι ο καπιταλισμός παρά τις περί αντιθέτου προβλέψεις θεωρητικών, όπως ο Streeck και ο Wallerstein, των οποίων το έργο συνοπτικά αλλά περιεκτικά παρουσιάζει, δεν πρόκειται να εκπνεύσει αλλά, αντιθέτως, θα επιζήσει τουλάχιστον βραχυ- μεσοπρόθεσμα (μάλλον και μακροπρόθεσμα, θα πρόσθετα εγώ) και β) Τούτου δοθέντος, αξίζει να προσπαθήσουμε να δώσουμε ένα νέο περιεχόμενο στην έννοια της σοσιαλδημοκρατίας στην Ευρώπη. Μιας σοσιαλδημοκρατίας η οποία επλήγη μεν από την «σοσιαλφιλελεύθερη στροφή» της την δεκαετία του 90, παρότι ακόμη και τότε αυτή προάσπισε, όπως ορθά υποστηρίζει ο Μουζέλης, το κοινωνικό κράτος στον βαθμό που το «επέτρεψαν» η προηγηθείσα στην Αγγλία και τις ΗΠΑ νεοφιλελεύθερη επανάσταση της Θάτσερ και του Ρήγκαν αλλά και η ήδη από τότε επελαύνουσα παγκοσμιοποίηση.
Οι αλλαγές που αυτές επέφεραν στην διεθνή οικονομία αλλά και στην διεθνή πολιτική, κυρίως μέσω της μεταβολής του ρόλου του κράτους-έθνους -που ενισχύθηκε όσον αφορά τη δυνατότητα παρέμβασής του στη διαμόρφωση του διεθνούς περιβάλλοντός του ενώ εξασθένησε όσον αφορά την ικανότητά του ν' ασκεί οικονομικές πολιτικές κεϋνσιανής κατεύθυνσης στο εσωτερικό του- έπρεπε ασφαλώς να ληφθούν υπ' όψιν από τα σοσιαλδημοκρατικά και εργατικά κόμματα της Ευρώπης. Ήταν και είναι προφανές ότι η άνοδος της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και η μείωση της αυτονομίας του κράτους άλλαξαν ριζικά την ισορροπία δύναμης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας.
Η προσαρμογή των Ευρωπαϊκών Εργατικών και Σοσιαλδημοκρατικών Κομμάτων στη νέα αυτή πραγματικότητα δεν έγινε πάντοτε με τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο για την διατήρηση της ακτινοβολίας και επιρροής τους τόσο στην διαρκώς συρρικνούμενη από την μεταφορντική εποχή και εντεύθεν εργατική τάξη όσο και στην αρκετά ευρύτερη και ως εκ τούτου πολυπληθέστερη κατηγορία των εργαζομένων στις σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες. Αυτό συνέβη εν μέρει λόγω πραγματικών δυσκολιών που δεν κατέστη δυνατόν ν' αντιμετωπιστούν επιτυχώς αλλά και εν μέρει διότι το δέλεαρ της εξουσίας αποδείχθηκε πιο ισχυρό από την υπεράσπιση μιας συνεπούς ρεφορμιστικής σοσιαλδημοκρατικής αντζέντας. Παρεμπιπτόντως, δυστυχώς αυτή η διαπίστωση μάλλον ισχύει για όλους –ή σχεδόν για όλους, για να μην είμαι απόλυτος- τους ασκούντες την εξουσία, ανεξαρτήτως του πολιτικού τους χρώματος. Πρόκειται για συμπεριφορά για την οποία μάλλον έγκαιρα μας έχουν προειδοποιήσει σημαντικοί συντηρητικοί πολιτικοί στοχαστές, που επιμένουν σε κάποιες ανθρωπολογικές σταθερές κατά την μελέτη της πολιτικής συμπεριφοράς. Παραταύτα -όπως ορθά, και πάλι, παρατηρεί ο Μουζέλης- το γόητρο του Εργατικού Κόμματος στην Αγγλία και του τότε Πρωθυπουργού, Τόνυ Μπλαίρ, επλήγησαν κυρίως από την υποστήριξη του πολέμου στο Ιράκ, παρά από τις μεταρρυθμίσεις στις οποίες προχώρησαν σε κρίσιμους τομείς του κοινωνικού κράτους, όπως, για παράδειγμα, το Εθνικό Σύστημα Υγείας του ΗΒ, όπου επιδιώχθηκε ένας μάλλον εύλογος και λειτουργικός εκσυγχρονισμός του, που έλαβε υπ' όψιν ιδιωτικο-οικονομικά κριτήρια αποτελεσματικότητας και επιδίωξε την συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα, όπου αυτό κρίθηκε χρήσιμο.
Όμως, η θέση του Μουζέλη για την ανάγκη αναζήτησης ενός νέου σοσιαλδημοκρατικού οράματος, που θα αρμόζει στα σημερινά δεδομένα της διεθνούς πολιτικής σκηνής, προκειμένου η πραγμάτωσή του να επιδιωχθεί με αποτελεσματικότητα (και θα επανέλθω σ' αυτό στην συνέχεια, για να εξηγήσω τι ακριβώς εννοώ), δεν είναι καινούργια. Ας μου επιτραπεί να θυμίσω ένα παλαιότερο, μικρό βιβλίο του, με τίτλο, Για έναν εναλλακτικό τρίτο δρόμο – Αναστοχαστικός εκσυγχρονισμός και τα αδιέξοδα της πολιτικής σκέψης του Antony Giddens, το οποίο δυστυχώς ελάχιστα συζητήθηκε τότε στην Ελλάδα (καθώς προσπεράστηκε μάλλον αδιάφορα τόσο από το ΠΑΣΟΚ όσο και από την υπόλοιπη μη κομμουνιστική Αριστερά). Σ' αυτό, ο Μουζέλης ασκεί μεν κριτική στον Τρίτο Δρόμο του Giddens, πλην όμως τονίζει ότι μεταξύ της νεοφιλελεύθερης και της παλαιοσοσιαλδημοκρατικής ιδεολογίας δεν υπάρχει ένας αλλά πολλοί Τρίτοι Δρόμοι. Με τούτο θέλω να πω ότι υπάρχει συνέχεια στην σκέψη του αλλά και συνέπεια και συνεκτικότητα στην επιχειρηματολογία του, η οποία παραμένει αμετακίνητη στην στόχευσή της και απλώς αναπροσαρμόζεται, λαμβάνοντας υπ' όψιν την ραγδαίως μεταβαλλόμενη διεθνοπολιτική πραγματικότητα.
