Τετάρτη, 14 Μάιος 2025
Η εκτεταμένη χρήση της τεχνολογίας για την επικοινωνία εν μέσω της κρίσης της πανδημίας, συνετέλεσε, σε μεγάλο βαθμό, στην εξοικείωση των πολιτών με τα νέα εργαλεία της ψηφιακής τεχνολογίας. Το τέλος της κρίσης θα φέρει στο προσκήνιο, μεταξύ άλλων, και τις νέες δυνατότητες της τεχνολογίας της επικοινωνίας που έχουν ήδη προκαλέσει ανατροπές σε κατεστημένες ιδέες και αντιλήψεις. Η διπλωματία δεν θα μείνει ανεπηρέαστη. Η δημόσια συζήτηση και μελέτη των τρόπων με τους οποίους η ψηφιακή τεχνολογία επηρεάζει τη διπλωματία, είναι άλλωστε σε εξέλιξη.
Οι δυνατότητες που προσφέρουν στη διπλωματία οι εφαρμογές της διαρκώς εξελισσόμενης τεχνολογίας, είναι ακόμα σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητες. Οι παρανοήσεις και υπερβολές δεν σπανίζουν. Μια συχνά επαναλαμβανόμενη παρανόηση είναι ότι η ψηφιακή τεχνολογία αντικαθιστά, περιθωριοποιεί ή μεταβάλλει δραστικά όλες τις πτυχές άσκησης της διπλωματίας και σημαίνει «το τέλος της». Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που οι τεχνολογικές εξελίξεις στην επικοινωνία οδηγούν σε συμπεράσματα για το τέλος της διπλωματίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, βρετανοί μεταρρυθμιστές και οικονομολόγοι υποστήριξαν ότι η χρήση του τηλεγράφου είχε καταστήσει περιττή τη συνέχιση δαπανών για τη λειτουργία αριθμού πρεσβειών. Στην πράξη, η ανάπτυξη των επικοινωνιών ενίσχυσε τη διαδικασία λήψης αποφάσεων για την εξωτερική πολιτική από τις πρωτεύουσες και τα υπουργεία Εξωτερικών εξελίχθηκαν σε πιο οργανωμένους θεσμούς. Η επανάσταση της επικοινωνίας επιδρά σήμερα στην άσκηση της διπλωματίας ταχύτερα από την επίδραση των τεχνολογικών εξελίξεων σε προηγούμενες εποχές. Η απευθείας επικοινωνία. μεταξύ ηγετών και πολιτικών -με SMS, WhatsApp ή Twitter- είναι πλέον τακτική. Οι διπλωμάτες παραπονούνται συχνά ότι ο ρόλος τους έχει περιοριστεί και ότι τα διπλωματικά κανάλια παρακάμπτονται. Είναι γεγονός ότι στην εποχή της ευκολίας της επικοινωνίας, οι ρυθμοί της παραδοσιακής διπλωματίας έχουν οριστικά χαθεί. Η διπλωματική εργασία διατηρεί ωστόσο τα μόνιμα και αναλλοίωτα στοιχεία της: Οι διπλωμάτες είναι επιφορτισμένοι με την εκπροσώπηση και προώθηση των συμφερόντων της χώρας τους και συνεχίζουν να αναπτύσσουν την παραδοσιακή δραστηριότητα συλλογής πληροφοριών, πραγματοποίησης διαβημάτων, σύνταξης αναφορών, αναλύσεων και εισηγήσεων. Η διπλωματία παραμένει εργαλείο διαπραγμάτευσης για λύσεις σε διεθνή προβλήματα και κρίσεις. Η εμπιστοσύνη στο πλαίσιο αυτό, είναι κεφαλαιώδους σημασίας. Η επικοινωνία και η ενημέρωση μέσω διαδικτύου δεν υποκαθιστά την πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία ούτε την αξία της ανθρώπινης επαφής.
