Τρίτη, 10 Σεπτέμβριος 2024
Οι αλλαγές στην αγορά εργασίας συμβαίνουν τώρα και είναι μη αναστρέψιμες. Η εποχή μας καλεί λοιπόν για ανάληψη συντονισμένων και καινοτόμων δράσεων, με στόχο τη διαμόρφωση πολιτικών για μια διατηρήσιμη ισορροπημένη και με χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη.
«Το μέλλον της εργασίας» θέτει ως κεντρικό θέμα προβληματισμού το Διεθνές Γραφείο Εργασίας, Οργανισμός ο οποίο λειτουργεί υπό τον ΟΗΕ, και φέτος εορτάζει τα 100 χρόνια από την ίδρυση του,πάει δε ένα βήμα παρά πέρα και προτρέπει όλους τους αρμόδιους φορείς για δημιουργία σαφούς, συγκεκριμένου και ρεαλιστικού σχετικού πολιτικού σχεδιασμού.
Ο κόσμος της εργασίας αλλάζει με τέτοιους ρυθμούς, ώστε ειδικοί επί του θέματος αναφέρουν εμφατικά ότι το μέλλον της εργασίας αποτελεί ήδη ένα μέρος του παρόντος, στο οποίο επιχειρήσεις και εργαζόμενοι οφείλουν να προσαρμοστούν.
Ζούμε καθημερινά νέες προκλήσεις, αδυνατώντας πολλές φορείς να συλλάβουμε τη σημασία τους, αλλά και τις σημαντικές επιπτώσεις τους.
Το συνδυασμένο αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης, των τεχνολογικών περιβαλλοντικών και δημογραφικών δεδομένων μεταμορφώνουν συνεχώς τον κόσμο της εργασίας ριζικά.
Η τρίτη βιομηχανική επανάσταση αποτελεί πλέον παρελθόν. Σήμερα ζούμε την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται από την εισαγωγή της ρομποτικής και της τεχνικής νοημοσύνης διαρρηγνύοντας το κλασικό παραγωγικό μοντέλο.
Η εποχή μας καλεί λοιπόν για ανάληψη συντονισμένων και καινοτόμων δράσεων, με στόχο τη διαμόρφωση πολιτικών για μια διατηρήσιμη ισορροπημένη και με χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη.
Στο πλαίσιο αυτό, τόσο οι εργασιακές σχέσεις όσο και οι μορφές απασχόλησης προσαρμόζονται στα νέα δεδομένα.
Σε ένα κόσμο που μεταβάλλεται θεαματικά πρέπει να μάθουμε να διαχειριζόμαστε τις αλλαγές. Να μην γινόμαστε παθητικοί παρατηρητές αλλά ενεργητικοί διαμορφωτές της πραγματικότητας. Διαφορετικά οι εξελίξεις θα μας ξεπεράσουν.
Όλος αυτός ο προβληματισμός αναπτύχθηκε πρόσφατα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, στις 9 Απριλίου, στη διάσκεψη υψηλού επιπέδου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το μέλλον της εργασίας, αναγνωρίζοντας έτσι τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η γηραιά μας ήπειρος, προτείνοντας δε συγχρόνως δράσεις και πρωτοβουλίες οι οποίες θα εξασφαλίζουν ότι οι ευρωπαϊκές πολιτικές για την απασχόληση και την ανάπτυξη θα ανταποκρίνονται στον κόσμο τόσο του σήμερα, όσο και του αύριο.
Κατέληξε δε σε 10 βασικά συμπεράσματα – μηνύματα, τα οποία οι χώρες της ευρωπαϊκής ένωσης πρέπει να λάβουν σοβαρά υπόψη και μέσα από κοινωνικό διάλογο να διαμορφώσουν συγκεκριμένες πολιτικές.
1. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΛΛΑΖΕΙ: η Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως και όλες οι άλλες περιοχές του κόσμου, βρίσκεται σε μετασχηματισμό και συχνά απειλείται από μεγα-τάσεις όπως η ψηφιοποίηση, η παγκοσμιοποίηση, η μετανάστευση, η κλιματική αλλαγή, η δημογραφική αλλαγή και συγκεκριμένα με τη γήρανση του πληθυσμού.
2. ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ είναι ΤΩΡΑ: οι αλλαγές στην αγορά εργασίας συμβαίνουν τώρα και είναι μη αναστρέψιμες
3. Ο ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΣ ΠΥΛΩΝΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΠΥΞΙΔΑ εμπνέοντας για νέα νομοθεσία προσαρμοσμένη στο σύγχρονο γίγνεσθαι, αλλά και για πολιτικές πρωτοβουλίες τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
4. ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΔΙΑΤΗΡΕΙΤΑΙ . Πρέπει όμως να ανταποκρίνεται στις νέες προκλήσεις του παγκοσμιοποιημένου κόσμου και να αξιοποιεί τα οφέλη της τεχνολογικής καινοτομίας.
5. ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΨΗΦΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΧΩΡΙΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥΣ
6. ΑΝΑΓΚΗ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ.
7. ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΛΥΤΕΡΩΝ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΕ ΔΙΑΛΟΓΟ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ
8. ΚΑΝΕΙΣ ΝΑ ΜΕΙΝΕΙ ΠΙΣΩ
9. ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΙΣΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ
10. ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΚΟΙΝΗ ΜΑΣ ΕΥΘΥΝΗ
Πως όμως το μέλλον της εργασίας επηρεάζει την Υγεία και την Ασφάλεια, σημαντικό πυλώνα του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου;
Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Υγεία στη Εργασία παρουσίασε μια μελέτη με τίτλο: «Foresight on new and emerging occupational Safety and health risks associated with digitalization by 2025»
Καθίσταται σαφές ότι η τεχνική νοημοσύνη, τα συνεργατικά ρομπότ, η εικονική και επαυξημένη πραγματικότητα, οι διαδικτυακές πλατφόρμες και άλλες καινοτομίες εκτός του ότι αλλάζουν τον τρόπο εργασίας των ανθρώπων, χάρη στη ρομποτική και στην αυτοματοποίηση, περιορίζουν τους παραδοσιακούς κινδύνους που κάποτε ήταν παρόντες στα περιβάλλοντα εργασίας.