Έτσι, στο συζητούμενο σήμερα βιβλίο, ο Μουζέλης υποστηρίζει ότι το νέο σοσιαλδημοκρατικό όραμα, που μπορεί να οδηγήσει σ' έναν πιο «ήπιο» και κοινωνικά δίκαιο καπιταλισμό σε σχέση με τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό των ΗΠΑ και τον αυταρχικό καπιταλισμό της Κίνας, όπως τους ονομάζει, δεν μπορεί να επιτευχθεί σε εθνικό, αλλά σε μεταεθνικό επίπεδο. Και συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Γιατί, όμως, σοσιαλδημοκρατία και όχι νεοφιλελευθερισμός σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης; Για να πάρουμε τα πράγματα με την σειρά, ο Μουζέλης αναγνωρίζει ότι η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση βοήθησε μεν σημαντικά τις αναπτυσσόμενες χώρες της καπιταλιστικής ημι-περιφέρειας, συντελώντας στο να βγουν από την απόλυτη φτώχεια εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι. Μάλιστα, όπως υποστηρίζεται από κάποιους μελετητές, αυτό το φαινόμενο μπορεί να συνεχιστεί, με αποτέλεσμα σε λίγα χρόνια η απόλυτη φτώχεια να εκλείψει πλήρως από τον κόσμο. Επίτευγμα, ασφαλώς, κορυφαίο και ακόμη πιο σημαντικό, όπως αναγνωρίζει ο ίδιος ο Μουζέλης, σε σχέση με όσα είχε επιτύχει η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία στην «χρυσή εποχή» της, δηλαδή στο διάστημα 1945-1975. Όμως, δεν προκρίνει το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης για την Ευρώπη διότι στις δυτικές ανεπτυγμένες κοινωνίες παρατηρούμε την όξυνση των ανισοτήτων που ο νεοφιλελευθερισμός δημιουργεί. Το trickle-down effect, που προβλέπεται από την νεοφιλελεύθερη οικονομική θεωρία, μετά την περαιτέρω αύξηση του πλούτου των πλουσιοτέρων μέσω και της φορολογικής τους ελάφρυνσης γι' αυτόν τον σκοπό, δεν φάνηκε να λειτουργεί στην πράξη σε ανεπτυγμένες κοινωνίες δυτικού τύπου. Συνακόλουθη, λοιπόν, υπήρξε η άνοδος του λαϊκισμού, λόγω της οικονομικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης τμημάτων του πληθυσμού που αυτές οι ανισότητες δημιούργησαν. Γι' αυτό, ο Μουζέλης προτείνει, ως σοβαρό ανάχωμα στα δύο προαναφερθέντα χαρακτηριστικά της παγκοσμιοποίησης, μια συμμαχία εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης μεταξύ της σοσιαλδημοκρατικής αριστεράς και της ριζοσπαστικής αριστεράς, με την τελευταία να διακρίνεται, όμως, από σταθερή και αμετακίνητη πίστη στο ευρωπαϊκό ενωσιακό ιδεώδες.
Πρόκειται για conditio sine qua non, αφού, κατά Μουζέλη, θα το επαναλάβω, μόνο στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι δυνατή, την εποχή της παγκοσμιοποίησης, η χάραξη μιας νέας σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής. Μιας πολιτικής, ικανής να μας οδηγήσει να πούμε -για να παραφράσω τον αείμνηστο Μιχάλη Παπαγιαννάκη- ότι η ιδέα τη ενοποιημένης Ευρώπης είναι ξανά η πιο προοδευτική πολιτική ιδέα.
Ας μου επιτραπεί στο σημείο αυτό να προβώ σε μια πιο παρέκβαση με κάπως πιο θεωρητικό ενδιαφέρον, για να πω ότι ο συγγραφέας του βιβλίου, Ματιές στο μέλλον, πρώτον, απορρίπτει τις προβλέψεις για κατάρρευση του καπιταλισμού, που προκύπτουν από θεωρίες διανοητών όπως ο Streeck και ο Wallerstein, και, δεύτερον, επιχειρηματολογεί υπέρ της αναμενόμενης δράσης εκ των άνω για την διάσωση του καπιταλισμού από τις όποιες εσωτερικές αντιφάσεις του, εφαρμόζοντας μεθοδικά τα συμπεράσματα της δικής του έρευνας πάνω στο πρόβλημα της σχέσης δρώντος και δομής, το οποίο είναι κεντρικής σημασίας στην κοινωνιολογική θεωρία.
Ο Μουζέλης σε σειρά ακαδημαϊκών του δημοσιεύσεων αλλά και στα τέσσερα βιβλία του, με τους αντίστοιχους τίτλους, Μεταμαρξιστικές προοπτικές – Για μια νέα πολιτική οικονομία και κοινωνιολογία, Επιστροφή στην Κοινωνιολογική Θεωρία – Η έννοια της ιεραρχίας και το πέρασμα από τη μίκρο- στη μακροκοινωνιολογία, Η κρίσης της κοινωνιολογίας – Τι πήγε λάθος;, και, τέλος, Γέφυρες μεταξύ νεωτερικής και μετανεωτερικής κοινωνικής θεωρίας, εξετάζει, μεταξύ άλλων, το πρόβλημα της σχέσης δρώντος και δομής, εξελίσσοντας συνεχώς τις επεξεργασίες του πάνω σ' αυτό. Δεν είναι τυχαίο ότι ο John Parker στο μελέτημά του, Structuration (Open University Press, 2000), επικεντρώνεται στις απόψεις των Giddens, Bourdieu, Archer και Μουζέλη, ενώ το τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου του Roger Sibeon, Rethinking Social Theory (Sage, 2004), έχει τον ενδεικτικό τίτλο, «Τρεις μείζονες θεωρητικοί της Κοινωνιολογίας: Archer, Μουζέλης και Layder».
