Saturday, 04 May 2024
Τα άρθρα Μελών και Φίλων της Παρέμβασης, όπως δημοσιεύτηκαν στον ελληνικό και διεθνή τύπο.
Για να δείτε τα άρθρα ανά συγγραφέα, πατήστε εδώ .
Η συζήτηση για τις προοπτικές του αγροδιατροφικού τομέα πάει δεκαετίες πίσω – πάντως στα χρόνια Διαμαντή Πεπελάση, ύστερα με ενσωμάτωση στον πολιτικό λόγο ΠΑΣΟΚ/Ανδρέα Παπανδρέου, εν συνεχεία με Ευρωπαϊκή χροιά με Κώστα Σημίτη/Νίκο Θέμελη/Δημήτρη Δαμιανό...
Πριν λίγες μέρες, «Το μέλλον του αγροδιατροφικού τομέα» απετέλεσε – στην Κεντρική Μακεδονία, στις Σέρρες – αντικείμενο του AgriBusiness Forum, με πρωτοβουλία GeoRoutes και στήριξη της Ολλανδικής Πρεσβείας/Orange Grove, της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής/American Farm School Θεσσαλονίκης, των Πανεπιστημίων Rutgers/ΗΠΑ και Wagenigen/Ολλανδίας. Εκείνο που θα μπορούσε να θεωρηθεί μια, κατά κυριολεξία, περιφερειακού και εξειδικευμένου ενδιαφέροντος, πρωτοβουλία έρχεται να ενταχθεί σε μια ευρύτερη φιλοσοφία ανοίγματος και διεθνούς ένταξης στην Ελλάδα του 2018.
Πράγματι, η ίδια αυτή συνεργασία των Ολλανδών και της GeoRoutes, με προσθήκη του Οργανισμού Συνεργασίας του Ευξείνου Πόντου και σε διασύνδεση με την Πολιτική Γειτονίας της ΕΕ, της Γαλάζιας Ανάπτυξης/Blue Growth κοκ, έχει ξεκινήσει από πέρσι το Forum Συνεργασίας Βαλκανίων και Ευξείνου Πόντου γύρω από την ιδέα της συνδεσιμότητας/connectivity, που λέει τι; Ότι, έτσι όπως προχωράει η παγκοσμιοποίηση αλλά και έτσι όπως εξελίσσονται τα γεωπολιτικά στην περιοχή μας, με την Ιστορία παρούσα αλλά και με μεγάλους παίκτες άγαρμπα ενεργούς – ΗΠΑ, Ρωσία, ακόμη-ακόμη Κίνα, συν οι μικροηγεμονικές στάσεις Τουρκίας –, με την δε ΕΕ σε παγίως διστακτική παρουσία, άμα η ευρύτερη περιοχή δεν προχωρήσει στον δρόμο της διασύνδεσης, τότε θα βρεθεί (πολυδιασπασμένη/fragmented) σε νέα φάση περιπετειών.
Διασυνδεδεμένη όμως πώς; Με μεταφορικές υποδομές. με ενεργειακές οδούς. με δίκτυα της ψηφιακής εποχής, επικοινωνιών κοκ. με τουριστικές συνεργασίες. με πανεπιστημιακά και ερευνητικά δίκτυα. με περιβαλλοντικές διασυνοριακές δράσεις. με συνδυασμένη ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα.
Αυτό το τελευταίο, μας φέρνει πίσω στην διοργάνωση για «Το μέλλον του αγροδιατροφικού τομέα» απ' όπου ξεκινήσαμε. Λοιπόν, στο Forum οι πιο παραδοσιακές προσεγγίσεις, όπως εκείνη που αφορούσε την ΚΑΠ για μετά το 2020 ή η άλλη που άφησε τις τράπεζες να παρουσιάσουν χρηματοδοτικά εργαλεία για τον αγροτικό τομέα, ξεδιπλώθηκαν δίπλα στην συζήτηση για το πώς νέες τεχνολογίες, με σύγχρονο hardware (από drones και GPS μέχρι νέες πρακτικές διατήρησης και συσκευασίας τροφίμων) αλλά και συνολικά με εισαγωγή στην ψηφιακή εποχή καθώς και με πρωτοβουλίες για ένταξη σε διεθνή δίκτυα εμπορίας ή/και αλυσίδες αξίας, μπορούν να φέρουν σε νέα εποχή την οικονομικότητα/την ανταγωνιστικότητα του πρωτογενούς τομέα στην μετά-την-κρίση Ελλάδα.
Εκείνο που από καιρό ακούγεται ως «ευφυείς καλλιέργειες»/smart farming ή ως ακριβόχρονη παραγωγή/J.I.T. στην πάντα ιδιαίτερη γεωργία επιδιώκεται να ενσωματώσει αληθινά τεχνολογική καινοτομία και τις δυνατότητες της ψηφιακής εποχής. Καθώς η παρουσία της Ολλανδικής εμπειρίας ήταν έντονη, το υπόδειγμα της «τριπλής έλικας» (δηλαδή της ουσιαστικής σύμπλεξης ιδιωτικού τομέα, πανεπιστημίων/ερευνητικών κέντρων, δημόσιας στήριξης) αναλύθηκε, προκειμένου να δείξει πώς μια μεσαία χώρα σαν την Ολλανδία έχει πετύχει εξαγωγές 101 δις ευρώ το 2017, με τον αγροδιατροφικό τομέα να δίνει το 20% των συνολικών εξαγωγών, κυρίως όμως το 50% του εμπορικού πλεονάσματος της χώρας. Μια ανοιχτή οικονομία, η επιδίωξη της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, η ανάδειξη του clustering και προπαντός της ενσωμάτωσης των ψηφιακών δυνατοτήτων ώστε να συγκροτηθούν οι αλυσίδες αξίας - αυτή είναι η περιβάλλουσα της Ολλανδικής «τριπλής έλικας».
Ήδη, εισηγήσεις από αρμοδίους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Υπουργείου Γεωργίας, παρεμβάσεις από ανθρώπους του συνεταιριστικού και του πανεπιστημιακού κόσμου είχαν φέρει στον προσκήνιο την παραδοχή ότι η επόμενη ΚΑΠ είναι κυριολεκτικά «αύριο». ότι το 2020 ή και το 2022, αν δεν προετοιμαστεί άμεσα, κινδυνεύει να χαθεί. ότι ο όποιος εθνικός σχεδιασμός έχει καθυστερήσει σε σχέση με τις άλλες χώρες της ΚΑΠ
Όμως, μετάβαση του αγροδιατροφικού παραγωγικού δυναμικού στο αύριο προϋποθέτει/απαιτεί χρηματοδότηση. Υπάρχει; υπάρχει με ανεκτό κόστος; υπάρχει με κατάλληλα για τον αγροδιατροφικό τομέα τραπεζικά προϊόντα; Εδώ, έχουμε συνεισφορά των Ευρωπαϊκών χρηματοδοτικών μηχανισμών – αλλά μόνον για μεγαλύτερης κλίμακας χρηματοδοτήσεις ή πάλι για global loans με ενδιάμεσες χορηγήσεις – ή και την νέα εποχή των FinTech – η οποία όμως ωριμάζει αργά και δεν έχει αποκτήσει μέγεθος ικανό ώστε να οδηγήσει τα πράγματα. Μπορούν όμως οι συστημικές τράπεζες να αξιολογήσουν σχέδια εισαγωγής νέας τεχνολογίας, σε hardware ή/και λογισμικό ή/και μεθόδους, χωρίς απλώς να «κολλάνε» το κόστος απόκτησης σε παραδοσιακούς εξοπλισμούς ή κτιριακές δομές; Και πώς θα συνδυαστεί το κόστος χρήματος με τις ανάγκες ανταγωνιστικότητας ενός τομέα που έχει εγκατασταθεί στον αστερισμό του ακριβού;
Περισσότερα ερωτήματα, παρά απαντήσεις...
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 12/11/2018.
Το ζητούμενο είναι να δοθεί η απαραίτητη υποστήριξη και να ενσωματώσουν οι αγρότες τις νέες μεθόδους καλλιέργειας, λέει στα «ΝΕΑ» ο Διευθυντής του Τομέα Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης στον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων του ΟΗΕ.
Σήμερα κυριαρχεί η αντίληψη ότι η κρίση επισιτιστικής ασφάλειας επικρέμαται ξανά ως απειλή πάνω από την ανθρωπότητα μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Η εκρηκτική αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή προβλέπεται να ασκήσει σημαντικές πιέσεις στη διαθεσιμότητα και στην εξασφάλιση ποιοτικής και θρεπτικής τροφής για σημαντικά τμήματα του παγκόσμιου πληθυσμού. Ο κ. Κώστας Σταμούλης, Διευθυντής του Τομέα Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης στον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων του ΟΗΕ (FAO), όμως διαφωνεί με τις πιο απαισιόδοξες φωνές θεωρώντας ότι μια κρίση διατροφικής ασφάλειας, που θα έφερνε πολλές κοινωνίες ειδικά στις φτωχότερες χώρες σε πλήρη ανατροπή, είναι εφικτό να αποτραπεί. Έχοντας κατακτήσει μια πολύ μεγάλη εμπειρία ως υψηλό στέλεχος του FAO όπου εργάζεται εδώ και 28 χρόνια για την προώθηση πολιτικών ανάπτυξης και βελτίωσης της γεωργίας και της επισιτιστικής ασφάλειας στις αναπτυσσόμενες χώρες, ο κ. Σταμούλης μιλώντας για τις προκλήσεις της γεωργίας του μέλλοντος εμφανίζεται συγκρατημένα αισιόδοξος. Όπως εξηγεί, σύμφωνα με πρόσφατες προβλέψεις του FAO χρειάζεται αύξηση της αγροτικής παραγωγής κατά 50% για να καλύψει τις ανάγκες του παγκόσμιου πληθυσμού, ο οποίος αναμένεται να αγγίξει τα 9,8 δισ. ώς το 2050. Ο κ. Σταμούλης σημειώνει ότι «ήδη από το 1960 έχει γίνει τεράστια πρόοδος και έχει τριπλασιαστεί η ποσότητα της παραγόμενης τροφής. Στη βάση της προηγούμενης εμπειρίας μπορούμε επομένως να ελπίζουμε ρεαλιστικά ότι και η νέα πρόκληση θα μπορέσει να αντιμετωπιστεί».