Όταν όμως ο τρόπος με τον οποίον ο κόσμος επικοινωνεί αλλάζει, η διπλωματία οφείλει να συμβαδίσει με τις αλλαγές της εποχής και να αξιοποιήσει όλα τα διαθέσιμα μέσα και τις νέες ευκαιρίες ώστε να συνεχίσει να διαδραματίζει τον ρόλο της. Το ερώτημα δεν είναι λοιπόν εάν η τεχνολογία καθιστά χρήσιμη ή όχι τη διπλωματία. Τη διπλωματία δεν μπορεί να υποκαταστήσει το Twitter, η Wikipedia ή το Skype. Το ερώτημα είναι πώς θα βρει η διπλωματία τον βηματισμό της ως μέρος της νέας πραγματικότητας και θα την αξιοποιήσει για να ενισχύσει την αποτελεσματικότητά της. Αξιοποιώντας τις ευκαιρίες που παρέχει η ψηφιακή τεχνολογία, πολλοί διπλωμάτες υιοθετούν τη χρήση των ψηφιακών μέσων δικτύωσης και επιλέγουν να ασκήσουν δημόσια διπλωματία μέσω του Διαδικτύου. Αριθμός δε υπουργείων Εξωτερικών ενθαρρύνει την πρακτική αυτή ως προσφορότερη και οικονομικότερη.
Η ψηφιακή τεχνολογία έχει δυνατότητες να ενισχύσει την πολιτιστική όπως και την οικονομική διπλωματία, αλλά και να βελτιώσει την ποιότητα παροχής προξενικών υπηρεσιών, να συμβάλει στην επικοινωνία με τους ομογενείς, στην ενημέρωση των πολιτών στο εξωτερικό και να αποβεί πολύτιμη στην αντιμετώπιση και διαχείριση κρίσεων. Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών έκανε, κατά γενική ομολογία, επιτυχή χρήση του Διαδικτύου για την ενημέρωση των Ελλήνων στο εξωτερικό κατά την κρίση του κορονοιού.
Η χρήση των ψηφιακών μέσων επικοινωνίας και προβολής, δεν αναβαθμίζει ασφαλώς από μόνη της τις επιδόσεις των υπουργείων Εξωτερικών. Μπορεί να συμβάλει στην καλύτερη και αποτελεσματικότερη χρήση των πραγματικών δυνάμεων που διαθέτουν. Η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να συμπληρώσει και να ενισχύσει τον ρόλο της διπλωματίας εφόσον αντιμετωπιστεί όχι μόνο ως εργαλείο επικοινωνιακής τακτικής, αλλά εάν αξιοποιηθεί με στρατηγικό σχεδιασμό για την προώθηση των στόχων της εξωτερικής πολιτικής. Κατά πρόσφατη παρουσίαση βιβλίου στο υπουργείο Εξωτερικών (3/2/2020), ο Πρόεδρος της Ένωσης Διπλωματικών Υπαλλήλων (ΕΔΥ) μας υπενθύμισε ότι τον Φεβρουάριο 1996, οι ελληνικές θέσεις για την κρίση των Ιμίων ήταν το πρώτο κείμενο που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΞ (στην ελληνική και αγγλική γλώσσα), με εντολή του τότε αρμόδιου Διευθυντή πρέσβη Γ. Σαββαΐδη. Αν η αξιοποίηση αυτή ήταν χρήσιμη τότε, που η χρήση του διαδικτύου ήταν ακόμα στην αρχή, μπορεί να αντιληφθεί κανείς το εύρος των δυνατοτήτων που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για την υποστήριξη της σύγχρονης ελληνικής διπλωματίας, η οποία καλείται να αντιμετωπίσει προκλήσεις αυξανόμενες σε αριθμό αλλά και σε πολυπλοκότητα. Η χώρα μας μόλις εξήλθε από δεκαετή οικονομική κρίση, η οποία δεν άφησε αλώβητη τη λειτουργία της ελληνικής διπλωματίας. Οι συνεχιζόμενες όμως γεωπολιτικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η εξωτερική της πολιτική υπογραμμίζουν την ανάγκη εκσυγχρονισμού με αξιοποίηση και των δυνατοτήτων που προσφέρει η ψηφιακή τεχνολογία.