Και ενώ η Archer έχει κερδίσει μια θέση στη μελέτη της σχέσης δρώντος και δομής στη βιβλιογραφία των Διεθνών Σχέσεων, λόγω των αναφορών στο έργο της που συναντά κανείς στα πολυσυζητημένα βιβλία των θεωρητικών των Διεθνών Σχέσεων, Alexander Wendt και Colin Wight, με τίτλους, Social Theory of International Politics και Agents, Structures and International Relations, αντιστοίχως, η έξοχη δουλειά του Μουζέλη πάνω στο ίδιο πρόβλημα αναμένει ν' αξιοποιηθεί επαρκώς στο μέλλον στο πλαίσιο του γνωστικού αυτού αντικειμένου, που και ο ίδιος υπηρετώ. Προς το παρόν, επισημαίνω μόνον την παραπομπή στο βιβλίο του Μουζέλη, Γέφυρες, από τον Christopher Hill, η οποία υπάρχει στο προσφάτως εκδοθέν και στα ελληνικά, κλασικό έργο του, Η Εξωτερική Πολιτική τον 21ο Αιώνα (ΠΕΚ, 2018).
Ξαναγυρίζω, λοιπόν, στο βιβλίο που συζητάμε, το Ματιές στο μέλλον, για να πω ότι ο συγγραφέας του, εφαρμόζοντας την δική του θεωρία για την σχέση δρώντος και δομής στην κριτική του για την θεωρία του Streeck περί κατάρρευσης του καπιταλισμού λόγω εσωτερικών του αντιφάσεων, επισημαίνει ότι σ' αυτήν «δεν λαμβάνονται υπόψη μακρο-συλλογικά υποκείμενα που δεν είναι προϊόντα καπιταλιστικών αντιθέσεων (σελ. 23), σε αντίθεση, π.χ., με την μαρξιστική θεωρία, όπου το σύνολο των εννοιολογικών της εργαλείων «είναι κατασκευασμένο κατά τέτοιο τρόπο που η σύνδεση των εξελισσόμενων θεσμών με τους αγώνες των συλλογικών φορέων γίνεται κατά θεωρητικά συνεπή τρόπο». Αυτή την παρατήρηση επαναλαμβάνει ο Μουζέλης και όταν επισημαίνει πως ο «Émile Durkheim, ένας από τους πατέρες της κοινωνιολογικής θεωρίας, προσπάθησε να καταπολεμήσει τον μεθοδολογικό αναγωγισμό τονίζοντας πως ένα 'μάκρο' πρόβλημα, όπως αυτό της ευρωπαϊκής ενοποίησης, πρέπει αρχικά να ερευνηθεί σε σχέση με 'μάκρο' παίκτες, ικανούς να θέσουν τα όρια μέσα στα οποία παίκτες μικρότερης ισχύος θα είναι αναγκασμένοι να λειτουργήσουν» (σελ. 131-132). Υπάρχει, ασφαλώς, μεγάλη αβεβαιότητα ως προς το σε ποια κατεύθυνση θα «κινηθούν» οι μελλοντικές εξελίξεις.
Κατά συνέπεια, η Ευρωπαϊκή Ενοποίηση μπορεί να προχωρήσει εάν ανατραπούν αδυναμίες της σημερινής ευρωζώνης, όπως είναι η άνιση συναλλαγή μεταξύ Ευρωπαϊκού Βορρά και Ευρωπαϊκού Νότου, η υφεσιακή διαχείριση της κρίσης αλλά και το δημοκρατικό έλλειμμα όσον αφορά την λειτουργία της.
Ασφαλώς, με βάση όσα προαναφέραμε για να επέλθει αλλαγή, απαιτείται πρωτοβουλία κάποιας μεγάλης ευρωπαϊκής δύναμης, όπως η Γαλλία, σε συνεννόηση και σύμπραξη, ενδεχομένως, με χώρες του Νότου – εκτός εάν στην ίδια την Γερμανία σημειωθεί διαφοροποίηση της θέσης της έναντι του τρόπου που βλέπει σήμερα την ευρωζώνη και τις υποχρεώσεις, αλλά και τα δικαιώματα, των μελών της. Και προχωρήσει από κοινού με τη Γαλλία σε αλλαγές στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα.
Κλείνοντας, ας μου επιτραπεί να πω ότι και η Ελλάδα -παρότι μικρή χώρα και ως εκ τούτου μικρός παίκτης σ' ένα σύστημα που κυρίως διαμορφώνεται από τους 'μάκρο' παίκτες- έχει δια του Προέδρου της Δημοκρατίας, καταθέσει ενδιαφέρουσες απόψεις για την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού στην ευρωζώνη και ευρύτερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σε ομιλία του στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Ζάγκρεμπ, στις 6 Φεβρουαρίου 2019, ο κ. Παυλόπουλος κατέθεσε, ανάμεσα σε άλλες προτάσεις του και τις ακόλουθες σκέψεις, όσον αφορά την θεσμική κατοχύρωση του Eurogroup: «[...] απαιτείται η ολοκλήρωση των θεσμικών μεταβολών, μέσω των οποίων θα προσδιορισθεί επακριβώς -υπό όρους Ευρωπαϊκού Κράτους Δικαίου- η όλη οργάνωση και λειτουργία του Eurogroup. Έτσι ώστε να πάψει να υφίσταται η κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) -κορυφαίο παράδειγμα η απόφαση της 20.9.2016, «Ledra Advertising»- θεσμική «αφάνεια» του Eurogroup. «Αφάνεια», η οποία δεν είναι συμβατή με τον καθοριστικό ρόλο, τον οποίο διαδραματίζει στην πράξη το Eurogroup για την Ευρωζώνη στο σύνολό της. Δηλαδή, σε τελική ανάλυση, δεν είναι συμβατή με τις θεμελιώδεις αρχές του Ευρωπαϊκού Κράτους Δικαίου και της εξ αυτού απορρέουσας αρχής της νομιμότητας». Πρόκειται, όπως βλέπετε, για θέση του Έλληνα Προέδρου, που είναι απολύτως συμβατή με τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του οποίου ο ρόλος υπήρξε, όπως όλοι γνωρίζουμε, από την έναρξη της λειτουργίας του, καθοριστικός πρωτίστως για την δημιουργία της Ενιαίας Αγοράς αλλά και την εν γένει προώθηση της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης.
Σας ευχαριστώ πολύ!