Όμως νέοι κίνδυνοι εμφανίζονται, ως αναδυόμενοι κίνδυνοι, όπως το εργασιακό άγχος ή οι κίνδυνοι σε επίπεδο εργονομίας που ενδέχεται να αυξήσουν εξαιτίας των τάσεων προς τις νέες μορφές διεπαφών ανθρώπου-μηχανής, την αυξανόμενη διαδικτυακή και κινητή εργασία χωρίς συγκεκριμένο εργασιακό χώρο, τη διαχείριση των εργαζομένων βάσει αλγορίθμων, τα ασαφή όρια μεταξύ επαγγελματικού και ιδιωτικού βίου και τις συχνότερες αλλαγές θέσεων εργασίας.
Όμως, σύμφωνα με τη μελέτη, οι κίνδυνοι αυτοί δεν θα είναι παντού οι ίδιοι, καθότι εξαρτώνται από την οικονομική πορεία και τον ψηφιακό μετασχηματισμό από τη μία και τη διακυβέρνηση της κάθε χώρας και τη συμπεριφορά του κοινού προς τις νέες τεχνολογίες από την άλλη .
Είναι σαφές ότι τα χαρακτηριστικά των χωρών διαφοροποιούνται έντονα. Όμως υπάρχουν κοινά στοιχεία πάνω στα οποία θα πρέπει να σχεδιαστούν οι πολιτικές και να εφαρμοστούν στον τομέα της Υγείας και της Ασφάλειας πρακτικές για την κάθε χώρα ξεχωριστά που να ταιριάζουν καλύτερα, ώστε να μπορέσει όλη η Ευρώπη να προβλέψει σωστά τους κινδύνους και να προχωρήσει προς το μέλλον με ασφαλή βήματα.
Το ΕΛΙΝΥΑΕ, ο φορέας των κοινωνικών εταίρων για τα θέματα Υγείας και Ασφάλειας της Εργασίας δεν θα μπορούσε να απουσιάσει από τις προκλήσεις. Προετοιμαζόμενο λοιπόν πάνω στα πορίσματα και τις προτάσεις αυτές, οργανώνει στις 18-19 Νοεμβρίου 2019 Πανελλήνιο Συνέδριο με τίτλο «Με το βλέμμα στο μέλλον».
Το Συνέδριο αυτό θα αποτελέσει ευκαιρία, ώστε να ανοιχτεί ένας σοβαρός και ειλικρινής κοινωνικός διάλογος για τα θέματα αυτά, ανάλογης βαρύτητας με τις σύγχρονες προκλήσεις για την Υγεία και την Ασφάλεια που καλούμαστε όλοι να αντιμετωπίσουμε: επιχειρήσεις – εργαζόμενοι – κοινωνία.
*Δημοσιεύτηκε στο "Έθνος" και στο eretikos.gr στις 21/6/2019.
Στην εικόνα που έχει φιλοτεχνήσει επιδέξια η Ν.Δ. εδώ και καιρό προβάλλει ένα κόμμα της νέας εποχής, φιλο-αναπτυξιακό, υπέρ της ποιοτικής παιδείας και της αριστείας, της σύνδεσης με την αγορά, φιλο-επιχειρηματικό κ.λπ. Δυστυχώς, εκείνο που ισχύει είναι η παροιμία «αλλού τα κακαρίσματα κι αλλού γεννούν οι κότες».
Σύγχρονη ανάπτυξη σημαίνει μεταφορά της γνώσης στην παραγωγή. Σημαίνει να βγει η Ελλάδα από την παγίδα ανάμεσα στις χώρες με υψηλό τεχνολογικά επίπεδο παραγωγής και στις χώρες φτηνής εργασίας και μαζικής παραγωγής. Γιατί η Ελλάδα τώρα δεν χρειάζεται μια «φτηνή ανάπτυξη», τέτοια είχε όλο το προηγούμενο διάστημα και κατέρρευσε. Χρειάζεται μια ποιοτική ανάπτυξη. Κι εδώ συναντά το αίτημα της ενίσχυσης της έρευνας, γιατί υπάρχουν οι υποδομές, υπάρχει ο κόσμος, υπάρχει η μορφωτική παράδοση, παρά τα εξ αντιθέτου λεγόμενα.
Η κυβέρνηση εδώ έχει παράξει πολύ σημαντικό έργο, αλλά καθόλου γνωστό. Παρά τις συνθήκες κρίσης, το 2017, και για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας, οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη ξεπέρασαν τα 2,03 δισ. ευρώ φτάνοντας το 1,13 % του ΑΕΠ, έναντι 0,83% του ΑΕΠ το 2014. Η αύξηση αυτή δεν αφορά μόνο τα εντός κρίσης χρόνια. Γιατί ακόμη και σε μια από τις καλύτερες χρονιές, το 2004, με πολύ μεγαλύτερο ΑΕΠ, οι δαπάνες για έρευνα ήταν οι μισές, δηλ. 1,07 δισ. ευρώ. Τότε μας περίσσευαν τα λόγια, δεν χρειαζόμασταν και έργα.
Πόσοι έχουν ακουστά για το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ): έναν νέο θεσμό που μετασχηματίζει το ερευνητικό τοπίο και στηρίζει τους νέους επιστήμονες με δράσεις συνολικού προϋπολογισμού 300 εκατ. ευρώ (2017-2020); Πόσοι γνωρίζουν τον δημιουργό του, τον Κώστα Φωτάκη, έναν εξαιρετικό επιστήμονα, αναπληρωτή υπουργό Ερευνας και Καινοτομίας;
Πόσοι γνωρίζουν μια σειρά από εμβληματικές πρωτοβουλίες, όπως τα Εθνικά Δίκτυα Ιατρικής Ακριβείας (στην ογκολογία, την καρδιολογία, τα νευροκφυλιστικά νοσήματα) καθώς και τα Εθνικά Δίκτυα για την Αγροδιατροφή, την Κλιματική Αλλαγή και τις Κβαντικές Τεχνολογίες; Πόσοι γνωρίζουν ότι στην κινητοποίηση πόρων για την έρευνα συμμετέχει συστηματικά ο ιδιωτικός τομέας; Ενώ ώς το 2016 οι επιχειρήσεις επένδυσαν στην έρευνα 500 εκατ. ευρώ, στο 2017 διπλασίασαν αυτό το ποσό στο 1 δισ. ευρώ.