Το μέλλον είναι εδώ. Οι τεχνολογίες της γεωργίας του μέλλοντος είναι ήδη γνωστές, υποστηρίζει ο κ. Σταμούλης, υπογραμμίζοντας ότι τα μέσα που χρειάζονται οι χώρες για να ανταποκριθούν στις νέες ανάγκες επισιτισμού είναι εν πολλοίς αυτά που «υπάρχουν στο ράφι» και έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί. «Ακούμε για νανοτεχνολογίες, για ευφυή συστήματα γεωργίας, ηλεκτρονική παρακολούθηση του χωραφιού, δορυφορικές εφαρμογές που καθοδηγούν τους καλλιεργητές στη διαχείριση του αγρού, αλλά στη σημερινή πραγματικότητα και για το κοντινό και μεσοπρόθεσμο μέλλον οι πολύτιμες τεχνολογίες και οι σημαντικές εφαρμογές που μπορούν να δώσουν λύση είναι αυτές που έχουμε στα χέρια μας. Το μεγάλο στοίχημα είναι να γίνουν κτήμα και των αγροτών των αναπτυσσόμενων χωρών, οι οποίοι προς το παρόν δεν μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν λόγω ανέχειας. Το ζητούμενο είναι λοιπόν να δοθεί η απαραίτητη υποστήριξη και να ενσωματώσουν τις νέες μεθόδους καλλιέργειας αναθεωρώντας και αναβαθμίζοντας τα συστατικά στοιχεία της γεωργίας, χρησιμοποιώντας βελτιωμένες ποικιλίες φυτών που αποδίδουν πολλαπλάσια, μαζί με καλύτερη λίπανση, προστασία από ασθένειες και χρήση άρδευσης οι αναπτυσσόμενες χώρες όπου ο εκσυγχρονισμός της γεωργίας – με βιώσιμο τρόπο – (sustainable intensification) παραμένει ακόμη το μεγάλο στοίχημα», θα πει ο κ. Σταμούλης.
Χάσμα Βορρά – Νότου. Βέβαια το οικονομικό και τεχνολογικό χάσμα που χωρίζει τις αναπτυσσόμενες χώρες από τις πιο πλούσιες περιοχές του πλανήτη θα παίξει σημαντικό ρόλο στη διαχείριση της ανάγκης για τροφή. Αυτό γιατί οι τεχνολογίες που θα δημιουργήσουν νέα γνώση και καινοτόμες εφαρμογές που υπόσχονται να αλλάξουν τη φυσιογνωμία της γεωργίας του μέλλοντος και τις ζωές των ανθρώπων βρίσκονται κυρίως στα χέρια των αναπτυγμένων χωρών. «Δυστυχώς στη γεωργία όπως και στους υπόλοιπους τομείς εμφανίζεται μεγάλη ανισότητα και τεχνολογικό χάσμα ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες και τις αναπτυγμένες οικονομίες και η έρευνα που μπορεί να θέσει τις βάσεις για την ευημερία και την ανάπτυξη παραμένει χαρτί των ισχυρών», θα πει ο κ. Σταμούλης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η έρευνα στη γενετική, όπου ειδικοί διασταυρώνουν ποικιλίες για να δημιουργήσουν νέα βελτιωμένα φυτά με καλύτερα χαρακτηριστικά, όπως μεγαλύτερες αποδόσεις, αλλά και αντοχή στο καλλιεργητικό στρες, όπως είναι η ξηρασία ή η πλημμύρα. Όμως η γενετική βελτίωση γίνεται κυρίως από τον ιδιωτικό τομέα του δυτικού κόσμου με αποτέλεσμα να βελτιώνονται τα φυτά που καλλιεργούνται στις ανεπτυγμένες χώρες και όχι αυτά που αποτελούν βασικά συστατικά της διατροφής των αναπτυσσόμενων χωρών. «Σήμερα πολλά σημαντικά είδη όπως η κάσαβα ή το σόργο που χρησιμοποιούνται κατά κόρον σε αναπτυσσόμενες περιοχές βλέπουμε να μένουν «ορφανά», δηλαδή να μην αποτελούν είδη ενδιαφέροντος κι έρευνας στα επιστημονικά εργαστήρια», σημειώνει ο κ. Σταμούλης.
Για να διορθώσει τις απώλειες στη βιοποικιλότητα και να διαφυλάξει τη γεωργική παραγωγή του μέλλοντος, ο FAO ίδρυσε από το 1970 και σε συνεργασία με χώρες δίκτυο τραπεζών σπόρων. Αλλά και η Ελλάδα έχει τη δική της «Κιβωτό σπόρων» που αποτελεί εγγύηση ζωής για το μέλλον. «Ήδη από το 1970 στην Ελλάδα δημιουργήθηκε με κονδύλια του FAO η Ελληνική Τράπεζα Γενετικού Υλικού που διατηρεί δείγματα από σπάνια φυτά της ελληνικής γης, τα περισσότερα από τα οποία έχουν εξαφανιστεί σήμερα. Η τράπεζα που έχει μια ιδιαίτερα πλούσια συλλογή σε ένα πολύ σημαντικό είδος, το άγριο σιτάρι, μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία νέων τροφών στο μέλλον», θα πει ο κ. Σταμούλης. Η Ελληνική Τράπεζα Γενετικού Υλικού, με έδρα τη Θέρμη, Θεσσαλονίκης, τελεί πλέον υπό τη διαχείριση του ελληνικού Δημοσίου, ανήκει στον Ελληνικό Γεωργικό Οργανισμό (ΕΛΓΟ Δήμητρα) του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, και αποτελεί μία από τις 1.500 τράπεζες γενετικού υλικού που λειτουργούν παγκοσμίως.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 30/10/2018.
Στην Ελλάδα, για κάθε τι υπάρχουν δύο αλήθειες. Η μία είναι η «εθνική αλήθεια». Πρόκειται για υπαινικτική φράση Βρετανού ιστορικού που επαληθεύεται συνεχώς. Ολη την προηγούμενη εβδομάδα, αντί να κουβεντιάζουμε για το γεγονός ότι γλιτώσαμε, περνώντας κυριολεκτικά ξυστά από μια ελληνοαλβανική κρίση, άδηλων διαστάσεων και έκβασης, το μιντιακό και πολιτικό σύμπαν της Ελλάδας παλλόταν σε ρυθμό εθνικής αγανάκτησης και ηρωισμού.
Ακριβώς τις μέρες που η παγκόσμια προσοχή στρεφόταν στη σφαγή της συναγωγής στο Πίτσμπουργκ από έναν αντισημίτη Αμερικανό οπλοφόρο, ένας άλλος οπλοφόρος με βαρύ οπλισμό και πυρομαχικά εμφανίστηκε εκεί όπου συνέρρεαν εκατοντάδες επισκέπτες, σχολεία και εκπρόσωποι των κυβερνήσεων Ελλάδας και Αλβανίας για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου και την ανακομιδή των λειψάνων των πεσόντων του πολέμου. Ποιες ήταν οι προθέσεις του;
Τα περί υπεράσπισης της σημαίας αποδείχτηκαν ανακριβή γιατί όλο το χωριό ήταν σημαιοστολισμένο. Τι γύρευε εκείνη την ημέρα, σε αυτό το σημείο, υπό τις συγκεκριμένες περιστάσεις; Ομηρία προσώπων, επίθεση εναντίον Αλβανών επισήμων, εναντίον της αστυνομίας που περιφρουρούσε την εκδήλωση, επίδειξη ηρωισμού; Δεν χρειάζεται πολλή σκέψη για να καταλάβει κανείς την αιματοχυσία που θα ακολουθούσε. Ηταν ατομική πρωτοβουλία εξημμένου νέου, αλλά ποιοι προμήθευσαν τον βαρύ οπλισμό; Με ποιους μίλησε εκείνο το πρωί ή τις προηγούμενες μέρες; Γνώριζαν τις προθέσεις του, προσπάθησαν να τον αποτρέψουν ή μήπως τον ενθάρρυναν; Είχε συνεργούς που ενδεχομένως, όταν αποκαλύφτηκε, κρύφτηκαν στο πλήθος και δεν εκδηλώθηκαν; Δεν ήταν λίγοι ακροδεξιοί που είχαν συρρεύσει εκεί.
Η Ελλάδα θα βρισκόταν σήμερα στον τυφώνα μιας τρομερής κρίσης. Μην ξεχνούμε ότι οι δολοφονίες, οι ένοπλες πρωτοβουλίες και η κατ' ευφημισμόν ιδιωτική διπλωματία στα Βαλκάνια έχουν μακρά ιστορία καταστροφικών συνεπειών. Κορυφαίο επεισόδιο, η δολοφονία στο Σαράγεβο το 1914 που εγκαινίασε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά και το 1897, εισβολή ενόπλων από την ελληνική επικράτεια στην τότε Οθωμανική Μακεδονία προκάλεσε την κατά κράτος ήττα της Ελλάδας.
Η «εθνική αλήθεια» δεν θέλει να τα ξέρει αυτά. Κατασκευάζει ήρωες και μάρτυρες. Το ζήτημα όμως δεν είναι απλώς η «εθνική αλήθεια», αλλά το «καθεστώς εθνικής αλήθειας». Ο τρόπος να βλέπεις τον κόσμο και να καθορίζεις τη δράση σου, ως όμηρος αυτού του καθεστώτος. Πρόκειται για ένα αναγκαστικό καθεστώς, το οποίο στη συγκεκριμένη περίσταση το είδαμε να καταλαμβάνει αστραπιαία όλο το φάσμα της δημόσιας σφαίρας και το οποίο διευκόλυνε την ανάδυση του πιο ακραίου και δημαγωγικού λόγου που εγκαθιδρύθηκε ως ο mainstream λόγος. Κάθε διαφοροποίηση στιγματίστηκε ως πρόκληση στο «κοινό αίσθημα», προδοσία, εθνομηδενισμός. Ακόμη και οι προσεκτικές ανακοινώσεις έτειναν να μην υπερβούν τα όρια που έθετε αυτό το «καθεστώς αλήθειας».