Η καθολική πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, χωρίς διακρίσεις προς τους πλέον οικονομικά αδύναμους, είναι θεμιτή. Είναι όμως –ιδίως σε κράτη που βιώνουν κρίση, όπως η χώρα μας;
Στην Ελλάδα, ακόμα και πριν την κρίση, δεν είχαμε καθολική πρόσβαση στις κοινωνικές υπηρεσίες. Το κύριο χαρακτηριστικό του κοινωνικού κράτους ήταν, και είναι ακόμα και τώρα, αφενός η επιδοματική πολιτική και αφετέρου η αναποτελεσματική ανάπτυξη υπηρεσιών. Στο όνομα της δημόσιας υγείας, διαμορφώσαμε το πιο "ιδιωτικοποιημένο" σύστημα υγείας στην Ευρώπη. Εξίσου αποκαλυπτικές για την ένδεια του κοινωνικού μας μοντέλου είναι και οι δαπάνες για την παιδεία, όπου περίπου το 40% των δαπανών (όπως και στην υγεία) είναι ιδιωτικές.
Κάποιοι θεωρούν πως αρκεί να λάβουμε μέτρα δημοσιονομικού χαρακτήρα, να μειώσουμε τις δημόσιες δαπάνες και όλα τα άλλα θα λυθούν αυτόματα. Θα ήταν πολύ ωραία, αν ήταν τόσο απλό το πρόβλημα. Χρειάζεται να περάσουμε σε ένα άλλο μοντέλο κοινωνικής παρέμβασης, που προτεραιότητά του θα είναι το επίπεδο και η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και η ενίσχυση της κοινωνικής κινητικότητας. Σε μοντέλα παιδείας και υγείας, τα οποία θα δημιουργήσουν σύγχρονα σχολεία και πανεπιστήμια, μονάδες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, και νοσοκομεία που βελτιώνουν την ποιότητα, χωρίς να σπαταλούν πολύτιμους πόρους.
Πώς εξηγείτε ότι εν μέσω μνημονίων, η ιδιωτική δαπάνη στη χώρα μας παραμένει υψηλή;
Η ιδιωτική δαπάνη συνεχίζει να είναι υψηλή ακόμα και μέσα στην κρίση. Αυξήθηκε κυρίως για τα φάρμακα και για τη νοσοκομειακή περίθαλψη, ενώ μειώθηκε σημαντικά για την οδοντιατρική φροντίδα και την πρωτοβάθμια περίθαλψη. Οι ασθενείς δεν έχουν εύκολη πρόσβαση στις δημόσιες δομές και βρίσκουν διέξοδο μέσω ιδιωτικών πληρωμών και παραπληρωμών. Είναι επίσης σημαντική η αύξηση των συμμετοχών στο κόστος, ιδίως στη φαρμακευτική περίθαλψη. Η εξέλιξη της ιδιωτικής δαπάνης, σε συνδυασμό με τη μεγάλη μείωση των εισοδημάτων φαίνεται να είχε σημαντικό αντίκτυπο στα νοικοκυριά. Υπήρξε αύξηση στο ποσοστό των νοικοκυριών (από 15% σε 21%) που πληρώνουν πάνω από 10% του εισοδήματός τους για υγεία. Το ποσοστό αυτό είναι πολύ μεγαλύτερο μεταξύ των χαμηλών κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων, των ηλικιωμένων και των χρονίως πασχόντων. Αν και έχουν εφαρμοστεί μέτρα, η πολιτεία οφείλει άμεσα να μεριμνήσει για την οικονομική προστασία συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων με στοχευμένες πολιτικές, και πιο συγκεκριμένα με μείωση της συμμετοχής στη δαπάνη για φάρμακο για τις χαμηλότερες εισοδηματικές κατηγορίες.
Παρόλα αυτά, έρευνες καταλήγουν ότι η κατάσταση υγείας των Ελλήνων επιδεινώνεται, καθώς αρκετοί στερούνται ακόμη και των απαραίτητων προληπτικών εξετάσεων;
Το πρόβλημα είναι πολύ βαθύτερο και διαχρονικό. Η Ελλάδα είναι από τις λίγες χώρες που δεν έχει διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο και συγκροτημένο πρόγραμμα προσυμπτωματικού ελέγχου (π.χ. για τον καρκίνου του μαστού ή για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας). Παράλληλα, είναι από τις ελάχιστες Ευρωπαϊκές χώρες που δεν εφαρμόζει τον αντικαπνιστικό νόμο, μια πολιτική που θα μπορούσε να είχε μακροχρόνιες ευεργετικές συνέπειες στους δείκτες υγείας. Αμφότερα τα παραδείγματα δεν σχετίζονται απαραίτητα με την οικονομική κρίση. Σχετίζονται πρωτίστως με την έλλειψη πολιτικής βούλησης και τόλμης.
Είναι η ποιότητα των υπηρεσιών υγείας επαρκής;
Στη χώρα μας δεν υπάρχει μηχανισμός αγοράς και ελέγχου της ποιότητας και της καταλληλότητας, πόσω μάλλον της οικονομικής αποδοτικότητας των υπηρεσιών υγείας.
To υπουργείο υγείας δεν συλλέγει αξιόπιστα στοιχεία για την ποιότητα και την οικονομική αποδοτικότητα των υπηρεσιών. Δεν υπάρχουν σοβαρά επιδημιολογικά δεδομένα, ούτε καταγράφονται με αξιόπιστες μεθόδους οι ανάγκες των πολιτών ανά περιφέρεια. Επομένως η κατανομή των πόρων γίνεται διαχρονικά με βάση πολιτικές προτεραιότητες ή με τυχαίο τρόπο χωρίς πρόγραμμα.
Είναι σαφές ότι χρειάζεται να δημιουργηθεί μια διοικητική αρχή, η οποία να συλλέγει στοιχεία όσον αφορά την ποιότητα των εξετάσεων, επεμβάσεων και θεραπειών, λαμβάνοντας υπόψη διάφορους παράγοντες. Για παράδειγμα, ένας γιατρός μπορεί να κάνει επεμβάσεις σε ασθενείς υψηλού κινδύνου, άλλος να επιλέγει ελαφρά περιστατικά, ενώ πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι κίνδυνοι επιπλοκών μετά την έξοδο από το νοσοκομείο. Δεν είναι μόνο οι υποδομές, αλλά κυρίως η ιατρική ικανότητα το κριτήριο για την έκβαση της θεραπευτικής παρέμβασης.