Η συζήτηση για τη διπλωματία στην ψηφιακή εποχή αφορά πρωτίστως το τί αναμένουμε ως πολίτες από τη διπλωματία του αύριο και πώς θα της εξασφαλίσουμε το μέλλον που επιθυμούμε. Η Ελλάδα διαθέτει έμπειρους και ικανούς διπλωμάτες, υψηλού επιπέδου επιστήμονες, στελέχη υπηρεσιών και τεχνοκράτες, αλλά και νέους που διαπρέπουν στην καινοτομία. Μπορούν και πρέπει να συμμετέχουν στον προβληματισμό για τη διπλωματία και το μέλλον της στην ψηφιακή εποχή με στόχο την κατάλληλη υποστήριξη και ενίσχυση της ελληνικής διπλωματίας.
*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα" στις 17/5/2020.
«Η ιστορία μας μάς επιβάλλει να παρέμβουμε όπου υπάρχει αδικία στην περιοχή μας» είπε ο Ρ.Τ.Ερντογάν (15/10). Αυτή είναι η κεντρική ιδέα Του Στρατηγικού Βάθους του Α. Νταβούτογλου: Συγκρίνει τη «δυναμική» και πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική του Αμντουλχαμήτ Β' με τη συντηρητική του Μουσταφά Κεμάλ και βγάζει το συμπέρασμα ότι θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν «τα οθωμανικά κατάλοιπα» για πολιτικούς και στρατιωτικούς σκοπούς.
Με τον όρο «κατάλοιπα» (bakiye) νοούνται οι μουσουλμανικές μειονότητες στα Βαλκάνια και οι πρώην υπήκοοι του Οθωμανικού Κράτους στη Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική.
Έκτοτε αυτή η ιδέα των τριών ηπείρων και πολλών θαλασσών άρεσε και εκφράστηκε συχνά στην Τουρκία. Ο ΡΤΕ δεν έχει τα εφόδια για να αναπτύξει και να θεμελιώσει μια τέτοια θεωρία, αλλά θα μπορούσε να την οικειοποιηθεί και να την εφαρμόσει. Και μάλλον αυτό κάνει. Μόνο που αυτήν τη φορά αυτή η πολιτική βιώνεται ως φάρσα.
Η πολιτική των ύστερων χρόνων του οθωμανικού κράτους ήταν όντως πολυδιάστατη αλλά βασιζόταν σε συμμαχίες. Π.χ., οι Ρώσοι βόηθησαν τους Οθωμανούς για να ανακαταλάβουν τα Επτάνησα από τους Γάλλους (1799) και μετά για να απωθήσουν τον αιγυπτιακό στρατό που προχωρούσε προς την Κων/πολη (1833). Η Αγγλία και Γαλλία πολέμησαν στην Κριμαία κατά των Ρώσων ως σύμμαχοι των Οθωμανών (1853-6). Ο ΡΤΕ έχει μόνο εχθρούς.
Ο Απντουλχαμήτ είχε εξασφαλίσει την υποστήριξη του ισλαμικού κόσμου με την επίκλησή στον Ιερό Πόλεμο, ενώ ο ΡΤΕ έχει γίνει ο βασικός εχθρός του αραβικού κόσμου. Αυτά είναι τα αποτελέσματα όταν οι ευχάριστες αυταπάτες αντικαθιστούν τη γνώση και την κριτική σκέψη.
Μια άλλη ερμηνεία της ακατανόητης συμπεριφοράς του ΡΤΕ είναι ότι - και με την παρότρυνση κάποιων αντιδυτικών κύκλων - παίζει ένα παιχνίδι υπερβολικών απαιτήσεων, που αν στο τέλος δεν επιτύχει θα μπορούσε εναλλακτικά να αλλάξει στρατόπεδο με την απομάκρυνσή του από τη Δύση. Ο ΡΤΕ βλέπει ότι το «μοντέλο» διακυβέρνησης που έχει κατά νου και που θα του εξασφαλίσει την παραμονή του στην εξουσία δεν μπορεί να εφαρμοστεί όντας προσκολλημένος στο Δυτικό Κόσμο.