Πρόκειται για ένα γενικότερο ζήτημα. Είναι το βασικό εμπόδιο για να εξομαλυνθούν οι σχέσεις της Ελλάδας με τους γείτονές της. Παράδειγμα, οι αντιδράσεις στη Συμφωνία των Πρεσπών. Αλλά και οι λεονταρισμοί με την επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης. Σε οποιαδήποτε διεθνή διαφορά ανακύψει στην περιοχή μας, χωρίς εξαίρεση, το «καθεστώς εθνικής αλήθειας» αναδύεται μεταφράζοντας τους όρους του προβλήματος στο ιδιόλεκτό του και επιβάλλοντας όρια και περιορισμούς στη σκέψη, καθορίζοντας τι πρέπει να ειπωθεί και τι όχι. Είμαστε όμηροι αυτού του καθεστώτος.
Αλλά το θέμα μας είναι η πολιτική της μνήμης. Η μνήμη δεν είναι μόνο άυλη, αλλά και απτή. Οι «τόποι μνήμης» μαζί με τις επετείους υποστηρίζουν, οργανώνουν και διατυπώνουν το περιεχόμενο της μνήμης, δηλαδή τι και πώς θυμόμαστε. Οι γεωγραφικοί τόποι παίζουν ολοένα και περισσότερο ρόλο σήμερα στην οργάνωση της μνήμης.
Οχι μόνο συμβολισμός και μνημεία, αλλά το συγκεκριμένο και απτό, εκεί όπου συνέβη. Με αυτή την έννοια για το έπος του 1940, τα στρατιωτικά νεκροταφεία στην Κλεισούρα και στους Βουλιαράτες, η επίσκεψη των πεδίων των μαχών, η γνώση των μικρών ανθρώπινων πλευρών της ζωής και του θανάτου στο μέτωπο είναι πυλώνες μνήμης. Αυτούς τους μνημονικούς τόπους, όπως και την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, πρέπει να τους διαφυλάξουμε. Κάθε γεγονός έχει το μνημονικό αποτύπωμά του. Και ο εθνικιστικός εξτρεμισμός και η Ακροδεξιά επιδιώκουν να αφήσουν το δικό τους αποτύπωμα πάνω στους εθνικούς μνημονικούς τόπους και τις επετείους. Σαν τον κούκο που βάζει τα αυγά του στις ξένες φωλιές.
Η αδιαφορία για την πολιτική της μνήμης έχει συνέπειες. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να τιμήσει κανείς τους νεκρούς του πολέμου, εκτός από φιλοπόλεμο πνεύμα και επιδείξεις εθνικισμού. Οι γιορτές της απελευθέρωσης της Αθήνας που γίνονται εδώ και μερικά χρόνια, δείχνουν έναν καινούργιο τρόπο εορτασμού, μια πολυδιάστατη δημόσια ιστορία με οικείο πρόσωπο. Όχι παγωμένη εξιδανίκευση.
Αν πολιτική είναι η διαχείριση των συμβόλων, η διαχείριση των εθνικών συμβόλων έχει πολύ μεγαλύτερη και διαρκέστερη σημασία. Είναι ολέθριο η διαχείριση των εθνικών επετείων, των τόπων μνήμης και των συμβόλων να αφεθεί στην Ακροδεξιά. Γιατί η πολιτική της μνήμης δημιουργεί ταυτότητες και στάσεις με διάρκεια στον χρόνο.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 5/11/2018.
Στον αλησμόνητο Σταύρο Τσακυράκη την χρωστάμε την διαπίστωση ότι, όπως η ψήφος στην Βουλή, έτσι και η νομολογία των (καθ' όλα σεβαστών κλπ.) Δικαστηρίων την έχει την τάση να ανακαλύπτει λεφτόδεντρα.
Η πρόσφατη συζήτηση για τις συντάξεις είναι αληθινά χαρακτηριστική της πικρής αυτής διατύπωσης. Ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι κάτι που νομοθετείται – και μάλιστα με ευρύτερη πλειοψηφία, όπως θεωρείται βέβαιο ότι θα περάσει η άρση της νομοθετημένης περικοπής των «παλαιών» συντάξεων στις επόμενες εβδομάδες – δεν είναι κάτι που κρίνεται ορθό και πρέπον; Και ποιος θα τολμούσε να θεωρήσει ότι όταν τα ανώτατα Δικαστήρια νομολογούν ότι οι περικοπείσες συντάξεις, ή πάλι τα δώρα κλπ. οφείλουν να αποδοθούν αναδρομικά στους δικαιούχους – το δε ΝΣΚ κρίνει ότι τα κατώτερα Δικαστήρια ορθώς δικαιώνουν προσφεύγοντες, συνεπώς προς τι να ασκούνται ένδικα μέσα; – η απόφασή τους δεν θα πρέπει να τύχει σεβαστικής εφαρμογής;
Όταν, βέβαια, θα δοθούν τώρα τα αναδρομικά στους δικαιούχους του «σκληρού πυρήνα» - δικαστικοί (το υπόλοιπο 50% της διαφοράς αποδοχών 2012-14), ένστολοι (2012-2016), πανεπιστημιακοί (2015-2016), γιατροί ΕΣΥ (2014-2016) – αυτό θα σημάνει κάτι σαν 800 εκατ. ευρώ. Αυτοί είναι οι δικαιούχοι της υπερήφανης νομολογίας, που αφορούσε το δικαίωμα σε «αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης»: ξεκίνησε με τους δικαστικούς , αλλά σταδιακά «άνοιξε» στα ειδικά μισθολόγια. Τώρα θα 'ρθουν στην Βουλή με ειδική νομοθετική πρόνοια. Η οποία θα περάσει, στοίχημα!, με ευρύτερη πλειοψηφία.
Η προς ανατροπή βαίνουσα περικοπή των συντάξεων των «παλαιών» συνταξιούχων – όσων δηλαδή βρέθηκαν συνταξιούχοι προτού ενσκήψει ο Νόμος Κατρούγκαλου, μέσα του 2016, ανεξαρτήτως αν ήταν πρόωρα συνταξιοδοτημένοι ή όχι, ή αν οι συντάξεις τους (όντως πολλές φορές ροκανισμένες από διαδοχικές μνημονιακές περικοπές) ανταποκρίνονταν ανταποδοτικά στο καθεστώς ασφαλιστικών κρατήσεων που είχαν στην διάρκεια του εργασιακού τους βίου – αφού η σχετική δέσμευση αφορούσε 1% του ΑΕΠ, σημαίνει κάτι σαν 1,8 δις ευρώ. Και αυτή η ρύθμιση/ανάκληση ρύθμισης θα περάσει – άμα δεν σκοντάψει στους δυσάρεστους Ευρωπαίους ή στο μοχθηρό ΔΝΤ – με ευρύτερη πλειοψηφία στην Βουλή . [Τα προεξαγγελμένα στην Θεσσαλονίκη για τις ευπαθέστερες κοινωνικές ομάδες – σχολικά γεύματα, επιδότηση ενοικίου, επιδότηση ασφαλιστικών εισφορών των νέων κάτω των 25 ώστε να καταργηθεί ο υποκατώτατος μισθός, μείωση ασφαλιστικών εισφορών κοκ – ύψους 750 εκατομμυρίων, εν ανάγκη θα ψαλιδιστούν ή θα υποστούν «άπλωμα στον χρόνο», όπως άλλωστε και το ψαλίδισμα του ΕΝΦΙΑ, αν χρειαστεί].
Όμως η βουή που ξεσηκώθηκε γύρω από τα αναδρομικά ευρύτερα των συνταξιούχων – εκείνων που δεν είχαν τύχη αρχικώς της στοργής της «αξιοπρεπούς διαβίωσης», αλλ' αντιθέτως είχαν γίνει νομολογιακά ανεκτές οι διαδοχικές μειώσεις που υπέστησαν για λόγους, απλώς, «δημοσίου συμφέροντος» - καταλήγει να σημαίνει ο,τιδήποτε ανάμεσα σε 6 και 11 δις ευρώ. Έστω και τμηματικά, έσω και σε βάθος χρόνου, ένα τέτοιο 3,5% έως 6% του ΑΕΠ υπόσχεται δημοσιονομικό εκτροχιασμό. Πολιτικά, η σημερινή Αντιπολίτευση (Αξιωματική και ελάσσων) «παίρνει το αίμα της πίσω» όταν βλέπει την σημερινή Κυβέρνηση, η οποία τότε είχε ανέβει στα κάγκελα κηρύσσοντας αντισυνταγματικότητα πέραν της αναλγησίας κλπ., να πρέπει τώρα να βγάλει το φίδι από την τρύπα. Με μια διαφορά: ότι άμα τελικά τα Δικαστήρια δεχθούν και επισφραγίσουν ευρεία αναδρομικότητα – και δεν επικαλεσθούν «δημόσιο συμφέρον» ή και «υπέρτερο δημόσιο συμφέρον» (του δημοσιονομικού εκτροχιασμού), για να περιορίσουν τα αναδρομικά σε όσους μόνο έχουν ασκήσει σχετικές προσφυγές – τα σπασμένα θα κληθούν να τα πληρώσουν οι επερχόμενες Κυβερνήσεις. Γιατί κανένας δημοσιονομικός χώρος, με οιοσδήποτε νέες φορολογίες ή/και οποιεσδήποτε δρακόντειες νέες περικοπές δαπανών κι αν επιδιωχθεί, δεν μπορεί να μαζέψει τέτοιας τάξεως μεγέθους ποσά. Όταν δε αναφερόμαστε στις επερχόμενες Κυβερνήσεις, δεν εννοούμε καν εκείνη που θα προκύψει από τις αμέσως επόμενες εκλογές του 2019, αλλά και εκείνη/εκείνες που θα ακολουθήσουν...