Τελικά το μοντέλο του ΕΣΥ βρίσκεται σε κρίση; Έχει ξεπεραστεί;
Αξιόπιστες έρευνες δείχνουν ότι στο 10% των ασθενών αντιστοιχεί το 70% του κόστους, ενώ για το υπόλοιπο 90% διατίθεται μόνο το 30%. Κι αυτό γιατί οι «ακριβοί» ασθενείς είναι συνήθως μεγάλης ηλικίας και με πολλαπλά νοσήματα.
Ως προς τη χρηματοδότηση, ένα σύστημα που θα απέκλειε το «ακριβό» 10% θα ήταν, φαινομενικά, «αποτελεσματικό». Αλλά τι θα γινόταν αυτό το 10%; Το ιδιωτικό σύστημα θα τους άφηνε στην τύχη τους, αυτό όμως θα ήταν αδιανόητο στο δημόσιο.
Τώρα, όσον αφορά την παροχή, η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι, όταν υπάρχει ισχυρό ρυθμιστικό πλαίσιο, τότε η συνύπαρξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα μπορεί να λειτουργήσει θετικά για τους ασθενείς. Ο στόχος είναι η εξασφάλιση της καλύτερης δυνατής πρόσβασης σε ποιοτικές υπηρεσίες, ανεξάρτητα αν αυτές είναι δημόσιες ή ιδιωτικά παρεχόμενες.
Για να γίνει αυτό, η κυβέρνηση πρέπει να παρεμβαίνει στην αγορά των δημόσιων και ιδιωτικών υπηρεσιών υγείας, ως ρυθμιστής. Παράλληλα εξασφαλίζεται ότι ο ιδιωτικός τομέας δε μεταφέρει «δύσκολες» περιπτώσεις ασθενών στο δημόσιο, ούτε προκαλεί μεγάλη τεχνητή ζήτηση και ότι συνολικά το σύστημα δεν παρέχει υπηρεσίες που δεν είναι αποτελεσματικές.
Στη χώρα μας δεν υπάρχει επαρκής δημόσια χρηματοδότηση, ενώ στην παροχή των υπηρεσιών, τα δύο συστήματα, δημόσιο και ιδιωτικό, λειτουργούν παράλληλα, δεν είναι συνδεμένα. Το παρόν μοντέλο έχει ξεπεραστεί εδώ και δεκαετίες και χρειάζεται συνολική αναδιάταξη του συστήματος υγείας στην Ελλάδα.
*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα της Κυριακής" στις 31/3/2019. Η συνέντευξη δόθηκε στην Μάρθα Καϊτανίδη.
Στην αρχική διακήρυξή της η ΓΕΦΥΡΑ τόνισε πως αυτοί που την υπογράφουν εναντιώνονται στον λαϊκισμό από τη μια μεριά και στον νεοφιλελευθερισμό από την άλλη. Πολλοί που είναι αντίθετοι με αυτή την προσπάθεια είτε επιχειρούν να την γελοιοποιήσουν είτε την παρερμηνεύουν. Οι πρώτοι υποστηρίζουν πως η Γέφυρα είναι ένας εύκολος τρόπος για τον Αλέξη Τσίπρα να διαλύσει το ΚΙΝΑΛ και να «καπελώσει» όσους είναι δυσαρεστημένοι με την στροφή της Φώφης Γεννήματα προς την ΝΔ. Όσο για τη δεύτερη κατηγορία, αυτοί απλώς παρερμηνεύουν τη διακήρυξη. Από αυτή την κατηγορία, επιλέγω το κείμενο του Γιώργου Παγουλάτου: «Η αβάσταχτη ελαφρότητα του αντι-νεοφιλελευθερισμού» (Καθημερινή, 3/3/19).
Παρερμηνεία
Στο άρθρο του ο συγγραφέας τονίζει πως είναι εναντίον του λαϊκισμού αλλά υπέρ του νεοφιλελευθερισμού. Στη συνέχεια ο ΓΠ υποστηρίζει πως στη διακήρυξη της Γέφυρας ο νεοφιλελευθερισμός χαρακτηρίζει και την Ελλάδα: «Είναι η Ελλάδα ένας παράδεισος του laissez-faire και του παγκόσμιου καπιταλισμού για να φοβάται τον νεοφιλελευθερισμό;». Πουθενά όμως στη διακήρυξη της Γέφυρας δεν υπάρχει απίθανη/παράλογη ιδέα πως η Ελλάδα έχει μια νεοφιλελεύθερη οικονομία. Η χώρα μας είχε μια κρατικιστική, αναποτελεσματική οικονομία και παραμένει σε αυτή την κατάσταση σήμερα. Πρόκειται για μια προφανή παρερμηνεία ενός σημαντικού αναλυτή και φίλου που εξηγείται από το ότι ο ΓΠ είναι εναντίον του ΣΥΡΙΖΑ καθώς και κάθε προσπάθειας μιας συνεργασίας μεταξύ κεντροαριστεράς και ριζοσπαστικής αριστεράς. Σίγουρα όλοι αυτοί που υπέγραψαν τη διακήρυξη, σε ό,τι αφορά τη χώρα μας, χαρακτηρίζουν όχι την ελληνική οικονομία αλλά την ΝΔ σαν κόμμα πως είναι κυρίως αλλά όχι μόνο νεοφιλελεύθερο. Αφού έχει και ένα σημαντικό παραδοσιακό «φιλολαϊκό» κομμάτι, καθώς και ένα μικρότερο ημι-ακροδεξιό.