Το ΙΚΥ (Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών) υπήρξε ένας οργανισμός αριστείας με πολύ μεγάλη επίδραση στον σχηματισμό του επιστημονικού τοπίου στη σύγχρονη Ελλάδα. (Κι εγώ υπότροφος του ΙΚΥ υπήρξα, διαφορετικά δεν θα μπορούσα να εκπονήσω διδακτορική διατριβή και να σπουδάσω στο εξωτερικό.) Ηταν για χρόνια αφημένο στην τύχη του. Από το 2010-11 το ΙΚΥ τρεμόσβηνε και η δραστηριότητά του είχε συρρικνωθεί στη διαχείριση των προγραμμάτων Erasmus.
Οι μηχανές πήραν ξανά μπροστά μετά το 2015. Το 2016/17 προκήρυξε τη χρηματοδότηση συνολικά 211 τρίχρονων και 211 δίχρονων υποτροφιών για υποψήφιους διδάκτορες, καθώς και 289 δίχρονες υποτροφίες για μεταδιδακτορική έρευνα. Το 2018 και 2019 αύξησε σε 700 τις τρίχρονες υποτροφίες για υποψήφιους διδάκτορες και σε 600 τις δίχρονες υποτροφίες για μεταδιδάκτορες.
Τέλος, το 2016 προκήρυξε τη χρηματοδότηση συνολικά ογδόντα (80) ερευνητικών προγραμμάτων, που εκπονήθηκαν αποκλειστικά σε ελληνικά ΑΕΙ από ερευνητικές ομάδες απαρτιζόμενες από έναν κύριο ερευνητή (μέλος ΔΕΠ) και έως δύο υποψηφίους διδάκτορες στο πλαίσιο της διδακτορικής τους διατριβής. Ποτέ άλλοτε δεν χορηγήθηκε τόσος μεγάλος αριθμός υποτροφιών, μέσω ενός προγράμματος, για εκπόνηση διδακτορικής έρευνας στην Ελλάδα από οποιονδήποτε φορέα σε όλη την ιστορία της χώρας.
Έχουν αυτά σχέση με την αγορά; Κι όμως το 90% των υφιστάμενων και των προγραμματισμένων προσκλήσεων που δημοσιεύονται από τη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) επικεντρώνονται στην επιστημονική και ερευνητική συνεργασία μεταξύ καινοτόμων επιχειρήσεων και δημόσιου ερευνητικού οργανισμού με βάση τόσο την επιστημονική αριστεία όσο και τη σημασία τους σε παραγωγικούς όρους. Το Ταμείο Επιχειρηματικών Συμμετοχών (ΕquiFund) χρηματοδοτεί καινοτόμες επιχειρήσεις με δημόσιους και ιδιωτικούς πόρους και υπό τη μορφή συμμετοχής στο μετοχικό τους κεφάλαιο.
Έχει καλλιεργηθεί ο μύθος της φιλο-επενδυτικής Ν.Δ. και του αντι-αναπτυξιακού ΣΥΡΙΖΑ. Αλλά τα αποθέματα άμεσων ξένων επενδύσεων, σύμφωνα με την Τράπεζα της Ελλάδος, είναι σήμερα στο 16% του ΑΕΠ, ενώ μέχρι το 2010 η Ελλάδα ήταν ουραγός στην Ε.Ε. με ποσοστό της τάξης τού 10%. Ο σχηματισμός παγίου κεφαλαίου έχει φτάσει στο 12,9% του ΑΕΠ, όταν το 2014 ήταν στο 11,5%. Το 2014 ο ακαθάριστος σχηματισμός παγίου κεφαλαίου ήταν στα 20,6 δισ. ευρώ. Το 2017 είχε αυξηθεί στα 23,2 δισ. ευρώ και το 2018 έπεσε λίγο λόγω της μείωσης παραγγελιών πλοίων, αλλά ο μηχανολογικός εξοπλισμός ανέβηκε. Το 2019 έχει πάρει και πάλι την ανιούσα το πρώτο τρίμηνο.
Αυτά είναι αμείλικτα στοιχεία, αλλά για έναν παράξενο λόγο δεν έχουν προβληθεί και κυρίως δεν έχουν γίνει μέρος του αφηγήματος της κυβερνώσας Αριστεράς, μέρος της φυσιογνωμίας της που να αντιστοιχεί στα πιο νεανικά και δυναμικά στρώματα, στα οποία στηρίχτηκε από το 2012 έως το 2015.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 18/6/2019.
Το καλοκαίρι του 2018, από αυτή τη στήλη, είχε επικριθεί η απρονοησία ως ενδεικτική παραπολιτικής ύλης φεουδαρχικού τύπου που αναπαράγεται στην Ελλάδα του 21ου αιώνα. Η απρονοησία υπήρξε τεκμήριο της πολλαπλής χρεοκοπίας: οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής. Η ελληνική κρίση, για αυτή την «πολιτική κατηγορία», φάνηκε να ήρθε αιφνιδιαστικά. Κυρίως, ορφανή∙ χωρίς καταγωγή. Η κρίση για το σύστημα που κυβέρνησε την Ελλάδα ήταν κάτι σαν φυσική νομοτέλεια ή σαν αποτέλεσμα της κακιάς στιγμής.
Το «μαζί τα φάγαμε» ήταν η επιτομή της διάχυσης της ευθύνης, της άρνησης του πολιτικού συστήματος να αναγνωρίσει τον ρόλο του στον δημοσιονομικό εκτροχιασμό∙ της αδυναμίας να προχωρήσει στην αναγκαία ανασυγκρότηση του δημόσιου τομέα αλλά και του κοινωνικοοικονομικού μοντέλου.
Οι περισσότεροι θα περίμεναν από τους διαμορφωτές των εγχώριων πολιτικών μια κάποια αυτοκριτική και ουσιαστική εθνική αντιμετώπιση. Απαντήσεις στο «τι πήγε στραβά», «πώς φτάσαμε εδώ», «τι πρέπει να κάνουμε για να μην ξαναφτάσουμε στο χείλος του γκρεμού» κ.ο.κ. Το ίδιο θα περίμενε και από τους διαμορφωτές της ευρωπαϊκής πολιτικής τα τελευταία χρόνια∙ σήμερα. Οχι μόνο δεν έγινε, αλλά από την πλευρά της Ευρώπης στήθηκε ένας ολόκληρος μηχανισμός, με ad hoc θεσμούς μέσω των οποίων όλες οι απρονοησίες της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής να «φορτωθούν» ασύμμετρα στις εθνικές πολιτικές.