Τα λεφτόδεντρα, λοιπόν, που ξανανθίζουν, κινδυνεύουν να γίνουν η νεότερη εκδοχή του «λεφτά υπάρχουν» του 2009-10, της «ριζικής επαναδιαπραγμάτευσης» του 2012, του «σκίζουμε τα Μνημόνια με ένα νόμο/ένα άρθρο» του 2014-15. Και ναι μεν η Τρόικα δεν είναι ανάμεσά μας, αλλά και η μεταΜνημονιακή εποπτεία συνεχίζεται, και τα διάφορα Eurogroup σίγουρα διαβάζουν τα ενθουσιώδη δημοσιεύματα για τα αναδρομικά και – το μαντέψατε! – οι διαβόητες αγορές που επ' εσχάτων όλοι ανακαλύπτουν, κι αυτές γνωρίζουν να αξιολογούν. Τους καρπούς των λεφτόδεντρων.
Κανείς δεν αδικεί τον συνταξιούχο, που έχει υποστεί μια ντουζίνα μειώσεις και λέει για τους κυβερνώντες «να κόψουν τον λαιμό τους να βρουν λεφτά». Όμως – το ζήσαμε οδυνηρά – τα λεφτόδεντρα παρά τις ευρείες κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες και τις σοφές νομολογίες δεν υπάρχουν.
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 8/11/2018.
Περισσότερο κι από την ουσία των οικονομικών προκλήσεων, των διευθετήσεων και των προβολών στο μέλλον για την Ελλάδα του τέλους 2018, το φόντο μπροστά στο οποίο θα διαδραματίζονται είναι εκείνο που καθορίζει το πώς θα πορευθούν/πού θα καταλήξουν. Ακούγεται μπλεγμένο; Είναι! Δείτε όμως το επιχείρημα. Το πρόβλημα που έχουμε είναι ότι χρειάζεται να διατηρούμε σωστή αντίληψη του φόντου αυτού, όπου ετερόκλητα στοιχεία διαγκωνίζονται για να το διαμορφώσουν. Δείτε για παράδειγμα πώς η εμμονή με το συνταξιοδοτικό/την περικοπή ή μη των συντάξεων, έρχεται να λειτουργήσει παράλληλα με όσα θα φέρει στην Ευρωπαϊκή σκηνή (όπου, θέλουμε – δεν θέλουμε, κινούμαστε και θα συνεχίσουμε να κινούμαστε...) εκείνο που ίσως βιαστικά καταγράφεται ως διαδοχή Μέρκελ/μετά-την-Μέρκελ εποχή.
Η διεκδίκηση της μη-περικοπής των παλαιών συντάξεων, δηλαδή η διατήρηση της προσωπικής διαφοράς που ενεπνεύσθη ο Νόμος Κατρούγκαλου, με ουσιαστικό επιχείρημα ότι οι περικοπές των εφεξής συντάξεων συν το σύστημα των εισφορών ΕΦΚΑ που βεβαιώνονται (υπάρχει ένα μικρό ερώτημα κατά πόσον εισπράττονται και πόσο διατηρήσιμες θα αποδειχθούν , όμως αυτό μένει προσώρας κάτω από το χαλί) εξασφαλίζουν χρηματοδοτική ισορροπία και άρα δεν δημιουργούν πρόσθετο δημοσιονομικό πρόβλημα, έχει προ πολλού προσπεράσει – στην Ελληνική πολιτική πραγματικότητα – την οικονομική διάσταση. Έχει εγκατασταθεί στον πυρήνα της προεκλογικής διαμάχης.
Για την Κυβέρνηση είναι πλέον ζήτημα ταυτότητας: είναι η κεντρική της υπόσχεση μη-διατάραξης της οικονομικής καθημερινότητας μεγάλου μέρους του εκλογικού σώματος (κυρίως: εκείνου του μέρους του εκλογικού σώματος που βρίσκει τον δρόμο προς την κάλπη σε εποχές «εύκολης» αποχής...). είναι όμως και απόδειξη του ότι «μπορεί» να περνάει την άποψή της στις σχέσεις με τους Ευρωπαίους δανειστές. Με κάλπες στον ορίζοντα, αυτή η τελευταία διάσταση, της επίδειξης αντοχής απέναντι στους «εταίρους» μετά από χρόνια και χρόνια υποχωρήσεων, θεωρείται στα κυβερνητικά έδρανα ότι έχει κομβική σημασία. Στην Αντιπολίτευση – Αξιωματική και ελάσσονα – το αντανακλαστικό αναγκαστικής πλειοδοσίας στο θέμα των συντάξεων έχει κόψει κάθε δυνατότητα επαναπροσδιορισμού θέσεως: η θέση «άμεση κατάργηση του Νόμου Κατρούγκαλου» για την Ν.Δ., η δική του τροπολογία για το ΚΙΝΑΛ, έρχεται και αντιστηρίζει και καθιστά πολιτικά αμετακίνητη θέση της Κυβέρνησης για προάσπιση των (παλαιών) συντάξεων ως Ιερό Γκράαλ. Πλην αν συναντήσει τοίχο απέναντί της στο Eurogroup οπότε θα περάσουμε στην φάση καταγραφής ζημιών.
Καθώς όλη η συζήτηση για το συνταξιοδοτικό συγκεντρώθηκε στις δημοσιονομικές επιπτώσεις, ήρθε και κούμπωσε με την λογική των πλεονασμάτων/υπερπλεονασμάτων και το περιθώριο χρηματοδότησης του πλέγματος κοινωνικών μέτρων, το οποίο κινδυνεύει να γίνει γνωστό ως «νέο Πρόγραμμα Θεσσαλονίκης», προστίθεται εδώ μια ακόμη περιπλοκή. Τα δημοσιονομικά περιθώρια κρίνονται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τα συμφωνημένα της μεταΜνημονιακής εποπτείας και η παρέκκλιση απ' αυτά καταλήγουν στο Eurogroup. Λειτουργεί λοιπόν εδώ μια τεχνική παγίδα: το ένα κέντρο αποφάσεων κινδυνεύει να παραπέμπει στο άλλο, οι παρασκηνιακές διαβεβαιώσεις και καλές προθέσεις (και η Κυβέρνηση είχε συγκεντρώσει πολλές επ' εσχάτων...) να βρεθούν στον αέρα.
Όλα αυτά θα διαδραματισθούν μπροστά στο γενικότερο φόντο των Ευρωπαϊκών ανακατατάξεων. Όπου το «Ελληνικό ζήτημα» ασφαλώς και απασχολεί λιγότερο από το Ιταλικό δημοσιονομικό αδιέξοδο (που όλο και επιχειρείται να εκτονωθεί, και όλο μας ξαναπροκύπτει αδιέξοδο...). Όμως εδώ είναι το πιο δυσάρεστο ενδεχόμενο: μήπως δεν σβήσει/χαλαρώσει την Ελληνική μεταμνημονιακή διαπραγμάτευση το Ιταλικό μέγεθος, αλλ' αντιθέτως αναβιώσει η γνώριμη τάση να «αξιοποιείται» η Ελληνική περίπτωση για κατάδειξη των Ευρωπαϊκών ορίων προς τους άλλους – εν προκειμένω τους Ιταλούς; Ενώ, στην ευρύτερη συζήτηση της ΕΕ «27», η διάσταση κρίσης του Brexit επίσης λειτουργεί αποσυντονιστικά: το «εδώ καράβια χάνονται, βαρκούλες αρμενίζουν» είναι μια δυσάρεστη αίσθηση όταν διαπραγματεύεσαι τα δικά σου ως βαρκούλα. Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος το γνωρίζει, το ζει. Οι υπόλοιποι;
Εδώ, λοιπόν, είναι εκείνο που ξεκινώντας αναφέραμε σαν μετά-την-Μέρκελ εποχή. Θεωρούμε ότι η διατύπωση είναι πρόωρη, όσο κι αν θαυμάσαμε τον τρόπο με τον οποίο ο Βόλφγκανγκ Σώϋμπλε μαχαίρωσε (όχι πισώπλατα, λεβέντικα) την Μέρκελ παινεύοντας την πολιτική σοφία της. Όμως, μια διαδοχή στην ηγεσία της CDU όπου ο δεξιάς απόκλισης/φιλοεπιχειρηματικός μέχρι το κόκκαλο Φρήντριχ Μέρτζ («μόνον όποιος αλλάζει, εκείνος υπάρχει» το μότο του) ήδη ξεκίνησε προηγούμενος της ρεαλίστριας/Μερκελικής Αννεγκετ Κράμπ-Καρεμπάουερ (άντε τώρα να μαθαίνουμε νέα ονόματα!), θα δώσει στα γενικότερα γερμανικά αντανακλαστικά μια διόλου καλοδεχούμενη τροπή. Μαζί με την αίσθηση εκκρεμότητας, ότι το SPD σε κάθε στροφή μπορεί να βρεθεί εκτός GroKo/Μεγάλου Συνασπισμού, με Γερμανικές κάλπες σε κάθε επόμενη στροφή.
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 2/11/2018.
Έχει έρθει η στιγμή να σταθούμε σε δύο άνισες μάχες που έδωσε τόσο το φιλοευρωπαϊκό όσο και το ελληνικό πολιτικό σύστημα κατά τη διάρκεια των προηγούμενων χρόνων της κρίσης, αλλά και στα αποτελέσματα που προκάλεσαν στο ίδιο το πολιτικό σύστημα. Και οι δύο, παρότι σε κάποια φάση έδειξαν να κερδίζονται, προς στιγμήν έχουν χαθεί αφήνοντας πολλά ερωτηματικά που καλό θα ήταν να συζητηθούν σύντομα και να απαντηθούν.
Η πρώτη μάχη συνδέεται με τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό. Για πολλά χρόνια υπήρξε συντονισμένη προσπάθεια να πεισθούν οι Έλληνες για μια περισσότερο φιλοευρωπαϊκή στάση – ως προς το φαίνεσθαι και όχι ως προς την ουσία. Στα χρόνια της κρίσης όλοι είδαν να καταρρέει μπρος στα μάτια τους το αφήγημα της μηχανικής ευημερίας και το όνειρο μιας στέρεης δημοκρατίας στην Ελλάδα με κοινωνικό πρόσημο στο πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης –κάτι για το οποίο υποτίθεται ότι πάλευε η χώρα από τα τέλη της δεκαετίας του 1950.