Μονομέρεια
Έχω και μια δεύτερη διαφωνία με το άρθρο του ΓΠ. Είναι η μονομέρεια που δείχνει σε ό,τι αφορά την έννοια του νεοφιλελευθερισμού. Παρόλο που δέχεται τις τεράστιες και εντεινόμενες ανισότητες που χαρακτηρίζουν τη νεοφιλελεύθερη οικονομία, δεν τις συνδέει με τον λαϊκισμό. Είναι όμως οι ανισότητες και η απίστευτη συγκέντρωση πλούτου (στην Ελλάδα, την ΕΕ και παγκοσμίως) που, κυρίως μετά το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών στη δεκαετία του 80, οδήγησαν στη φτωχοποίηση και κοινωνική περιθωριοποίηση ενός μεγάλου κομματιού του πληθυσμού, κυρίως στις δυτικές κοινωνίες. Αυτό το φαινόμενο εξηγεί την άνοδο του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία, καθώς και την άνοδο του λαϊκισμού στην ΕΕ. Με δύο λόγια, η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση μέσω της μη ελεγχόμενης επέκτασης και διείσδυσης των πανίσχυρων πολυεθνικών σε όλες τις χώρες του κόσμου δημιουργεί βέβαια τεράστιο πλούτο. Αλλά παρόλο που βλέπουμε την ανάπτυξη των «αναδυόμενων οικονομιών», υπάρχει μια πρωτοφανή συγκέντρωση του παραγόμενου πλούτου στο 1% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού. Με αποτέλεσμα την αδυναμία της ολικής εξάλειψης της παγκόσμιας φτώχειας (πράγμα που λόγω των νέων τεχνολογιών είναι εφικτή σήμερα) - καθώς και της αδυναμίας αντιμετώπισης των οικολογικών κινδύνων της ανθρωπότητας.
Συμπέρασμα. Ο Γιώργος Παγουλάτος όχι μόνο παρερμηνεύει τη διακήρυξη της Γέφυρας αλλά με το να μην συνδέει τις τεράστιες ανισότητες που ο νεοφιλελευθερισμός δημιουργεί δεν μπορεί να εξηγήσει τη θεαματική εκτίναξη του λαϊκιστικού φαινομένου κυρίως μετά την κρίση του 2007/8 μέχρι σήμερα. Κατά την γνώμη μου ο λαϊκισμός δεν μπορεί να καταπολεμηθεί στην Ευρώπη και αλλού χωρίς συγχρόνως να καταπολεμηθεί και ένας νεοφιλελευθερισμός που είναι εναντίον της ισχυροποίησης μηχανισμών που να ελέγχουν πιο αποτελεσματικά τις παγκόσμιες αγορές και κυρίως την χρηματοπιστωτική αγορά που κυριαρχεί σήμερα στον λεγόμενο «καπιταλισμό-καζίνο». Είναι η έλλειψη σοβαρών ελέγχων της παγκόσμιας οικονομίας που είναι, όχι ο μόνος, αλλά ο βασικός παράγοντας της ανόδου του λαϊκισμού - κυρίως μετά το άνοιγμα των αγορών στη δεκαετία του 80.
*Δημισιεύτηκε στα "Νέα" στις 6/4/2019.
Ανθρωποι της Κεντροαριστεράς, ορισμένους εκ των οποίων εκτιμώ, συναντήθηκαν για να ανοίξουν «Γέφυρες» στον ΣΥΡΙΖΑ. Δεν θα σχολιάσω εδώ το πολιτικό εγχείρημα με το οποίο ευθέως διαφωνώ. Θέλω να σταθώ στον διμέτωπο αγώνα που κήρυξαν, όχι μόνο εναντίον του εθνικισμού (εδώ συμφωνούμε), αλλά κι εναντίον του «νεοφιλελευθερισμού».
Τί είναι ακριβώς ο νεοφιλελευθερισμός και πώς συνιστά απειλή στην Ελλάδα σήμερα; Και τι δικαιολογεί, από αυτή τη γωνιά της Ευρώπης, το προσκλητήριο καταπολέμησής του;
Θα ήταν κατανοητή η εκστρατεία εάν βρισκόμασταν στις ΗΠΑ. Εκεί τις τελευταίες δεκαετίες ο πλούτος του πλουσιότερου 1% αυξήθηκε αλματωδώς, ενώ τα εισοδήματα μεσαίων και εργατικών στρωμάτων παραμένουν στάσιμα ή συρρικνώνονται. Η οργή των στρωμάτων αυτών συνέβαλε στην τερατογένεση του λαϊκισμού που εκπροσωπεί ο σημερινός ένοικος του Λευκού Οίκου. Εκεί η Γουόλ Στριτ που προκάλεσε το κραχ του 2008 απορρυθμίζεται ξανά, οι πλουσιότεροι λαμβάνουν νέες μειώσεις φόρων, την ώρα που εκατομμύρια Αμερικανοί παραμένουν ανασφάλιστοι, και οι κανονισμοί περιβαλλοντικής προστασίας καταργούνται για να αυξηθούν τα περιθώρια κέρδους. Εκεί θα είχε νόημα μια εκστρατεία εναντίον του ακραίου κανιβαλικού ατομικισμού.
Σε μια διεθνή συγκυρία επιστροφής του προστατευτισμού, όταν ο εθνικιστής Τραμπ κατεδαφίζει τους φιλελεύθερους θεσμούς του παγκόσμιου εμπορίου και του πολυμερισμού, όταν οι σχέσεις με εμπορικούς εταίρους αντιμετωπίζονται με όρους στρατηγικής απειλής κι όταν το σύνθημα «για μια Ευρώπη που προστατεύει» ενώνει τους φιλελεύθερους ανά την Ευρώπη, τόσο ώστε να θέτει σε αμφισβήτηση τους κανόνες ανταγωνισμού της ενιαίας αγοράς, σε μια τέτοια συγκυρία είναι μάλλον ανεπίκαιρο ο πρώτος αντίπαλος να είναι ο «νεοφιλελευθερισμός». Το αίτημα της φορολογικής δικαιοσύνης, ο έλεγχος του αθέμιτου διασυνοριακού φορολογικού ανταγωνισμού, όλα αυτά είναι σημαντικά. Αποτελούν ήδη επίσημη πολιτική της Κομισιόν και κυβερνήσεων όπως του Μακρόν.