Οι παράτολμες πρωτοβουλίες του ΡΤΕ δεν συμπίπτουν με τα συμφέρονται της Τουρκίας. Και αυτό είναι κατανοητό. Το καθεστώς είναι προσωποπαγές και η ταύτιση του κράτους με τον ηγέτη απόλυτη. Για να γίνουν κατανοητές οι στρατηγικές της Τουρκίας θα πρέπει πρωτίστως να φανούν τα προσωπικά κίνητρα του ΡΤΕ.
Μια άλλη διάσταση των κινήτρων του ΡΤΕ είναι ότι βρίσκεται δέσμιος των εθνικιστικών συμμάχων του: Των Γκρίζων Λύκων του Μπαχτσελή και των στρατιωτικών με τους οποίους συμμάχησε μετά το πραξικόπημα του 2016. Βέβαια αυτές οι ερμηνείες δεν είναι αλληλοαναιρούμενες. Κάλλιστα θα μπορούσε ο ΡΤΕ να είναι μια σύνθεση αυτών.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 24/10/2020.
Η διαφαινόμενη έναρξη διαλόγου με την Τουρκία, ανοίγει ένα παράθυρο ευκαιρίας, το οποίο πρέπει να μείνει ανοιχτό. Οι γνωστές αντιρρήσεις, που προέρχονται από την "Σχολή της ακινησίας" στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, είναι αναγκαίο να παρακαμφθούν. Είδαμε πού μπορεί να μας οδηγήσουν. Μια θερμή σύγκρουση θα είναι πάντα πιθανή, όσο τα προβλήματα μένουν ανοιχτά.
Η ειλικρίνεια προς την κοινή γνώμη, είναι απαραίτητη. Διάλογος, διαπραγμάτευση, διαμεσολάβηση είναι μέθοδοι, όχι μόνο αποδεκτές, αλλά οι μόνες που επιλύουν τα διεθνή προβλήματα. Έχουν επιλύσει θέματα, πολύ πιο περίπλοκα και σύνθετα από ότι είναι οι ελληνοτουρκικές διαφορές. Όχι διάλογος για τον διάλογο. Όχι για να ροκανίζουμε τον χρόνο. Όχι για το θεαθήναι. Αλλά για διευθέτηση των εκκρεμών ζητημάτων. Διαδικαστικά κόλπα, λεκτικές ακροβασίες, παιχνίδια τακτικής, εξάντλησαν προ πολλού την όποια "χρησιμότητα" τους.
Η Ελλάδα έχει εδώ και χρόνια επισήμως δεχθεί, και αυτό είναι καταγεγραμμένο διεθνώς, ότι μαζί με το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας υπάρχουν και άλλα σχετιζόμενα ζητήματα. Είναι το εύρος των χωρικών υδάτων, το οποίο πρέπει να είναι σαφές όταν πάμε για οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης.
Και από την στιγμή που ρυθμίζουμε τελεσίδικα τα χωρικά ύδατα, θα πρέπει να ρυθμιστεί και ο εναέριος χώρος. Διότι ο εναέριος χώρος πρέπει να ταυτίζεται με τα χωρικά ύδατα, και όχι το αντίστροφο. Η Ελλάδα έχει την διεθνή πρωτοτυπία να έχει εναέριο χώρο στα 10 μίλια, ενώ τα χωρικά ύδατα της είναι στα 6 μίλια. Αυτό δεν γίνεται αποδεκτό από πολλές χώρες διεθνώς, όχι μόνο από την Τουρκία, και αποτελεί πηγή έντασης με αερομαχίες κ.α. στο Αιγαίο.
Όλα αυτά τα θέματα, και άλλα επιπλέον, έχουν συζητηθεί στις διερευνητικές επαφές μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, επί πολλά χρόνια. Δεν είναι πλέον, ούτε πρέπει να αποτελεί ταμπού. Η ρύθμιση τους θα έφερνε και την Ελλάδα, αλλά και την Τουρκία, πιο κοντά στις προβλέψεις του Διεθνούς Δικαίου, που συνεχώς επικαλείται η χώρα μας.