Μιλάμε για την εποχή που, εκτός από την Ιταλία ‒την προβληματική σήμερα Ιταλία‒, ο φτωχός από οικονομική και αυταρχικός από πολιτική άποψη ευρωπαϊκός Νότος (Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία, μαζί με τα Βαλκάνια) βρισκόταν έξω από τον οικονομικοπολιτικό ορίζοντα της Ενωσης. Σήμερα, ως προς τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό, η Ελλάδα βρίσκεται πίσω, αμφίθυμη, κουρασμένη στην πραγματικότητα, έξω από πολλά ευρωπαϊκά κεκτημένα, με χαμένο χρόνο και σπαταλημένο πολιτικό και οικονομικό κεφάλαιο. Τα μνημόνια δεν βοήθησαν∙ απλώς, μετέθεσαν στις επόμενες γενεές των Ελλήνων το χρέος και την κουβέντα που θα έπρεπε να είχε γίνει χθες.
Η δεύτερη μάχη, που και αυτή χάθηκε, συνδέεται με τη δυνατότητα του ελληνικού πολιτικού συστήματος να πείσει τους Ευρωπαίους ‒και προς όφελος της Ευρώπης‒ για κάποια ευμενέστερη στάση απέναντι στην Ελλάδα και, πάντως, όχι για την τιμωρητική στάση που προέκρινε το Βερολίνο ήδη από το 2010-11.
Βέβαια, το Βερολίνο της Μέρκελ και του Σόιμπλε, των Χριστιανοδημοκρατών του CDU και των Χριστιανοκοινωνιστών (με τη βοήθεια των πάλαι ποτέ ισχυρών Σοσιαλδημοκρατών ‒του ιστορικού για τον 20ό αιώνα SPD‒ που είδαν τις δυνάμεις τους να καταρρέουν στα χρόνια της ευρωπαϊκής κρίσης), είχε ελάχιστη σχέση με τον κοινό ευρωπαϊκό δρόμο που είχε υπηρετήσει, μαζί με τη Γαλλία, η Βόννη της μεταπολεμικής Δυτικής Γερμανίας.
Κάποια ορθολογικότερη ή έστω πραγματιστική διαχείριση του ελληνικού προβλήματος ουδέποτε έγινε από την πλευρά των Βρυξελλών, με απαίτηση της ηγεμονικής Γερμανίας. Οι Βρυξέλλες συμπεριφέρθηκαν σαν λέσχη δανειστών σε μια προσπάθεια να σώσουν το ευρώ και το κοινό ευρωπαϊκό οικοδόμημα, αδιαφορώντας για τις συνέπειες στους λαούς.
Αυτό, με τη σειρά του, είχε ως αποτέλεσμα την άνοδο του ευρωσκεπτικισμού ο οποίος εκφράστηκε από δύο πλευρές: από τις δυνάμεις της Αριστεράς, ως έναν βαθμό, που ήθελαν «μια άλλη Ευρώπη» και, κυρίως, από τις δυνάμεις της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς.
Και βρισκόμαστε ακριβώς εδώ. Στο παράδοξο να εμφανίζεται η ελληνική Δεξιά και το ΚΙΝ.ΑΛΛ ως φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις: στα λόγια. Υιοθετούν, πράγματι, από την Ευρώπη το δόγμα της νεοφιλελεύθερης πολιτικής με λιτότητα, με διατήρηση των ανισοτήτων, όμως, πατώντας πάνω σε μια εθνικιστική και αντιευρωπαϊκή πολιτική, π.χ. για τα Βαλκάνια.
Και ως παλαιό καθεστώς, χρησιμοποιούν την οικονομία και το εθνικό κράτος για κάνουν κάτι χειρότερο: σε πλήρη αντίθεση με τις προϋποθέσεις για ‒μια έστω‒ ανοιχτή κοινωνία και οικονομία υποκινούν την εχθροπάθεια. Προβάλουν την πλάνη της εισαγόμενης εργατικής φτώχειας, υποκινούν μίσος και ενισχύουν τον υπερεθνικισμό στα θύματα του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποιημένης Ευρώπης.
Δεν είναι παράδοξο ότι το Brexit που τόσο δυσκολεύει τους Άγγλους, υπαγορεύτηκε μεταξύ των άλλων και ως αντιμεταναστευτική αναγκαιότητα. Δεν είναι παράδοξο ότι η παντοδυναμία της Μέρκελ δεν κλονίστηκε από τη λιτότητα που επέβαλε στους Ευρωπαίους, αλλά από την πολιτική της απέναντι στο προσφυγικό-μεταναστευτικό ‒ παρά το ότι η Willkommenpolitik ήταν μια ατελής πολιτική για την Ε.Ε. και, σε κάθε περίπτωση, προσανατολισμένη στις ανάγκες των γερμανικών βιομηχανικών συμφερόντων.
Από την άλλη πλευρά, η ελληνική φιλοευρωπαϊκή Αριστερά αδυνατεί να πείσει τους Ευρωπαίους πολίτες ‒όπως και τους Έλληνες στον βαθμό που μας αφορά‒πώς νοείται στον κόσμο τούτο η υπεροχή της «ευρωπαϊκής ιδέας», όταν η τελευταία συνοδεύεται από ένα ολόκληρο πλέγμα «ευρωπαϊκού δικαίου και συμφωνιών», εντός ενός αυτονομημένου ευεργετικού ευρωπαϊσμού ο οποίος εντέλει κινείται εις βάρος των άμεσων συμφερόντων τόσο των Ευρωπαίων πολιτών όσο και των κρατών-μελών.
Ας το κατανοήσουμε αλλιώς το θέμα μας. Το πρόβλημα στην Ευρώπη, όπως και το πρόβλημα στην Ελλάδα και την ευρωπαϊκή της μοίρα, τούτη τη στιγμή δεν βρίσκεται στη σταδιακή αποχώρηση της Μέρκελ και στις ανακατατάξεις στη γερμανική πολιτική ή στις καλές ιδέες του Μακρόν. Το πρόβλημα βρίσκεται στις ίδιες τις ευρωπαϊκές ιδέες, στις δικές μας ιδέες για την Ευρώπη και στην καρδιά ενός φθίνοντος συστήματος που πράττει σπασμωδικά πολλά από αυτά που απλώς ενισχύουν την ανημπόρια του.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 2/11/2018.
Το θέμα του συνεδρίου μας είναι «Οι νέες προοπτικές για την Ευρώπη». Ωστόσο δεν θα εξετάσω αυτό το θέμα, αλλά θα αναφερθώ στους λόγους για τους οποίους οι «παλιές» προοπτικές υπονομεύτηκαν.
Είναι γνωστό ότι οι κίνδυνοι της νέας παγκόσμιας κατάστασης έχουν γίνει αντιληπτοί από τη δημόσια συνείδηση, όπως επίσης και το ότι η ματιά μας για την Ευρώπη έχει αλλάξει.
Οι φιλελεύθερες πολιτικές ηγετικές ομάδες (ελίτ) στις μέρες μας κάνουν βήματα προόδου εντός του πλαισίου της ευρωπαϊκής συνεργασίας σε τρεις τομείς: στον τομέα της εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής ενισχύεται η στρατιωτική ικανότητα της Ευρώπης να απαλλαγεί η ίδια η Ευρώπη από τη «σκιά των ΗΠΑ».
Στον τομέα της κοινής πολιτικής του ασύλου φρουρούνται με αυστηρότητα τα εξωτερικά σύνορα, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούνται και αμφιλεγόμενα κέντρα υποδοχής στη Βόρεια Αφρική. Και στον τομέα του «ελεύθερου εμπορίου» ακολουθείται κοινή πολιτική και όσον αφορά τις διαπραγματεύσεις για το Brexit και σχετικά με τις διαπραγματεύσεις με τον Τραμπ.
Οι διαπραγματεύσεις για την κοινή ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική όπως και για την πολιτική του ασύλου επιτρέπουν στις κυβερνήσεις να παραμερίσουν τα βραχυχρόνια εθνικά συμφέροντά τους, χωρίς όμως να μπορούν να απαλλαγούν από τον στρόβιλο του δεξιού λαϊκισμού. Σε μερικές χώρες, όπως είναι η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Τσεχία αλλά και η Ιταλία, πρόσφατα αναπτύσσεται μια ένταση ανάμεσα σε ευρωπαϊκές αντιλήψεις από τη μία και σ' ένα αντι-συνεργατικό πνεύμα από την άλλη. Η σύγκρουση αυτή καταλήγει σ' έναν εθνικισμό, ο οποίος τελικά είναι εχθρικός προς την Ευρώπη.
Οπότε και τίθενται δύο ερωτήματα: πρώτον, πώς μπορούμε πολιτικά να επεξεργαστούμε αυτή την αντίφαση ανάμεσα στις παρωχημένες αντιευρωπαϊκές αντιλήψεις και στα αναγκαία βήματα της ενσωμάτωσης; Και δεύτερον, πώς εξηγείται στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής νομισματικής κοινότητας και μάλιστα σ' ένα από τα έξι ιδρυτικά μέλη (την Ιταλία) να ενισχύεται η λαϊκιστική αντίσταση «κατά των Βρυξελλών» και τελικά να συγκροτούνται συμμαχίες μεταξύ δεξιών και αριστερών λαϊκιστών;
Το περίπλοκο αυτό ζήτημα, το οποίο για την κοινή γνώμη έχει καταστεί πρώτο θέμα (ειδικά στη Γερμανία οι συζητήσεις είναι ατέρμονες), μπορεί να εξεταστεί σε αναφορά με τις προσπάθειες αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης του 2008, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε κρίση χρέους το 2010. Για τη γέννησή της Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD) η αντιμετώπιση του φόβου μπροστά στην κρίση χρέους αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Ο καθηγητής Οικονομικών Μπερντ Λούκε (στέλεχος του AfD) πήρε πρωτοβουλίες για να προωθήσει την ιδέα του φόβου μπροστά στην εξάπλωση της κρίσης χρέους.
Σε διεθνές οικονομικό επίπεδο επικρατούν οι κριτικές φωνές κατά της λιτότητας, την οποία προωθούν οι Μέρκελ και Σόιμπλε. Από πολιτικής απόψεως αγνοούνται οι επιπτώσεις της κρίσης χρέους στην κοινωνική και την ανθρωπιστική σφαίρα. Σε περιοχές της Ελλάδας και της Πορτογαλίας ο δείκτης ανεργίας είναι υψηλός σε σχέση προς τον μέσο όρο στην Ευρωπαϊκή Ενωση.