Είναι η Ελλάδα ένας παράδεισος του laissez faire και του παγκόσμιου καπιταλισμού για να φοβάται τον «νεοφιλελευθερισμό»; Ο διεθνής καπιταλισμός μάς αποφεύγει συστηματικά, όπως δείχνουν τα γλίσχρα ποσοστά άμεσων ξένων επενδύσεων. Εχουμε τον έκτο υψηλότερο φορολογικό συντελεστή επιχειρήσεων στην Ε.Ε. και μέσο φορολογικό βάρος στην εργασία 41% έναντι 36% της Ε.Ε. Οι εταιρείες ξοδεύουν πάνω από τον διπλάσιο χρόνο για φορολογική συμμόρφωση σε σχέση με την Ε.Ε. Είμαστε μήπως η χώρα των ανεξέλεγκτων χρηματοπιστωτικών αγορών, όπου τα σπίτια των ανθρώπων εκπλειστηριάζονται κατά χιλιάδες; Καλά καλά δεν έχουμε τράπεζες, και χιλιάδες στρατηγικοί κακοπληρωτές βρήκαν χρόνια θαλπωρή στις προστατευτικές διατάξεις των οποίων η τροποποίηση ακόμα καρκινοβατεί.
Το μεγαλύτερο πρόβλημά μας δεν είναι οι ασύδοτες αγορές αλλά οι κλειστές αγορές και η ασφυκτική γραφειοκρατία. Παραμένουμε η χώρα χωρίς κεφαλαιοποιητικό και ανταποδοτικό πυλώνα συνταξιοδοτικού, όπου μια τεράστια χοάνη καταπίνει υπέρμετρες εισφορές παραγωγικών ανθρώπων με την προοπτική απόδοσης συντάξεων πείνας. Γιατί ένα σύστημα κρατικά προστατευόμενων πελατειακών ομάδων, που συνταξιοδοτούνταν στα 55 με παχυλά εφάπαξ και συντάξεις μεγαλύτερες του τελευταίου μισθού, χρεοκόπησε το ασφαλιστικό και τη χώρα.
Πράγματι, οι ανισότητες στην Ελλάδα είναι υψηλές και η κρίση αύξησε δραματικά τη φτώχεια. Ομως η επιδείνωση συνδέεται με τη ραγδαία αύξηση της ανεργίας, που έπληξε κατ' εξοχήν νοικοκυριά με ένα εργαζόμενο μέλος. Γιατί η Ελλάδα προ κρίσης, λόγω στρεβλώσεων στις αγορές εργασίας (σίγουρα όχι λόγω υπερβολικού νεοφιλελευθερισμού), είχε και τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας νέων και γυναικών, παρά την ταχεία ανάπτυξη. Η εργασιακή ευελιξία σήμερα βοηθάει την ταχεία μείωση της ανεργίας. Οι νέες δουλειές δεν είναι καλές – αλλά γι' αυτό χρειάζονται καλύτερης ποιότητας επενδύσεις. Και το «νεοφιλελεύθερο» ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα παρέχει ένα δίχτυ ασφαλείας.
Δεν είμαστε οικονομία ανεξέλεγκτης συσσώρευσης πλούτου προς επίλυση του ζητήματος αναδιανομής. Είμαστε μια οικονομία που κατέρρευσε από την πελατειακή αναδιανομή και αγωνιά να επιστρέψει σε διατηρήσιμη εξωστρεφή ανάπτυξη. Ηταν λάθος η ταχεία πιστωτική επέκταση στην πρώτη δεκαετία του ευρώ – όμως η χώρα χρεοκόπησε από τη διόγκωση του δημόσιου χρέους, όχι του ιδιωτικού. Πλέον η εξυπηρέτηση αυτού του δημόσιου χρέους στραγγαλίζει την οικονομία. Η μόνη βιώσιμη στρατηγική ελάφρυνσης των υπέρογκων πρωτογενών πλεονασμάτων περνάει από την πραγματοποίηση εμβληματικών αποκρατικοποιήσεων και μεταρρυθμίσεων φιλελεύθερου προσανατολισμού, και όχι το αντίθετο.
Η Ελλάδα ήταν πάντα κοντύτερα σε μια κρατικιστικού τύπου «μεσογειακή» οικονομία παρά σε αγγλοσαξονικού τύπου «νεοφιλελευθερισμό». Χρειαζόμαστε περισσότερη αγορά, απελευθέρωση των επιχειρηματικών δυνάμεων, των animal spirits, χωρίς να θυσιάσουμε την κοινωνική αλληλεγγύη και την κοινωνική συνοχή. Είναι μια λεπτή ισορροπία, που υπηρετείται με ευφυείς και ικανούς δημόσιους θεσμούς, όχι με ιδεολογικές σκιαμαχίες.
H πρόκληση των καιρών, για την Ευρώπη και για την Ελλάδα, είναι μια οικονομική ανάπτυξη που ενσωματώνει το σύνολο της κοινωνίας (Inclusive Growth). Αυτό συμβαίνει να είναι και το κεντρικό θέμα του φετινού 4ου Οικονομικού Φόρουμ των Δελφών, από όπου γράφεται αυτό το άρθρο.
*Δημοσιεύτηκε στην "Καθημερινή" στις 3/3/2019.
Ενόσω θα επιχειρείται λίγο-πολύ απ' όλους στην (προεκλογική) Ελλάδα να υποταγεί ο χρόνος στις επιμέρους πολιτικές ανάγκες – θα το εξηγήσουμε τι εννοούμε ευθύς στην συνέχεια – οι κραδασμοί των ημερών θα ακούγονται όλο και περισσότερο. Έντονα και ξεκάθαρα.
Σε ποιον ανήκει ο χρόνος; Το μόνιμα επανερχόμενο ερώτημα έχει παγιδεύσει αυτήν την στιγμή την διαχείριση και της Κυβέρνησης και της (Αξιωματικής τουλάχιστον) Αντιπολίτευσης. Ισχύει αυτό στην μεγάλη, γεωπολιτική σκακιέρα που εκφεύγει του αντικειμένου αυτής της στήλης, όπως είναι η διαχείριση των Ελληνοτουρκικών (οι Τουρκικές τοπικές-αλλά-με-ευρύτερη-επίπτωση εκλογές είναι εδώ δίπλα, όμως η διαχείριση του οικονομικού αδιεξόδου Ερντογάν λίγο παρακάτω...) . Στην διαχείριση αυτή η Κυβέρνηση θα 'θελε να εκμεταλλευθεί άμεσα το θετικό κλίμα από την Κορυφή «3+1» στην Ιερουσαλήμ, η Αξιωματική Αντιπολίτευση να φύγουν οι εξελίξεις για αργότερα στην δική της (προσδοκώμενη) θητεία. Όμως ο χρόνος, εδώ/και εδώ, ανήκει αλλού: για παράδειγμα στις Ισραηλινές εκλογές του Απριλίου. στην Αμερικανική αναθεώρηση στάσης στην Εγγύς και Μέση Ανατολή.