Σε αυτές τις επαφές έχουν συμφωνηθεί κάποιες ρυθμίσεις, που θα μπορούσαν να είναι η βάση μιας οριστικής συμφωνίας, με επέκταση, εμβάθυνση και επικαιροποίηση τους. Αυτές είναι:
- Επίλυση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας με διαπραγμάτευση ή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης
- Η τουρκική υφαλοκρηπίδα να μην εγκλωβίζει τα ελληνικά νησιά του Αν. Αιγαίου
- Η ελληνική υφαλοκρηπίδα να μην κλείνει τις εξόδους της Τουρκίας στην ανοιχτή θάλασσα του Αιγαίου
- Η Ελλάδα να μην επεκτείνει μονομερώς την αιγιαλίτιδα ζώνη της
- Η Ελλάδα να προσαρμόσει τον εναέριο χώρο της στην αιγιαλίτιδα ζώνη της
- Να μην εγερθεί ζήτημα ΑΟΖ
- Η επίλυση των διαφορών να λαμβάνει υπόψη ανάγκες και εκατέρωθεν φόβους.
Αυτό είναι το πραγματικό και θετικό "εθνικό κεκτημένο". Δισταγμοί, υπαναχωρήσεις, άσκοπες κωλυσιεργίες και καθυστερήσεις, δεν συγχωρούνται.
*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" (5/8/2020).
Όταν μιλάμε για επικοινωνία, εννοούμε ένα κοινό μήνυμα, ένας στόχος που τηρούν όλοι πολύ ευλαβικά (για να χρησιμοποιήσω την φρασεολογία των διαφημίσεων). Δεν υπάρχουν διαφορετικές ατζέντες (π.χ. θέλω να παραστώ στην έναρξη του σιντριβανιού Ομονοίας, να εγκαινιάσω αγάλματα κλπ). Υπάρχει η κυβερνητική γραμμή της καθολικής απαγόρευσης μιας εικόνας που δεν ταιριάζει με τον στρατηγικό μας στόχο: on message - in volume - on time είναι το μάντρα που ακολουθείς μέρα μπαίνει, μέρα βγαίνει μέχρι να γίνει δεύτερη φύση στο κοινό σου.
Αποφασίζουμε κοινή μάσκα που θα προωθήσουμε πχ φαρμακευτική/υφασμάτινη. Δεν κατεβαίνει ο Χαρδαλιάς στην Ζάκυνθο και κάνει online δηλώσεις στην κάμερα με φιμωτράκι (ή με καθόλου μάσκα στην Κρήτη), μόνο και μόνο για να μας πει μετά ότι τα φιμωτράκια είναι αναποτελεσματικά.
Μετά την καραντίνα υπήρξε διάλυση της ομοιομορφίας στην εικόνα σχετικά με την τήρηση των μέτρων, π.χ. ξανά, εκδηλώσεις, εγκαίνια κ.λ.π Ακόμα κι αν κάποιος υπουργός ή βουλευτής ή αυτοδιοικητικός (μηδενική έμφαση στις μικρές κοινωνίες, δεν ενεργοποιήθηκαν επικοινωνιακά οι αυτοδιοικητικοί) φορούσε μάσκα, αυτό δεν έβγαινε προς τα έξω ως εικόνα παρά μόνο όταν ήταν πλέον αργά.
Το μοναδικό άτομο διευρυμένης αποδοχής κατά την διάρκεια της πανδημίας, ο Σωτήρης Τσιόδρας, έκοψε τις εμφανίσεις του στην τηλεόραση. Δεν βγάζουμε από το προσκήνιο άτομα που έχουν το effect: εσένα-γνωρίζω-εσένα-εμπιστεύομαι.
Όταν ξαναγύρισε σε υπουργικό συμβούλιο, φορώντας μόνο ο ίδιος και ο Χαρδαλιάς μάσκα, οι υπεύθυνοι επέτρεψαν στα ειδησεογραφικά μέσα που οι ίδιοι είχαν προηγουμένως πληρώσει αδρά, να διακινήσουν φωτό αυτής της διαφοράς (δηλαδή Τσιόδρας με μάσκα, πρωθυπουργός χωρίς). Μιλάμε για κολοσσιαίο λάθος ερασιτεχνών.