Επιπλέον η σταθερότητα της δημοκρατίας τίθεται σε κίνδυνο. Πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης χρέους αλληλοσυνδέονται. Σε επίπεδο αφήγησης το πρόβλημα διατυπώνεται ως αντιπαράθεση ανάμεσα στο «δικό μου» (εθνικό, οικονομικό κ.ά.) συμφέρον και την κοινή ευρωπαϊκή προοπτική. Το πρόβλημα αυτό είναι συγκροτησιακό της Ευρώπης στις μέρες μας και εξειδικεύεται σε επιμέρους πολιτικές και των εθνικών κρατών και της ευρωπαϊκής κοινότητας.
Για παράδειγμα ας αναφέρουμε ότι η οικονομικά ισχυρή Γερμανία δεν θέλει να συμβιβαστεί με την πολιτική λειτουργία του ευρώ, το οποίο θεσμοθετήθηκε ως κοινό νόμισμα με την προσδοκία να επιτευχθούν συνθήκες ομοιογένειας στις σχέσεις ζωής όλων των κρατών-μελών της ευρωζώνης. Αντί να συμβεί κάτι τέτοιο, ενισχύθηκαν οι οικονομικοί ανταγωνισμοί εντός της ευρωζώνης. Το πολιτικό αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων αποτυπώνεται στα δεξιά και αριστερά λαϊκιστικά κινήματα, τα οποία φέρνουν στο προσκήνιο απηρχαιωμένες αντιλήψεις περί εθνικισμού.
Με άλλα λόγια διαμορφώθηκε ένα σύστημα κανόνων, το οποίο απέτρεψε τη δημιουργία συνθηκών εξισορρόπησης δυνατοτήτων και ικανοτήτων και ταυτόχρονα εμπόδισε την εμφάνιση χωρών για μια κοινή δράση των κρατών-μελών. Η νομισματική ένωση διαμόρφωσε τις συνθήκες αφενός μεν για την ανάπτυξη του οικονομικού ανταγωνισμού σε όλα τα επίπεδα συγκρότησής της, αφετέρου δε για την αποδυνάμωση της προοπτικής της πολιτικής ένωσης. Στα μεταρρυθμιστικά σχέδια του Εμανουέλ Μακρόν περιλαμβάνονται δύο στόχοι: να απελευθερωθεί το ευρώ από τα χρηματοπιστωτικά δεσμά με τη δημιουργία της δημοσιονομικής και της τραπεζικής ένωσης. Αυτό σημαίνει πως τίθενται κανόνες δημοκρατικού ελέγχου της λειτουργίας του ευρώ. Ο δεύτερος στόχος είναι η μακροπρόθεσμη προοπτική της πολιτικής ένωσης.
Κατά κάποιο τρόπο ο σκοπός της σταθεροποίησης της νομισματικής ένωσης μπορεί να συνδεθεί με τον σκοπό της άμβλυνσης των οικονομικών ανισοτήτων ανάμεσα στα κράτη-μέλη. Και αυτό μπορεί να γίνει με τις πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν οι πολιτικές ηγετικές ομάδες (ελίτ). Δυστυχώς οι σοσιαλδημοκράτες, ενώ έχουν συνδέσει την ύπαρξή τους με την ιστορική μοίρα της Γερμανίας, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην ιστορική αποστολή τους: να εξημερώσουν τον καπιταλισμό. Αναζητούνται πολιτικά υποκείμενα τα οποία θα επωμιστούν αυτό τον ρόλο. Οι επικείμενες ευρωεκλογές αποτελούν ένα στοίχημα γι' αυτό το σχέδιο.
Από την πλευρά του ο Μακρόν, του οποίου η κίνηση μέχρι τώρα δεν εκπροσωπείται στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, επιχειρεί να σχηματίσει ένα καθαρά ευρωπαϊκό κόμμα. Απέναντί του στέκονται αντι-ευρωπαϊκές δυνάμεις. Ο καθαρός ευρωπαϊκός σχηματισμός του Μακρόν διαφοροποιείται από τον αντίστοιχο του Μάνφρεντ Βέμπερ, o οποίος είναι ο υποψήφιος για τη θέση του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής από την πλευρά του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος. Οι δεξιοί λαϊκιστές τύπου Ορμπαν συγκροτούν ένα μέτωπο κατά του Μακρόν. Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο οι πολιτικές συγκρούσεις αποκτούν νέες διατάσεις: αντι-ευρωπαϊστές εναντίον ευρωπαϊστών. Πράγμα που σημαίνει ότι στον βαθμό που το ευρωπαϊκό σχέδιο δεν προωθείται, οι κίνδυνοι για την κατάρρευσή του ενισχύονται.
Εν κατακλείδι εάν με ρωτάτε όχι ως πολίτη, αλλά ως ακαδημαϊκό παρατηρητή, για τις εκτιμήσεις μου, θα πρέπει να παραδεχτώ ότι δεν βλέπω να διαμορφώνονται ενθαρρυντικές τάσεις. Ειδικότερα τα οικονομικά συμφέροντα παρά το Brexit δεν θα οδηγήσουν σε κατάρρευση της ευρωζώνης. Επανέρχομαι όμως στο αρχικό δεύτερο ερώτημά μου: τι είναι αυτό που κρατά ενωμένη την Ευρώπη; Η εκτίμησή μου είναι η εξής: τα κράτη-μέλη της ευρωζώνης συνυπάρχουν παρά τις οικονομικές ανισότητες μεταξύ τους και τους σχετικούς οικονομικούς ανταγωνισμούς. Από την άλλη η ενίσχυση των δεξιών λαϊκιστικών κινημάτων ανάγεται μάλλον στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει το ευρωπαϊκό σχέδιο και όχι στην αναβίωση των εθνικισμών. Εξάλλου η κοινή εμπειρία μάς διδάσκει ότι το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης προχωράει μέσα από ιστορικά αντίξοες συνθήκες. Και, τέλος, ελπίζω ότι η αρνητική στάση της γερμανικής κυβέρνησης στο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Μακρόν δεν αποτελεί μια τελευταία χαμένη ευκαιρία.
Ο Χάμπερμας και η Ευρώπη
Η πολιτική αγωνία του Γιούργκεν Χάμπερμας για τις ιστορικές προοπτικές της Ευρώπης έχει αναγνωριστεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Και οι πολίτες των επιμέρους ευρωπαϊκών πολιτικών κοινωνιών αλλά και οι πολιτικές ηγεσίες, ανεξαρτήτως των ιδεολογικών προσανατολισμών τους, αναγνωρίζουν στο πρόσωπό του τον πολίτη και τον διανοούμενο που σηκώνει το βάρος του «πολιτικού διαφωτισμού» της Ευρώπης στις μέρες μας.
Ο «διαφωτισμός» (κατά τον Καντ) δεν είναι μια υπόθεση η οποία ολοκληρώθηκε με την ίδρυση της νεότερης και σύγχρονης ανθρωποκεντρικής πολιτικής κοινωνίας. Είναι μια ιστορική υπόθεση για την οποία χρειάζεται να εργαζόμαστε όλοι συστηματικά και μεθοδικά. Η «έξοδος του ανθρώπου από το καθεστώς της ανωριμότητάς του, για το οποίο ο ίδιος είναι υπεύθυνος» (αυτό θα πει Διαφωτισμός), είναι μια διαδικασία διαρκής και επίπονη για τον ίδιο τον άνθρωπο.
Ο Γιούργκεν έστειλε αυτό το κείμενό του να δημοσιευτεί, κατά αποκλειστικότητα στα ελληνικά στην «Εφημερίδα των Συντακτών», με την οποία, όπως μου δήλωσε χαρακτηριστικά, συνεργάζεται από τότε που κυκλοφόρησε (Νοέμβριος 2012). Χωρίς να προκαταλαμβάνω τον ορίζοντα μελέτης και επεξεργασίας των ιδεών του δασκάλου μου Χάμπερμας από την πλευρά των αναγνωστών, τονίζω ότι: Ευρώπη, Ελλάδα, Γερμανία, Γαλλία και όλες οι χώρες που ανήκουμε στο σύστημα πολιτικών ιδεών, μέσω των οποίων διαμορφωθήκαμε ως σύγχρονη πολιτική κοινωνία, δεν μας επιτρέπεται να οπισθοχωρήσουμε στην ιστορική πορεία μας. Στον δρόμο προς την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και τη δημιουργία του κοινωνικού κόσμου στα μέτρα του ανθρώπου, δεν υπάρχει επιστροφή!
Θεόδωρος Γεωργίου, Kαθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Σημείωση: Το κείμενο αυτό είναι η περίληψη της ανακοίνωσης του Γιούργκεν Χάμπερμας στο συνέδριο που διοργάνωσε το Κολέγιο Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης (στο Bad Homburg) με θέμα «Νέες προοπτικές για την Ευρώπη» (Neue Persektiven für Europa). Η απόδοση του κειμένου στα ελληνικά έγινε από τον Θεόδωρο Γεωργίου.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 29/10/2018.
Γράφει ο Γιούργκεν Χάμπερμας: «Δυστυχώς οι Σοσιαλδημοκράτες, ενώ έχουν συνδέσει την ύπαρξή τους με την ιστορική μοίρα της Γερμανίας, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην ιστορική αποστολή τους: να εξημερώσουν τον καπιταλισμό. Αναζητούνται πολιτικά υποκείμενα τα οποία θα επωμιστούν αυτόν τον ρόλο. Οι επικείμενες ευρωεκλογές αποτελούν ένα στοίχημα γι' αυτό το σχέδιο» («Εφ.Συν.» 29-10-2018).
Μέσα σε μία παράγραφο πολλά κρίσιμα ζητήματα. Ας ξεκινήσουμε από τα εύκολα.