Πιο κοντά, όμως, στα θέματα που μας απασχολούν στην στήλη βρίσκουμε την άνευ τέλους διελκυστίνδα γύρω από τα «κόκκινα δάνεια» και συνολικά τα timelines της ενισχυμένης μεταΜνημονιακής παρακολούθησης. Ενώ εμείς μετράμε από EuroWorking Group σε Eurogroup και πάλι από την αρχή, οι Βρυξελλιώτες ήδη «γράφουν» στην στάση τους την εγγύτητα των Ευρωεκλογών: έχουμε κι εμείς, έχουν όμως π.χ. και οι Γερμανοί και οι Ολλανδοί κάλπες. Όμως «γράφουν» και οι εσωτερικές προθεσμίες π.χ. στην DGComp, απ' όπου όλο και μια έγκριση θα χρειαστεί για να περάσει η όποια ρύθμιση!
Έτσι, σιγά-σιγά, περνούμε στους κραδασμούς στους οποίους ήδη αναφερθήκαμε ξεκινώντας. Σκεφτείτε για παράδειγμα ποιο κλίμα επικρατεί και τι προτεραιότητες επικρατούν στις αρχές ανταγωνισμού των Βρυξελλών, όταν η απόφαση των υπηρεσιών της Μαργκρέτε Βεστάγκερ (η οποία μέχρι και Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «από καραμπόλα» μπορούσε να μας προκύψει, πριν τον τωρινό κραδασμό/σεισμό...) να μπλοκάρουν την μείζονα συγχώνευση των σιδηροδρομικών κλάδων Siemens-Alstom έχει φέρει Γερμανία και Γαλλία σε ευθεία αντιπαράθεση με την τεχνοδομή των Βρυξελλών. Ενώ λίγο παραπέρα – εκεί όπου Βρυξέλλες/Επιτροπή έρχονται σε άμεση τριβή με Φρανκφούρτη/ΕΚΤ – ακούγονται οι τριγμοί της, υπό πίεση Βερολίνου επιχειρούμενης συγχώνευσης Deutsche Bank-Commerzbank. Εκείνο που ευθέως προκύπτει και στην υπόθεση Siemens-Alstom και σε εκείνην Deutsche-Commerzbank είναι ότι και στην καρδιά του συστήματος κανόνων της ΕΕ τα δίχτυα είναι για να πιάνουν τα μικρότερα ψάρια: όταν μπλεχτούν τα μεγαλύτερα, αμηχανία! Τι συνέπειες θα έχει για θέματα Ελληνικού ενδιαφέροντος η ταραχή στα θέματα ανταγωνισμού;
Αυτά στα «Ευρωπαϊκά». Ήδη δείξαμε προς την άλλη κατεύθυνση/πηγή κραδασμών δίπλα μας: εκεί, η προσδοκία ότι η Τουρκική επιδεικτική ένταση περί τις θαλάσσιες ζώνες θα πήγαινε πίσω μετά την εκλογική αναμέτρηση της επόμενης Κυριακής κινδυνεύει να προσαράξει – γιατί; Επειδή μόλις προσπεραστούν οι κάλπες, θα χρειαστεί ως φαίνεται ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν (ο οποίος έκπαλαι διατηρεί παράξενες απόψεις περί οικονομίας) να προχωρήσει σε δυσάρεστα μέτρα σταθεροποίησης της οικονομίας τα οποία ανέβαλε προεκλογικά. Τι κάνει όποιος επιβάλλει δυσάρεστα μέτρα στο εσωτερικό; Εξάγει την δυσαρέσκεια...
Για να μην μείνουμε όμως μόνο στην δική μας στενότερη ή ευρύτερη περιφέρεια, κρατήστε μια στιγμή την ματιά σας στο τι συμβαίνει/τι ακούγεται ως κραδασμός στις μεγάλες , τις αληθινές αγορές – εκείνες των ομολόγων. Όπου στην μεν Γερμανία επενδυτές δανείζουν στο Δημόσιο ευθέως με αρνητικό επιτόκιο. αλλά και στις ΗΠΑ, όπου η απόδοση των βραχυπρόθεσμων χαρτιών (ήδη του 3μηνου paper, σιγά-σιγά και των 2ετών) βρέθηκε στο κλείσιμο της προηγούμενης εβδομάδας υψηλότερη από των 10ετών Treasuries. Ύστερα επανήλθε, και βλέπουμε. Όμως... τι υποδηλώνει η αντεστραμμένη καμπύλη αποδόσεων; Νευρικότητα/ανησυχία για τις προοπτικές. «Φταίει» η αίσθηση ότι οι Κεντρικές Τράπεζες – ακόμη και η συνήθως επιφυλακτική ΕΚΤ – διακόπτουν την τάση απόσυρσης των προγραμμάτων ενίσχυσης των οικονομιών, ακριβώς γιατί βλέπουν «κάτι» στον ορίζοντα; Μήπως μια προεξόφληση οικονομικής ύφεσης; Ιστορικά, inverted yield curve είχε εμφανισθεί το 2007, λίγο προτού ζαλιστεί το Αμερικανικό Χρηματιστήριο. Και όταν η Ουώλ Στρητ αισθάνεται αδιαθεσία, οι αγορές γενικώς τραντάζονται.
Δεν τα αναφέρουμε αυτά μόνο επειδή υποτίθεται ότι τώρα σχεδιαζόταν νέα προσπάθεια πρόσβασης της Ελλάδας «στις αγορές». Αλλά επειδή, άμα επιβεβαιωθεί και απ' αυτό το σημάδι, ότι περνάμε σε φάση κάμψης διεθνώς και Ευρωπαϊκά, τότε οι σχεδιασμοί για τους επόμενους μήνες μπορεί να βρεθούν απειλημένοι. Και εδώ, ο χρόνος δεν είναι καθόλου σαφές ότι ανήκει σε όσους πιστεύουν ότι τον διαφεντεύουν: «εδώ καράβια χάνονται, βαρκούλες αρμενίζουν»;
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 30/3/2019.