Κανείς δεν μίλησε, παραδείγματος χάριν, για τα πολλά «uns» –όπως έχουν επικρατήσει να λέγονται– τόσο της Ευρώπης όσο και της Ελλάδας. (Το κρυπτικό «uns» προκύπτει από το πρώτο συνθετικό μιας ειδικής διεθνοποιημένης ορολογίας που έχει μεν οικονομικό περιεχόμενο, αλλά βαθύτατες πολιτικές αρνητικές συμπαραδηλώσεις και σκληρές, σκληρότατες, κοινωνικές επιπτώσεις. Βλ., unsustainable – μη βιώσιμη κατάσταση, uncoordinated – ασυντόνιστη, unbalance – μη ισόρροπη, unstable – ασταθής, unemployed – άνεργη, unspecified – ακαθόριστη, unsettling – ανησυχητική κατάσταση κ.λπ., κ.λπ.)
Απεναντίας, υποβαθμίστηκαν όλες οι, κατόπιν εορτής, παραδοχές για τα λάθη που έγιναν στην αντιμετώπιση της κρίσης χρέους των μικρών οικονομιών της Ευρώπης και της Ελλάδας (βλ. Ολιβιέ Μπλανσάρντ του ΔΝΤ, Ολι Ρεν ο οποίος μας είχε ευχηθεί «καλό κουράγιο», Γερούν Ντάισελμπλουμ και πολλών άλλων μετά την απομάκρυνσή τους από τις θέσεις ευθύνης τους).
Στο εθνικό επίπεδο, στην απρονοησία έρχεται σήμερα να προστεθεί η μονομανία. Η Ν.Δ. περιφέρει ως «σωτήρια» πολιτική ακριβώς την πολιτική η οποία ενέχεται για την κρίση. Και το κοντόφθαλμο κομματικό συμφέρον, όπως συνοψίζεται στη λογική «βρίζω, καταδικάζω, αλλά ψηφίζω», δείχνει την ποιότητα της αντιπολίτευσης και την ποιότητα του προεκλογικού αγώνα για την Ευρώπη και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Αν αυτή η ποιότητα καταδικάζει, καταγγέλλει, εκφοβίζει, παραληρεί, αλλά συμφωνεί και υπερψηφίζει, τότε δίνει το στίγμα της ποιότητας και προοικονομεί το τρόπαιο: την πολυπόθητη μελλοντική διακυβέρνηση.
Οι μονομανίες δεν βοήθησαν κανέναν. Ποτέ και πουθενά δεν έβγαλαν καλό αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα, όταν κάποιος (αυτός που περιφέρει τον εαυτό του ως μελλοντικό πρωθυπουργό) πιστεύει ότι η φτώχεια είναι ατομική επιλογή και όχι κοινωνική κατάσταση, τότε κάτι χάνει. Οταν πιστεύει ότι τα παιδιά από το Περιστέρι έχουν τη δυνατότητα να γίνουν μόνον καλοί ψυκτικοί, κάτι του διαφεύγει για το μοντέλο ανάπτυξης στον 21ο αιώνα. Οταν θεωρεί αναπτυξιακή πολιτική τη μετατόπιση των προβλημάτων από τους κοινωνικοπολιτικούς θεσμούς στους ιδιώτες και στα άτομα –κι ας είναι οι ιδιώτες αυτοί που θα θέλουν να αυξήσουν τα εταιρικά κέρδη τους, και όχι τα οφέλη του συνόλου– τότε εξαργυρώνει γραμμάτια.
Η αξιοκρατία γίνεται μύθευμα. Αν πράγματι υπήρχε, είναι αμφίβολο ότι ο ίδιος, οι συγγενείς του και οι ομόλογοί του της φατρίας Καραμανλή και Παπανδρέου θα έκαναν αβάδιστα πρωθυπουργικά σλάλομ. Βλέπετε, η «αξιοκρατία» περιορίζεται –επίσης για λόγους μονομανίας– μόνο στους δημοσίους υπαλλήλους, μέσα από μυστήριες εξισώσεις κράτος=κυβέρνηση=Δημόσιο κ.λπ. Δεν είναι τυχαίο το παράδοξο ότι στη χώρα και την Ευρώπη, με τη βοήθεια του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος του Βέμπερ, οι άνθρωποι έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στις ικανότητες των κυβερνήσεων.
Ποια τα συμπεράσματα αυτής της μηχανικής; Όσο λιγότερο δημοφιλής γίνεται ο δημόσιος υπάλληλος (καθηγητής, γιατρός, κηπουρός, οδοκαθαριστής κ.ά.) τόσο περισσότερο σταρ γίνεται ο επιχειρηματίας – κι ας είναι το λαμόγιο της παρασιτικής διανεμητικής κουλτούρας της οποίας ηγείται ο κ. Μητσοτάκης. Οσο παραπαίουν οι κυβερνήσεις ως προς την ικανότητά τους να επιλύουν προβλήματα τόσο απαξιώνονται η πολιτική, η δημοκρατία και ανοίγει ο δρόμος σε ολοκληρωτικές επιλογές και στον φασισμό.
Όπως σημείωνε ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ, σε μεγάλο μέρος του αναπτυγμένου κόσμου η κοινή γνώμη παραμένει καχύποπτη απέναντι στους θεσμούς του Δημοσίου αγνοώντας τα εγγενή πλεονεκτήματα και τις δυνητικές ευεργετικές επιδράσεις τους στη δημόσια σφαίρα: τη συσσωρευμένη μνήμη, την υποχρέωση λογοδοσίας, την εμπειρία του στη διευθέτηση και τη διαμεσολάβηση πραγματικών συγκρούσεων εντός της κοινωνίας και μεταξύ κοινωνιών.
Αυτά, βέβαια, είναι θέματα που ενδιαφέρουν τους πολλούς. Προφανώς, δεν ενδιαφέρουν τους γόνους των ολιγαρχών και τους κληρονόμους που ξανάρχονται να παίξουν ρόλους τόσο χρήσιμους όσο και των δεινοσαύρων, σε έναν κόσμο αβεβαιότητας, οργής, ταχέως κινούμενο, πορώδη, δικτυωμένο.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 17/5/2019.