Το μοναδικό άτομο που έκανε γκελ στις γυναίκες και στα νεανικά κοινά (εξού και βάσισαν πάνω του τα σόου τους οι Ζαχαράτος και Σεφερλής) ήταν ο Χαρδαλιάς. Και τι κάνεις; Τον τραβάς από την απογευματινή ενημέρωση, του μαθαίνεις να μιλάει υπηρεσιακά, σαν να είναι πολιτικός και τον ξαναστέλνεις στα κανάλια αλλαγμένο. Αν θέλαμε κάποιον να κάνει απλή ανάγνωση κειμένων, υπάρχουν πολλοί υποψήφιοι. Χρειάζεται να εκμεταλλευτείς δημιουργικά τις ιδιότητες ενός χαρακτήρα, ακόμα κι όταν αυτές βγαίνουν προς τα έξω ως καρικατούρα.
Σφήνα στην πανδημία, μπαίνει στην επικαιρότητα το θέμα του Μεγάλου Περιπάτου και γίνεται diversion της προσοχής και κατάρρευση της επιμονής στο μήνυμά μας. Αν μιλάμε για δρόμους και φοίνικες, τότε σίγουρα ο κίνδυνος έχει περάσει;
Φτιάχνεις διαφημίσεις με την Βίκυ Σταυροπούλου να κάνει body shaming στον εαυτό της (diversion μηνύματος). Πώς φτιάχνουμε μάσκα από σωβρακοφανέλα, ότι πιο άχρηστη πληροφορία έχει παρουσιαστεί. Αντιθέτως, αν δόθηκαν χρήματα σε αυτό το project, θα μπορούσαν να είχαν διατεθεί στο μοίρασμα δωρεάν υφασμάτινων, ανθεκτικών μασκών από ελληνική βιοτεχνία κατασκευής σε ευπαθείς ομάδες. Με ένα σμπάρο, τρία τρυγόνια (ενίσχυση της εικόνας των ανθρώπων που βιοπορίζονται μέσω της κρίσης. Προσοχή – ΟΧΙ αυτών που τις φτιάχνουν δωρεάν, αν και η πράξη είναι θεάρεστη, αλλά χρειάζεται να δείξεις ότι υπάρχει επαγγελματική ζωή μέσα στον θάνατο όχι όλο φιλανθρωπία).
Δίνεις τρελά λεφτά σε άγνωστα σάιτ, βάζοντας ως προτεραιότητα το να πληρώσεις τα πελατάκια σου. Αφήνεις απέξω τις influencer του Instagram και τα νεανικά κοινά που δεν βλέπουν τηλεόραση ή διαβάζουν, αλλά είναι καρφωμένα στο κοινωνικά δίκτυα.
Δεν χρησιμοποιείς ποτέ αντίστοιχα με την χρήση μάσκας μηνύματα στο διαδίκτυο (είναι σαν να έχει σταματήσει η καμπάνια), οι διαφημίσεις σου είναι παρωχημένου περιεχομένου, ηθικοπλαστικές και άσχημες αισθητικά. Σε ένα κόσμο που δεν βγάζει τίποτα χωρίς φίλτρο, δεν έχεις το επικοινωνιακό προσωπικό που αντιστοιχεί σε μικρότερες ηλικίες και τελικά στοχεύεις μόνο στις ευπαθείς ομάδες αλλά όχι σε αυτούς που μπορούν να μεταδώσουν τον ιό.