Οντως, η Σοσιαλδημοκρατία έχει αποτύχει παταγωδώς να παίξει τον ρόλο στον οποίον αναφέρεται ο Γερμανός φιλόσοφος. Δεν αντιστάθηκε στην επέλαση του νεοφιλελευθερισμού, δεν υπερασπίστηκε τα συμφέροντα των τάξεων που παραδοσιακά ήταν το ακροατήριό της, προσχώρησε αμαχητί στη στρατηγική του αντιπάλου.
Για την ενδοτική στάση της απέναντι στις αχαλίνωτες δυνάμεις της αγοράς πλήρωσε βαρύ τίμημα. Στη Γερμανία υποχωρεί ατάκτως, στη Γαλλία έχει εξαφανιστεί, στην Ολλανδία ψάχνεται, στην Ιταλία είναι σε βαθιά κρίση, στην Ελλάδα βλέπουμε την εξέλιξη του ΠΑΣΟΚ.
Μοναδικές εξαιρέσεις, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Αγγλία. Γιατί σ' αυτές τις χώρες έσπασε ο κανόνας; Μα, επειδή οι νέες ηγεσίες εξουδετέρωσαν τις βαρονίες που ήλεγχαν τα κόμματα και τα είχαν μετατρέψει σε ουραγούς της Δεξιάς.
Σωστά λέει ο Χάμπερμας ότι ο ιστορικός ρόλος της Σοσιαλδημοκρατίας ήταν η εξημέρωση του καπιταλισμού. Αυτή άλλωστε ήταν η αιτία της πρώτης διάσπασης του σοσιαλιστικού κινήματος. Γύρω από το δίλημμα «μεταρρύθμιση ή επανάσταση;» διεξήχθη η μεγάλη μάχη πριν από εκατό και βάλε χρόνια.
Υπήρξε περίοδος (χρυσή 35ετία) στη μεταπολεμική Ιστορία που πράγματι τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα από θέσεις εξουσίας πέτυχαν τον εξανθρωπισμό του καπιταλισμού. Κατάφεραν να δημιουργήσουν –στη Σκανδιναβία ήταν η πιο προωθημένη εκδοχή– κράτος δικαίου, συμμετοχικούς θεσμούς, εκτεταμένα δίκτυα προστασίας.
Πρόσφεραν υψηλού επιπέδου υπηρεσίες στην Παιδεία και την Υγεία, κράτησαν χαμηλά την ανεργία, οι εργαζόμενοι είχαν ικανοποιητικές αποδοχές, συγκρότησαν μηχανισμούς που εμπόδιζαν την απληστία του μεγάλου κεφαλαίου και περιόρισαν τις ανισότητες με την προοδευτική φορολογία.
Βοήθησε σ' αυτό και η παρουσία του αντίπαλου δέους (τα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού) το οποίο λειτουργούσε σαν μπαμπούλας για τις αστικές τάξεις των χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Το σύστημα δεν ανετράπη, έγινε όμως πιο ανθρώπινο.
Είναι σήμερα αυτό εφικτό; Μπορεί, δηλαδή, να αναπτυχθεί ένα κίνημα το οποίο θα θέσει, όχι πια μόνο σε εθνικό επίπεδο, αλλά σε περιφερειακό (Ευρώπη), ακόμη και σε παγκόσμιο, ως στόχο του την εξημέρωση του καπιταλισμού;
Οι γνώμες διχάζονται. Οι νεοφιλελεύθεροι λένε ότι δεν υπάρχει εναλλακτική λύση. Η ριζοσπαστική, κινηματική Αριστερά και οι κομμουνιστές, όπου επιβιώνουν, υποστηρίζουν ότι ο καπιταλισμός στη σημερινή τούρμπο μορφή του δεν παίρνει επιδιόρθωση, δεν συμφωνούν όμως στο διά ταύτα, ενώ δεν λείπουν οι ιδεολογικοί καβγάδες και οι δίκες προθέσεων για παλιές και νέες... αμαρτίες.
Οι Σοσιαλδημοκράτες δεν μπορούν να ξεπεράσουν την προγραμματική αμηχανία τους. Ο Χάμπερμας λέει πως αναζητούνται πολιτικά υποκείμενα προκειμένου να παίξουν αυτόν τον ρόλο και θεωρεί ότι οι επικείμενες ευρωεκλογές αποτελούν ένα στοίχημα γι' αυτό το σχέδιο.
Πολλοί πάντως, παρατηρώντας τις τάσεις στα εκλογικά σώματα, φοβούνται ότι από τις ευρωεκλογές δεν θα προκύψει το σχέδιο για την εξημέρωση του καπιταλισμού, αλλά ένα σχέδιο για την πλήρη αποθηρίωσή του που θα πηγαίνει παρέα με τη συρρίκνωση της δημοκρατίας.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 31/10/2018.
Η ιδέα του Ιστορικού Συμβιβασμού δημιούργησε σοκ στους αριστερούς, στη δεκαετία του 1970. Αλλοι τη θεώρησαν σκάνδαλο, άλλοι πρόκληση. Εξαγγέλθηκε από τον Ενρίκο Μπερλίνγκουερ και αφορούσε μια προοπτική συμμαχίας ανάμεσα στους δύο μεγάλους αντιπάλους της Ιταλίας, τη Χριστιανοδημοκρατία (ΧΔ) και το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Ωστόσο η ιδέα έμεινε στη μέση του δρόμου.
Το 1980 η ΧΔ έκανε τον δικό της ιστορικό συμβιβασμό με την Κεντροαριστερά (πεντακομματική πλειοψηφία) και ο Μπερλίνγκουερ ανέπτυξε την ιδέα της «δημοκρατικής εναλλακτικής», δηλαδή την αναζήτηση ενός συνασπισμού με την Κεντροαριστερά, με άξονα το ΚΚΙ, που θα απέκλειε τους ΧΔ. Εκτοτε, πολύ νερό κύλησε κάτω από τις γέφυρες του Τίβερη. Και οι δύο μεγάλοι αντίπαλοι της μεταπολεμικής περιόδου εξαφανίστηκαν. Σήμερα, το ιταλικό πολιτικό τοπίο είναι εντελώς διαφορετικό από εκείνο της δεκαετίας του 1980.
Αντίθετα, στην Ελλάδα, το πολιτικό τοπίο άλλαξε μεν, φέρνει όμως σημάδια εκείνης της μακρινής εποχής. Εκείνο, ωστόσο, που έχει ενδιαφέρον είναι ότι η ιδέα του ιστορικού συμβιβασμού, που δεν μπήκε ποτέ στην Ελλάδα (ίσως αδύναμα από τον Λεωνίδα Κύρκο σε μια εποχή που το δίπολο Δεξιά - Αντιδεξιά μεσουρανούσε), επανήλθε στην εποχή της κρίσης, α λα ελληνικά. Η κρίση ήταν σαν τον Μινώταυρο που έφαγε ή ανασκολόπισε τα κόμματα το ένα μετά το άλλο. Η μόνη οδός επιβίωσης ήταν επομένως ο συμβιβασμός των πρώην αντιπάλων. Με αυτή την έννοια, στην Ελλάδα δεν έχουμε έναν, αλλά δύο ιστορικούς συμβιβασμούς.
Ο πρώτος ιστορικός συμβιβασμός δημιουργήθηκε το 2012, όταν οι δύο πρώην αντίπαλοι, Ν.Δ. και ΠΑΣΟΚ, με ένα από τα δύο κόμματα της ευρωκομμουνιστικής Αριστεράς, τη ΔΗΜ.ΑΡ., αποφάσισαν να συγκυβερνήσουν. Ο δεύτερος ιστορικός συμβιβασμός δημιουργήθηκε το 2015, και κυβερνά ώς σήμερα. Ο πρώτος ιστορικός συμβιβασμός δημιουργήθηκε με άξονα τη Δεξιά. Αυτή ήταν η μεγάλη δύναμη και η κύρια συνιστώσα του συνασπισμού. Ο δεύτερος ιστορικός συμβιβασμός δημιουργήθηκε με άξονα την Αριστερά, και περιλαμβάνει ένα κομμάτι της Δεξιάς, δηλαδή τους ΑΝ.ΕΛΛ., μια θεσμική συμμαχία με τους καραμανλικούς, καθώς και έναν συμβιβασμό με την Εκκλησία της Ελλάδας.
Γιατί δύο συμβιβασμοί και όχι ένας; Διότι το Μνημόνιο δίχασε την ελληνική κοινωνία και τους πολίτες, πάνω σε μια νέα γραμμή, διαφορετική από εκείνη του εμφυλίου πολέμου και της Μεταπολίτευσης. Καινούργια εποχή, καινούργια προβλήματα, νέες αντιπαραθέσεις.
Οι αντιπαραθέσεις και οι συμμαχίες αυτές δεν είναι τεχνητές. Οταν ο Μπερλίνγκουερ πρότεινε το 1970 τον ιστορικό συμβιβασμό, μπορούσε να διακρίνει δύο πράγματα. Το ένα ήταν ότι η αιχμή του ψυχρού πολέμου είχε περάσει και είχε αποδυναμωθεί η συνοχή των δύο αντίπαλων διεθνών στρατοπέδων. Το άλλο, όμως, ήταν ότι η κρίση εκείνης της δεκαετίας που εξαφάνιζε το καθεστώς της οργανωμένης νεωτερικότητας της μεταπολεμικής εποχής έδινε τη θέση της στην ανοργάνωτη ή αποδιοργανωμένη νεωτερικότητα (απελευθέρωση των αγορών και της οικονομίας από εθνικούς και πολιτικούς ελέγχους κ.λπ.). Σωστά, επομένως, επισημαίνονταν οι εκλεκτικές συγγένειες ανάμεσα στους δύο αντιπάλους.
Και τα Μνημόνια, στις ίδιες γραμμές μετάβασης από τη μια εποχή στην άλλη εγγράφηκαν. Και βέβαια αυτή η μετάβαση από το ένα καθεστώς νεωτερικότητας στο άλλο δεν είναι ούτε απλή ούτε απότομη. Με διαδοχικά κύματα, αυτό συμβαίνει από τη δεκαετία του 1990 έως σήμερα. Νομίζω, επομένως, ότι αντί να μιλάμε για φυσικές ή αφύσικες συμμαχίες, θα πρέπει να τις δούμε ως αποκρυσταλλώσεις στο πολιτικό επίπεδο δομικών μεταβολών.