Η κρίση αποδείχτηκε ότι ήταν ο Μινώταυρος των πολιτικών κομμάτων. Επομένως δεν είναι έκπληξη ότι ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε με αυτή τη διαφορά, αν και δεν την ανέμενε. Εντούτοις σ' αυτές τις εκλογές το πολιτικό σύστημα φαίνεται ότι εν μέρει σταθεροποιήθηκε στα δύο μεγάλα κόμματα. Η «στρατηγική ήττα του ΣΥΡΙΖΑ», δηλαδή η μείωσή του σε μονοψήφια ποσοστά ώστε να μην μπορέσει να παίξει πλέον τον οποιοδήποτε ρόλο, δεν επιτεύχθηκε.
Ο ΣΥΡΙΖΑ δέχτηκε έως τώρα ένα μεγάλο επικοινωνιακό μπούλινγκ, με επαγγελματισμό ψυχολογικού πολέμου από τους αντιπάλους του οι οποίοι είχαν την υπεροπλία (δημοκοπία για το Μακεδονικό, τυμβωρυχία στο Μάτι). Αλλά δεν είναι αυτό το κύριο ζήτημα.
Η Αριστερά δεν ανέπτυξε ένα πειστικό όραμα για την επόμενη μέρα. Η πολιτική ανακούφισης των λαϊκών στρωμάτων ήταν σημαντική, αλλά χρειάζεται μια προοπτική που να συναρτάται με τα μεγάλα προβλήματα που οδήγησαν στην κρίση και δεν έχουν βρει ακόμη ικανοποιητική απάντηση: την παραγωγική καθίζηση της χώρας και την πληθυσμιακή συρρίκνωση. Και σ' αυτά τα ζητήματα υπάρχουν διακριτές λύσεις: Συνέχιση λιτότητας και περιορισμού του κοινωνικού κράτους ή όχι; Και ποια θα είναι αυτή η εναλλακτική προοπτική;
Ο ΣΥΡΙΖΑ έως τώρα, και στο πλαίσιο της κρίσης, έδωσε έμφαση στα πιο ευάλωτα στρώματα. Μια πολιτική όμως δημοκρατικής διακυβέρνησης που βασίζεται σε μια ευρεία δημοκρατική συμμαχία πρέπει να περιλαμβάνει και τα μεσαία στρώματα. Οχι με εκκλήσεις, αλλά με μια πολιτική μακροπρόθεσμης και ρηξικέλευθης προοπτικής.
Το ΚΙΝ.ΑΛΛ. βάστηξε τις δυνάμεις του, αν και μειωμένες σε σχέση με τις προηγούμενες ευρωεκλογές. Εντούτοις ακόμη και το γεγονός αυτό δείχνει ότι είναι ένα κόμμα υποκατάστατο χωρίς δικό του πολιτικό και ιστορικό στίγμα. Το ψήφισαν άνθρωποι με αντιΣΥΡΙΖΑ πνεύμα που δεν ήθελαν να ψηφίσουν Δεξιά, και άνθρωποι που ήθελαν να στείλουν μήνυμα διαμαρτυρίας στον ΣΥΡΙΖΑ.
Η αποτυχία του βασικού τους στόχου, που ήταν η «στρατηγική ήττα του ΣΥΡΙΖΑ», θα πρέπει να τους βάλει σε σκέψη αν θα συμπαραταχτούν στην προοπτική της δημοκρατικής διακυβέρνησης ή θα γίνουν ανεπιθύμητοι ακόλουθοι της Ν.Δ.
Τέλος, για την Αριστερά είναι δύσκολοι καιροί, με την έννοια ότι η πολιτισμική ηγεμονία, οι αξίες που κυριαρχούν, το νέο πεδίο κοινωνικής δικτύωσης που αλλάζει τον δημόσιο χώρο, η συνάρτηση του πολιτικού με το κοινωνικό πηγαίνουν προς συντηρητικές λογικές και νοοτροπίες.
Εντούτοις, η Ευρώπη, παρά τις διαρροές προς την Ακραία Δεξιά, κρατήθηκε σε μια πολιτική πολυμορφία και το απέδειξε τόσο η άνοδος των Οικολόγων, όσο και η ήττα και πτώση της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα.
Τα πράγματα όμως είναι εξαιρετικά ρευστά. Οι ευρωεκλογές δεν έδωσαν μια λύση στην ευρωπαϊκή κρίση, και ούτε θα μπορούσαν να δώσουν. Εκείνο πάντως που χρειάζεται είναι να μπορεί κανείς να δει μακριά, να δει το μεγάλο πεδίο και τα ουσιώδη ζητήματα.
Γιατί με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα η Ευρώπη, και μέσα στην Ευρώπη η Ελλάδα, είναι σαν να θριαμβολογεί κανείς που κέρδισε την παρτίδα στα χαρτιά στη χαρτοπαιχτική λέσχη του «Τιτανικού».
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 27/5/2019.
Η εκλογή του αμερικανού Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, η συνεχιζόμενη πολιτική της λιτότητας που η Γερμανία έχει επιβάλει στην ευρωζώνη, το Brexit, οι διαμάχες του γάλλου Προέδρου Εμμανουέλ Μακρόν με διάφορες κοινωνικές ομάδες και εσχάτως με τα «κίτρινα γιλέκα», η αμιγώς λαϊκιστική κυβέρνηση της Ιταλίας και η διαβόητη άνοδος της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη έχουν αναδείξει, μεταξύ άλλων, και διάφορες αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο δομείται ο δημόσιος πολιτικός λόγος στον δυτικό κόσμο. Πλέον ενδεικτική περίπτωση είναι αυτή του Ευρωπαίου Επιτρόπου Προϋπολογισμού, Γκούντερ Έττινγκερ που, σχολιάζοντας τον Μάιο του 2018 την απόφαση του ιταλού Προέδρου Σέρτζο Ματταρέλλα να απορρίψει ως υπουργό Οικονομικών στην κυβέρνηση του Τζουζέππε Κόντε τον ευρωσκεπτικιστή Πάολο Σαβόνα, τόνιζε με πρόδηλο κυνισμό ότι οι αγορές θα τιμωρήσουν τους ιταλούς ψηφοφόρους και θα συνετίσουν τους λαϊκιστές ηγέτες του ιταλικού κυβερνητικού συνασπισμού Λουίτζι ντι Μάιο και Ματτέο Σαλβίνι. Η εν λόγω τοποθέτηση προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, τόσο στην πολιτική σκηνή της Ιταλίας όσο και στην Ευρώπη γενικότερα – θύελλα η οποία οδήγησε τον γερμανό πολιτικό να ανακαλέσει και να ζητήσει συγνώμη μέσω Twitter. Με αφορμή την παραπάνω δήλωση και τη συζήτηση που προκάλεσε, θα μπορούσε να διερευνηθεί αν και κατά πόσον αυτού του τύπου ο δημόσιος πολιτικός λόγος αποτελεί μια διακριτή κατηγορία με σαφή χαρακτηριστικά. Πιο συγκεκριμένα, να διερευνηθεί αν μπορεί να εννοιολογηθεί ο «πορνογραφικός πολιτικός λόγος» ως ένας συγκεκριμένος και αναγνωρίσιμος τρόπος τοποθετήσεων στον δημόσιο διάλογο γύρω από κοινωνικοπολιτικά θέματα.