Στις αρχές της πανδημίας παγώσαμε από τις αντιδράσεις στην Ευρώπη. Κάθε χώρα ακολουθούσε το δικό της πρωτόκολλο, και στο ζήτημα των οικονομικών επιπτώσεων, απερρίφθη η αμοιβαιότητα ανάληψης του κόστους. Προϊούσης της κρίσης όμως οι ευρωπαϊκές ηγεσίες, και η ισχυρότερη Γερμανική, αντιλήφθηκαν ότι η αλληλεγγύη δεν είναι ηθικό αίτημα των αδύναμων, των διανοουμένων ή της Αριστεράς, αλλά κοινό συμφέρον όλων. Έτσι ένα δόγμα που φάνταζε απαρασάλευτο το 2010 και το 2015, και το οποίο προκάλεσε στην Ελλάδα τόσες άσκοπες θυσίες, ανατράπηκε το 2020, δημιουργώντας μια γενικότερη ανακούφιση στην Ευρώπη.
Η αντιμετώπιση της πανδημία θα καταγραφεί στην ιστορία ως ένα τεράστιο κοινωνικό πείραμα, για πρώτη φορά σε πλανητική κλίμακα. Το μέγεθος της εμπειρίας αυτής που βιώθηκε από δισεκατομμύρια πληθυσμού επιβεβαιώνουν ότι έχουμε εισέλθει εδώ και δεκαετίες σε μια ζώνη υψηλής διασυνδεσιμότητας η οποία δεν θα υποχωρήσει, αλλά αντίθετα θα ενισχυθεί. Επομένως τα ζητήματα που είναι μπροστά μας δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν από μικρές απομονωμένες χώρες. Η πανδημία αντιπροσωπεύει αυτόν τον καινούργιο τύπο κρίσεων. Κρίσεις πλανητικές, όπως η κλιματική, κρίσεις υπερπληθυσμού και της διατροφικής αλυσίδας, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και τεράστια προσφυγικά ρεύματα. Δεν είναι άγνωστη η κλίμακα αυτών των φαινομένων στην βαθειά ιστορία του ανθρώπινου είδους, απλώς δεν την αναγνωρίζουμε. Δεν σκεπτόμαστε με τους όρους της.
Πού βρίσκεται η Ευρώπη απέναντι σε όλα αυτά; Αυτή η δυτική απόληξη της Ευρασίας με την πλούσια γεωγραφική και πληθυσμιακή ποικιλότητά της δοκιμάζει και δοκιμάζεται τα τελευταία δυο χιλιάδες χρόνια από μια διαδικασία αλλεπάλληλων συνθέσεων και αποσυνθέσεων. Η τελευταία προσπάθεια που έχει συμπληρώσει περίπου μισό αιώνα, είναι η ευρωπαϊκή ενοποίηση ως μια αμοιβαία διαδικασία προσχωρήσεων, παραχωρήσεων και συμβιβασμών. Η ιδεολογική της προίκα προήλθε από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο: Το αντιφασιστικό πνεύμα ως κατάφαση στις αξίες του Διαφωτισμού, η Χάρτα του Ατλαντικού που ενσωματώθηκε στην οικουμενική διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ το 1948, η διακήρυξη Μπέβεριτζ για το κράτος πρόνοιας και τα κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών, η Σύμβαση της Γενεύης για το δικαίωμα στο άσυλο το 1951. Αυτές οι τέσσερις αρχές συγκροτούν τον πυρήνα του ευρωπαϊσμού, και αποτελούν τα διακριτικά του σημεία ως προς τον αμερικανικό και τον ασιατικό τρόπο διαχείρισης της οικονομίας και της πολιτικής. Το «ευρωπαϊκό μοντέλο» βασίστηκε στον συνδυασμό δημοκρατίας και οικονομικής ανάπτυξης με κοινωνικό κράτος, βελτίωση της θέσης της εργασίας με πολιτικές για τη σύγκλιση των περιφερειών.
Τι έχει μείνει από όλα αυτά τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς η εμπειρία του πολέμου και των καταστατικών αρχών της ΕΕ απομακρύνεται στο παρελθόν;
Οι όροι κοινωνική συνοχή και σύγκλιση των ευρωπαϊκών περιφερειών έχουν χαθεί από το ευρωπαϊκό λεξιλόγιο. Η Ευρώπη αποτελείται από τρεις κύκλους. Την βορειοδυτική, την ανατολικοευρωπαϊκή και τη νότια Ευρώπη. Και στις τρεις παρατηρούμε αποκλίνουσες διαδικασίες και στο οικονομικό και στο πολιτικό επίπεδο.