Οπως η συγχρονία αποτελείται από συνδυασμό διαφορετικών εποχών, έτσι και οι ιδεολογίες και τα πολιτικά προγράμματα των πολιτικών συνασπισμών ενέχουν καταστατικά την αντιφατικότητα. Δεν πρέπει να εκπλήσσεται, ούτε να σκανδαλίζεται ή να αγανακτεί κανείς για αυτή τη συγχρονία του ασύγχρονου. Αυτοί είναι οι ιστορικοί συμβιβασμοί σε εποχές που χαρακτηρίζονται από μεγάλες μεταβάσεις.
Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν είναι καμιά ανατρεπτική δύναμη. Αλλωστε, η περίοδος των επαναστατικών ανατροπών στην Ευρώπη έκλεισε με το τέλος του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Κι αν ακόμη, τα αριστερά κόμματα μετά το 1974 είχαν αναφορές σε οράματα, ονόματα και σύμβολα των μεγάλων ανατροπών, αυτές δεν είχαν μεγαλύτερο βάρος από τη φράση του Σωκράτη στο τέλος ενός, καταπληκτικής διαύγειας, διαλόγου: «Ω Κρίτων, τω Ασκληπιώ οφείλομεν αλεκτρυόνα». Απλώς μια τελετουργική χειρονομία.
Το ζήτημα, επομένως, δεν είναι ποια κοκόρια θα θυσιάσει ο ΣΥΡΙΖΑ, αλλά η διαυγής στάθμιση της επιλογής ανάμεσα στον ιστορικό συμβιβασμό και στη δημοκρατική εναλλακτική. Ποια παρουσιάζει σήμερα τη μεγαλύτερη δυναμική; Ο ιστορικός συμβιβασμός θα πρέπει να νοηθεί όχι ως τέχνασμα ανάγκης, αλλά ως αποκρυστάλλωση κοινωνικών δυνάμεων. Π.χ. γέφυρα με συντηρητικούς πολίτες που, παρά τις διαφορές στο Μακεδονικό, συμφωνούν πως η νέα εποχή δεν πρέπει να χαρακτηριστεί από την ανάπτυξη με διεύρυνση ανισοτήτων, και την αναδιανομή υπέρ των πλούσιων.
Από την άλλη, η δημοκρατική εναλλακτική συνιστά την ανάληψη της ηγεσίας της ιστορικής Κεντροαριστεράς, και έχει ως άξονα του προοδευτικού πόλου ανάπτυξης τα δυναμικά μεσαία στρώματα. Εκείνο που χρειάζεται είναι η καθαρή διατύπωση των διλημμάτων, πέραν των προσώπων.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 22/10/2018.
Τελικά, το χτίσιμο προσδοκιών περί περιθωρίων ανεξάρτητης χάραξης πολιτικής στην μεταΜνημονιακή εποχή κινδυνεύει να λειτουργήσει περισσότερο αποσταθεροποιητικά παρά – ας το πούμε έτσι... - εμπνευστικά. Επίκεντρο συνεχίζει να είναι το μέτωπο των συντάξεων. το οποίο πλέον καθιερώνεται απ' όλο το πολιτικό σκηνικό (θυμηθείτε την ομόθυμη πανηγυρική καταβύθιση του Νόμου Γιαννίτση, πριν δυο σχεδόν δεκαετίες) ως κεντρικός στόχος πολιτικής.
Στην συζήτηση προσέρχονται κεντρικοί παρατηρητές/συντελεστές του Ελληνικού πειράματος, όπως αυτό συνεχίζεται. Σιγήσαντος προσωρινά του Πιερ Μοσκοβισί της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (έχει εκτραπεί προς Ιταλία) , έχουμε τώρα την παρουσία τού με νωπή ακόμη την εμπειρία από την Προεδρία του Eurogroup Γερούν Ντάισσελμπλουμ να στηρίζει («η περικοπή δεν είναι απαραίτητη για δημοσιονομικούς λόγους, ούτε επηρεάζει διαρθρωτικά το ασφαλιστικό σύστημα στην Ελλάδα»). Αλλά και ο διάδοχος του, ο νυν πρόεδρος του Eurogroup Μάριο Σεντένο είχε συμπαραταχθεί στην άποψη ότι οι συντάξεις «δεν είναι μέτρο διαρθρωτικής πολιτικής [...] είναι ένα δημοσιονομικό μέτρο. Όλοι ξέρουμε ότι η κατάσταση είναι πολύ καλύτερη απ' ό,τι 19 μήνες νωρίτερα [ όταν λήφθηκε η σχετική απόφαση]».
Εδώ όμως – και ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή , η οποία έχει την θεσμική αρμοδιότητα για αποτίμηση των δημοσιονομικών προοπτικών όπως είχε επισημάνει και ο ίδιος ο Σεντένο, τίμησε με σιγή το Ελληνικό Προσχέδιο Προϋπολογισμού 2019 με την μνεία του περί μη-περικοπής... - μας προέκυψε χρησμός Κλάους Ρέγκλινγκ, επικεφαλής του ESM. «Ο άνθρωπος που κουβαλάει το μεγαλύτερο μέρος του Ελληνικού χρέους» έβαλε άκομψα ένα μπαστούνι στις ρόδες του Ελληνικού ποδηλάτου που είχε αρχίσει να επιταχύνει – πώς; Με την αποδοχή/καταγραφή μεν του υπερπλεονάσματος/άνω του 3,5% του ΑΕΠ που έχει πετύχει η Ελληνική οικονομία, αλλά με την προσθήκη ότι «το ποσό δεν είναι αρκετό για να δικαιολογεί αυτόματα την κατάργηση του μέτρου περικοπής των συντάξεων». Βέβαια φρόντισε ο Ρέγκλινγκ να αφήσει ανοιχτή την συζήτηση – παραπέμποντας, πίσω, στο Eurogroup... - με την παρατήρηση «το κοιτάζουμε, το συζητάμε, το εξετάζουμε». Όμως...
...Όμως εκείνο που συνολικά οικοδομείται είναι τι; Ασάφεια. Αβεβαιότητα. Θολούρα. «Εναλλακτικά σενάρια». Καθώς, δε ο ίδιος Κλάους Ρέγκλινγκ με αφορμή την Ιταλική κρίση, έκρινε χρήσιμο να ρίξει νερό και στον μύλο των αμφισβητήσεων περί τις Ελληνικές τράπεζες αλλά και παρέπεμψε στο cash buffer της Ελλάδας, ώστε να δείξει ότι δεν υπάρχει ανάγκη βεβιασμένων κινήσεων , μένει πίσω η εντύπωση ότι – ακριβώς – η θολούρα αποτελεί μορφή πολιτικής διαχείρισης.
Επειδή πάντως τις μέρες αυτές είναι η τιμητική του Γερούν Νταίσσελμπλουμ και του βιβλίου του «Η κρίση του ευρώ» (εκδόσεις economia), η έμφασή του σ' αυτήν την στροφή των πραγμάτων είναι στην Ευρώπη συνολικά – και μάλιστα με τις Ευρωεκλογές στον άμεσο πολιτικό ορίζοντα, με την Ιταλική εμπειρία εν εξελίξει κοκ – όσο και στην Ελλάδα, «να μην ξανακάνουμε τα ίδια λάθη». Στην παρουσίαση του βιβλίου του, παραδέχθηκε ότι τα αρχικά προγράμματα Προσαρμογής ήταν μη-ρεαλιστικά στους χρόνους που έθεταν και υπερβολικά απαιτητικά στην έκταση της προσαρμογής που απαίτησαν – αρχικά της δημοσιονομικής ύστερα και της διαρθρωτικής. Όμως από δω και πέρα συνέστησε στους Έλληνες πολίτες, αυριανούς ψηφοφόρους (και έδειξε καλά ενημερωμένος για τον πολιτικό κύκλο που ανοίγεται τώρα) να ρωτούν τις πολιτικές ηγεσίας, όταν ακούν εξαγγελίες, «από πού θα χρηματοδοτηθούν οι μειώσεις φόρων ή αυξήσεις δαπανών». Το κεντρικό μόττο Νταϊσσελμπλουμ ήταν ζυγιασμένο: «Υπάρχουν μαθήματα για όλους».
Στα ίδια παρουσίαση του βιβλίου, ο Νίκος Βέττας του ΙΟΒΕ διερωτήθηκε κατά πόσον το σημερινό μείγμα πολιτικής είναι συμβατό με ουσιώδεις αναπτυξιακούς στόχους, αλλά και κατά πόσον η ισορροπία που εξασφαλίσθηκε στο ισοζύγιο είναι διατηρήσιμη – καθώς δεν δείχνει να έχει αλλάξει στην Ελλάδα η παραγωγική βάση. Για τον Βέττα, ανοιχτό παραμένει πάντα το ερώτημα «πώς θα χειριστεί εφεξής η Ευρωζώνη τους αδύναμους κρίκους της» αλλά και πώς θα προχωρήσει η διαχείριση του συσσωρευμένου χρέους, έτσι όπως μπαίνουμε στην φάση ανοδικών επιτοκίων. Μια άλλη εκδοχή των «διδαγμάτων για όλους».
Στην ίδια διοργάνωση ο Θόδωρος Φέσσας παρεμβαίνοντας ως ΣΕΒ, σημείωσε ότι δεν θα πρέπει – όταν γίνεται η αποτίμηση των διαδοχικών Προγραμμάτων Προσαρμογής – να λησμονείται ο ρόλος που έπαιξαν στον σχεδιασμό των Προγραμμάτων και στην προσαρμογή τους, διαχρονικά, οι άνθρωποι της Τρόικας/των Θεσμών. Διότι μπορεί μεν να υπήρξε πρόβλημα «ιδιοκτησίας» των Προγραμμάτων από Ελληνικής πλευράς, αλλά δεν παύουν να λειτούργησαν και σημαντικές αδυναμίες σχεδιασμού τους.
Τα «διδάγματα για όλους» δεν είναι ευθύγραμμη υπόθεση, τελικά.
*Δημοσιεύτηκε στην "Ναυτεμπορική" στις 25/10/2018.