Η πορνογραφία ως συμπεριληπτικός όρος
Είναι αλήθεια ότι το ολοένα και αυξανόμενο επιστημονικό και δημόσιο ενδιαφέρον για την πορνογραφία έχει δημιουργήσει μια «μετα-πορνογραφία», ένα λόγο δηλαδή «για όλες τις εποχές» που αφορά σειρά από κοινωνιοπολιτισμικές διαστάσεις και όψεις αυτού του είδους οπτικής αναπαράστασης (Wicke 2004: 176-9). Ενώ δηλαδή η συζήτηση και μελέτη της έννοιας της πορνογραφίας έχει κυρίως διεξαχθεί με βάση την παράθεση μια σειράς «αντιθετικών» ζητημάτων, όπως παραγωγή και κατανάλωση, ελευθερία έκφρασης και λογοκρισία, αναπαράσταση και πραγματικότητα, ακίνδυνη διασκέδαση και επιβλαβής επίδραση στην ανθρώπινη συμπεριφορά, στο φαινομενικά απλό ερώτημα «τι σκεφτόμαστε για την πορνογραφία» συμπυκνώνονται μια σειρά από ανοιχτά ζητήματα γύρω από το σεξ, τη σεξουαλικότητα, τη βία, την επιθυμία, αλλά και την εξουσία γενικότερα. Με άλλα λόγια, από τη στιγμή που η πορνογραφία είναι ένα πλέγμα θεμάτων που εκτείνεται πέρα από τα παραπάνω ζητήματα, υπάρχουν ενδεχομένως περιθώρια να προσεγγιστεί η πορνογραφία, ακόμα και η ίδια η πορνογραφική απεικόνιση και αναπαράσταση, ως μια έννοια που υπό προϋποθέσεις μπορεί να αποτελέσει δόκιμη αναλυτική προκείμενη σε υπό μελέτη ευρύτερα φαινόμενα. Είναι σε αυτή τη βάση που τίθεται το ερώτημα, μπορεί πράγματι η πορνογραφία να αποτελέσει ένα επεξεργασμένο εννοιολογικό εργαλείο το οποίο μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία προϋποθέσεων για την περαιτέρω περιγραφική αποτύπωση του κοινωνικού κόσμου; Μπορεί η πορνογραφία, και κυρίως ο επιθετικός προσδιορισμός «πορνογραφικό», να χρησιμοποιηθεί τόσο ως έννοια όσο και ως όρος αυτός καθαυτός στην περιγραφή επιμέρους κοινωνικών φαινομένων και στην ανάδειξη όψεων που όχι μόνο δεν αναγνωρίζονται εύκολα, αλλά και ενδεχομένως παραμένουν στην αφάνεια; Πρόκειται για ερώτημα που περιλαμβάνει επίσης την ακόμα επίμαχη συζήτηση για την οροθέτηση και εννοιολόγηση του ίδιου του όρου «πορνογραφία», και επεκτείνει τον προβληματισμό γύρω από τις διαστάσεις του. Στην επιστημονική συζήτηση πάντως επικρατεί ακόμα σε μεγάλο βαθμό η ευρέως χρησιμοποιούμενη έννοια του «σεξουαλικά ρητού υλικού» (sexually explicit material), η οποία αποτελεί έναν μη συγκεκριμένο ορισμό που αναφέρεται στο καταφανώς σεξουαλικό περιεχόμενο και χρησιμοποιείται ως ευφημισμός για τη συμπυκνωμένη απόδοση της πορνογραφίας. Εδώ η έννοια του ρητού συνιστά ουσιαστικά μια καταδηλωτικού επιπέδου «εύκολη» αναγνώριση βάσει των κυρίαρχων αξιών και κωδίκων μιας δεδομένης κοινωνίας. Πρόκειται για έναν ορισμό, περιγραφικής κατά βάση κατεύθυνσης, ο οποίος συναντάται συχνά στη διεθνή βιβλιογραφία, δεν αντιλαμβάνεται την πορνογραφία εκ των προτέρων με μανιχαϊστικούς όρους και δεν είναι προσανατολισμένος σε μια αξιολογική αποτίμηση. Είναι όμως γνωστό ότι η χρήση του όρου δεν περιορίστηκε στα εν λόγω όρια, αλλά χρησιμοποιήθηκε στην περιγραφή ετερόκλητων φαινομένων, συχνά με διαφορετικό τρόπο και στόχο.