Αυτή όμως η απόκλιση δεν σημαίνει ότι κάθε μια από τις τρεις περιφέρειες κλείνεται στον εαυτό της, αλλά ότι υπονομεύονται καταστατικά οι ευρωπαϊκές αξίες. Εκείνο που μας ενοχλούσε και καταγγέλλαμε ως προς την μετανάστευση στην Ουγγαρία του Ορμπαν, βλέπουμε να επαναλαμβάνεται στο Έβρο και στο Αιγαίο χωρίς αντιδράσεις. Η Ελλάδα ζητά να εξαιρεθεί από το δικαίωμα στο άσυλο, παραβιάζοντας της συνθήκη της Γενεύης. Απέναντι στα προσφυγικά/μεταναστευτικά ρεύματα , η Ευρώπη δεν μπόρεσε να τιθασεύσει το κύμα εθνικισμού και ξενοφοβίας, ούτε να συντονίσει μια ευρωπαϊκή απάντηση.
Η επικράτηση των νεοφιλελεύθερων ιδεών και πολιτικών απέτυχε να δώσει νέα ορμή στην οικονομία και τα τιμωρητικά προγράμματα ακραίας λιτότητας, όπως εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες, κατέστρεψαν, αντί να θεραπεύσουν τις οικονομίες, διέλυσαν τον κοινωνικό ιστό, έφεραν φτώχεια και ανεργία. Το Brexit καταγγέλθηκε ως λαϊκισμός, δεν προκάλεσε όμως μια κρίση αναστοχασμού της κοινής πορείας.
Τέλος η υποβάθμιση του ΟΗΕ, συμπαρασύρει και τη δέσμευση του μεταπολεμικού κόσμου για τον σεβασμό των δικαιωμάτων. Η Ευρώπη έχει παρασυρθεί κατά καιρούς σε τυχοδιωκτικές πραξικοπηματικού τύπου επιχειρήσεις (υποστήριξη στον πόλεμο του Ιράκ, πάνω στο αποδεδειγμένο πλέον ψεύδος των μαζικών όπλων καταστροφής, ή του τυχοδιώκτη Guaido στην Βενεζουέλα, κλπ.)
Η κρίση της πανδημίας μπορεί να γίνει μια νέα αφετηρία; Το σχέδιο ανάκαμψης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αποτελεί σημαντικό βήμα, όπως και η μερική αμοιβαιοποίηση του δανεισμού, η ενίσχυση κρατών μελών με επιχορηγήσεις, η σημαντική αύξηση του προϋπολογισμού και των ιδίων πόρων της Ένωσης, η εισαγωγή φόρων για το περιβάλλον και για μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες είναι θετικά στοιχεία. Πάγια τα υποστήριζαν οι προοδευτικές δυνάμεις και τα απέκλειαν οι κρατούντες.
Μπροστά μας είναι η μεγάλη πρόκληση του περιβάλλοντος και της πράσινης μετάβασης. Δεν πρέπει όμως να γίνει σε βάρος του περιβάλλοντος (ας ακούσουμε τις τοπικές κοινότητες που αντιδρούν) , σε βάρος της πλειοψηφίας του πληθυσμού (ισοπεδωτικός φόρος άνθρακα) και σε βάρος εκείνων που χάνουν τη δουλειά τους από την αναδιάρθρωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Αν κάτι έπληξε η πανδημία είναι η αλαζονεία και η υπεροψία.
Η αποτυχία της Αμερικής στη διαχείριση της πανδημίας και οι φυλετικές ταραχές, αλλά και ο αυταρχισμός του καθεστώτος της Κίνας παρά τις επιτυχίες του, προσφέρουν τη δυνατότητα στην Ευρώπη να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο στη νέα παγκόσμια πραγματικότητα. Θα τον αναλάβει;
*Δημοσιεύτηκε στο "Βήμα της Κυριακής" στις 14/6/2020.