Όταν, για παράδειγμα, αποκαλύφθηκαν τον Απρίλιο του 2004 οι διαβόητες φωτογραφίες κακοποίησης από τις φυλακές του Αμπού Γκράιμπ στο Ιράκ, πολλοί χρησιμοποίησαν τον όρο «πολεμοπορνό» (warporn) που πρόκρινε αρχικά ο Ζαν Μπωντριγιάρ (Baudrillard, 2005: 205-9) για να υποδηλώσουν τις σεξουαλικά σκοπούμενες αναπαραστάσεις στρατιωτικών βασανιστηρίων και να αναφερθούν στην ιδιόμορφη μίξη πολεμικών μαρτυρίων και μύθων ως πορνογραφικές φαντασιώσεις. Στην προσέγγιση του Μποντριγιάρ ασκήθηκε κριτική από τις Φιόνα Άτγουντ και Κλαρίσα Σμιθ (Attwood, Smith, 2010: 182) στη βάση τού ότι η περιγραφή με τον όρο «πολεμοπορνό» μιας σειράς από γεγονότα ως πορνογραφικές εικόνες πραγματικής βίας συνιστά «κρίση νοήματος» της έννοιας της πορνογραφίας. Αυτό συμβαίνει διότι υπάρχει μια μετατόπιση από την έμφαση στην ενδεχόμενη σεξουαλική ευχαρίστηση, σε μια «κατοπτρική θέαση του σώματος». Σε κάθε περίπτωση, ορθά η Σμιθ (Smith, 2010: 107) τονίζει ότι η απόδοση των σκηνών του πορνό του βασανισμού και του πολεμοπορνό ως πορνογραφία, συσκοτίζει την πραγματική ζημιά των θυμάτων από στρατιώτες που δρουν σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο μιλιταριστικών πολιτικών επιλογών, ως μια ενέργεια ιδωμένη υπό το πρίσμα της δημιουργίας σεξουαλικά ρητών αναπαραστάσεων. Η κριτική δηλαδή της Σμιθ έχει βάση στο βαθμό που λείπει μια γενικότερη, δόκιμη και αποδεκτή, προσέγγιση που θα απέδιδε ταυτόχρονα και μια σειρά από πολιτικές πράξεις, συμπεριφορές και λόγους ως «πορνογραφικές». Εδώ, η έννοια της πορνογραφίας θα περιστρεφόταν κυρίως γύρω από την έννοια της αποκάλυψης μιας «κρυμμένης/κρυφής» πραγματικότητας κατά τη λογική της αποκάλυψης του γυναικείου οργασμού στην αμιγώς σεξουαλικά προσανατολισμένη πορνογραφία (Williams 1989). Έτσι, σε ένα δεύτερο συνδηλωτικό επίπεδο, θα μπορούσε ενδεχομένως και να εννοιολογηθεί η «πολιτική του πορνό» (porn politics) ως ένας όρος για να περιγραφούν οι περιπτώσεις αποκάλυψης των κρυφών διαστάσεων της πραγματικότητας κατά την εκφορά ενός πολιτικού λόγου. Είναι όμως αυτό αρκετό ή, από μια άλλη πλευρά, έχουν γίνει στο παρελθόν αντίστοιχες προσπάθειες εννοιολόγησης προς αυτή την κατεύθυνση; Ο Φερνάντο Μουνιόζ (Munoz, 2009), για παράδειγμα, χαρακτηρίζει «πολιτική πορνογραφία» την τεχνολογία των επιχειρημάτων που χρησιμοποιείται για να ερμηνευθούν οι ομοιότητες και οι αντιθέσεις μεταξύ πολιτικής θεωρίας, συνταγματικής θεωρίας και αισθητικής της πορνογραφίας. Υπόνοια εφαρμογής της έννοιας της πορνογραφίας με την πολιτική έχουμε και με την χρήση του όρου «πορνογραφική δημόσια σφαίρα» από τον Τεντ Γκουρνέλος (Gournelos, 2009: 278) κατά την περιγραφή της πολιτικής διάστασης στη δημοφιλή σατιρική σειρά κινουμένων σχεδίων South Park. Από την άλλη μεριά, η Μαρία Τζον (John, 2004: 39-40) θεωρεί ότι δεν πρέπει να λογίζονται ως άτυπες μορφές πολιτικής πορνογραφίας λόγοι πρόδηλα σεξουαλικοί, όπως η περίφημη αναφορά του αμερικανού δικαστή Κεν Σταρ για την υπόθεση του πρώην Προέδρου Μπιλ Κλίντον. Σύμφωνα πάντως με τον Μπράιαν ΜακΝέαρ (McNair, 1996: viii), ο όρος «πορνογραφία» είναι γενικότερα και ένας πολιτικός όρος, με την έννοια της σηματοδότησης διαφορετικών πραγμάτων για διαφορετικούς ανθρώπους σε διαφορετικούς χρόνους και τόπους. Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται να υπάρχει μια γενικότερη τάση να αποδοθεί το πορνό στη βάση των εννοιών της αποκάλυψης, της σκληρότητας και της υπερβολής, ειδικά στο βαθμό που η πορνογραφία προκρίνεται ως ένας «παν-περιεκτικός» (catchall) όρος. Πλέον ενδεικτικό παράδειγμα του συμπεριληπτικού σκεπτικού, αλλά και αποτύπωσης ενός γενικότερου ηθικού σχετικισμού και αισθητικής ρευστότητας, αποτελεί και η έννοια του «πορνό φαγητού» (food porn), ως ένα πολιτισμικό φαινόμενο στο οποίο η κατανάλωση τεράστιων ποσοτήτων φαγητού και θερμίδων θεωρείται κάτι πολύ «ανδρικό», επαναστατικό, που αξίζει εύφημο μνεία. Βέβαια, η έννοια του food porn έχει εσχάτως παρεισφρήσει στη δημόσια σφαίρα, κυρίως μέσω των νέων μέσων/ κοινωνικών δικτύων και με μια διαφορετική ερμηνεία. Πρόκειται για μια θετική συνδήλωση αισθησιασμού και απόλαυσης που απορρέει από την οπτική απεικόνιση της πρόδηλης αίγλης ενός φαγητού. Έτσι, ως ευφημισμός, ο όρος «πορνογραφία» δίνει τη δυνατότητα να περιγραφούν και να αναδειχθούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ετερόκλητων φαινόμενων και διαδικασιών, αλλά και να εκτοπιστούν ταυτόχρονα οι ανησυχίες γύρω από ένα σύνολο πολιτιστικών ταμπού, χωρίς όμως τη σαφή άρθρωση του τι πραγματικά διακυβεύεται σε αυτό το νέο πλαίσιο.
Συγκεκριμενοποιώντας το πορνογραφικό
Στη βάση των παραπάνω, πρέπει να διερευνηθεί κατά πόσο ο όρος πορνογραφία μπορεί να αποτελέσει μια έννοια αναφοράς και περιγραφής όχι μόνο επιμέρους λόγων και έλλογων πρακτικών, αλλά και ευρύτερων κοινωνικών διεργασιών και καταστάσεων. Μια τέτοια προσέγγιση θα συνεπάγεται, παρά θα προϋποθέτει, την εννοιολόγηση κάθε φορά ενός λόγου που χαρακτηρίζεται από διακριτά στοιχεία τα οποία θα τον καθιστούν «πορνογραφικό». Με άλλα λόγια, να προσφερθεί μια όσο πιο δόκιμη εννοιολόγηση του «πορνογραφικού» που δεν θα αποτελεί απλώς μια μετωνυμία των εννοιών της αποκάλυψης, της σκληρότητας και της υπερβολής, αλλά μια συνδήλωση του τι μπορεί να σημαίνει κάτι να αποτελεί μια «πορνογραφία». Είναι στη βάση αυτή που η συζήτηση περί της τελευταίας μπορεί να ξεφύγει από τον εδώ και πάνω από μισό αιώνα περίφημο αφορισμό του αμερικανού δικαστή Πόττερ Στιούαρτ, ότι μπορεί να μην είναι ικανός να προσδιορίσει επακριβώς τι είναι πορνογραφία, «αλλά το ξέρει όποτε τη δει» (I know it when I see it) – αφορισμός που αντικατοπτρίζει τόσο την αδυναμία συγκρότησης ενός κοινά αποδεκτού όρου/ορισμού, όσο και τη σχετικότητα/αμφιθυμία του γενικότερου φαινομένου (Hagle 1991: 1039). Ουσιαστικά, θα πρόκειται για μια προσπάθεια που θα επεκτείνει τον επίμαχο χαρακτήρα της κοινωνικής κατασκευής της πορνογραφίας ως κάτι «ανάρμοστο». Πιο συγκεκριμένα, η πορνογραφία με τη μορφή και το νόημα που την κατανοούμε σήμερα δεν υπήρχε ως έννοια σε προνεωτερικές περιόδους, αλλά αναδύθηκε από τον 16ο αιώνα και μετά (Hunt 1993: 30). Κατά την περίοδο μεταξύ του 16ου και του 18ου αιώνα, η πορνογραφία ήταν συνώνυμη με την πολιτική ανυπακοή και τον αγώνα για εκδημοκρατισμό, με διάφορους συγγραφείς και επαναστάτες να αναζητούν τρόπους αμφισβήτησης της εξουσίας της Καθολικής Εκκλησίας (1993: 10-2). Κατά την περίοδο αυτή, δηλαδή, τα σεξουαλικά φυλλάδια ήταν το όχημα για επιθέσεις εναντίον πολιτικών και θρησκευτικών αρχών, γι' αυτό και η πορνογραφία αρχικά συνδέθηκε με την ελεύθερη σκέψη, αλλά και τέθηκε ως πεδίο προς ρύθμιση λόγω της απειλής που αντιπροσώπευε για την τότε καθεστηκυία τάξη πραγμάτων. Παράλληλα, μεταβατικό σημείο από έναν «κοινόχρηστο», δημόσιο τρόπο ζωής σε μια ιδιωτικά περιορισμένη και εσωστρεφή «βίωση» θεωρείται ο 17ος αιώνας. Η αυξανόμενη διαθεσιμότητα και η ανάπτυξη μιας αγοράς για την πορνογραφία η οποία συμβαδίζει με την επέκταση μιας «κουλτούρας της εκτύπωσης» θεωρείται μέρος αυτής της αλλαγής, με κατ' εξοχήν παράδειγμα την ιδιωτική κατανάλωση του έντυπου υλικού για προσωπική ψυχαγωγία. Έτσι, τον 18ο αιώνα παρατηρείται μια γενικότερη τάση (επαν)ανακάλυψης της ευχαρίστησης ως πολύτιμο συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης εμπειρίας (Cook 2009: 453), και στα τέλη του μια έκρηξη λόγων, εικόνων και κειμένων γύρω από τη σεξουαλικότητα και το σεξ (Smith-Rosenberg 1982: 325). Είναι όμως στον 19ο αιώνα που η πορνογραφία αποκτά τη σημασία που έχει σήμερα και συνδέεται με τη ρύθμιση του «άσεμνου» (Hunt 1993: 12). Σε αυτή την περίοδο ξεκινά η «κλινικοποίηση» της κατανάλωσης πορνογραφίας και των επιπτώσεών της με την ισχυροποίηση του ιατρικού κατεστημένου και της γνώσης ως «απόλυτη αρχή». Πρόκειται ουσιαστικά για μια ιατρικοποίηση της σεξουαλικής επιθυμίας που μετουσιώνει εδώ τις κυρίαρχες τον προηγούμενο αιώνα αντιλήψεις ότι μέσω εκπαίδευσης τα παιδιά μπορούν να χαλιναγωγήσουν τις «άγριες εσωτερικές διαθέσεις» τους, διότι ο αυνανισμός θεωρείτο τότε κάτι επιζήμιο για το μυαλό, το σώμα και την κοινωνία (Darby 2003). Έτσι, η «ηθικολογική επίθεση» στην πορνογραφία κλιμακώνεται ως συντηρητικός λόγος, αλλά και με τις ρυθμίσεις που ακόμα χαρακτήριζαν τη διακίνηση σεξουαλικών κειμένων (Hunt 1993: 19). Πιο αναλυτικά, ήδη με την εξάπλωση της τυπογραφίας τον 19ο αιώνα, οι άνδρες των ανώτερων τάξεων αντιμετώπιζαν το «πρόβλημα» οι γυναίκες να αποκτήσουν πρόσβαση σε πορνογραφικά κείμενα ο σεξουαλικός χαρακτήρας των οποίων γινόταν όλο και πιο ρητός, εγκαταλείποντας την αρχική πολιτική χροιά (1993: 42). Αυτός ο κίνδυνος τους οδήγησε, σύμφωνα και με την περίφημη ορολογία του Γουώλτερ Κέντρικ (Kendrick, 1987), να περικλείσουν τα εν λόγω κείμενα σε «κλειστά μουσεία», να περιορίσουν δηλαδή την πρόσβασή τους στο κοινό των ανώτερων τάξεων το οποίο είχε ήδη «εκπαιδευθεί» στη χρήση τους. Έτσι, ενώ η πορνογραφία «άκμασε» τον 19ο αιώνα, αποτελούσε παράλληλα και ένα ταμπού, μια «βρώμικη» μορφή λόγου που είχε την ανάγκη ενός πατερναλιστικού κανονισμού από άτομα με «επαρκή ηθική και πνευματική ακεραιότητα» για να παραμείνουν ανεπηρέαστα από αυτή. Συνεπώς, η πορνογραφία με τον τρόπο που σχηματοποιήθηκε από τον πιο προηγούμενο αιώνα και μετά δεν σκόπευε να κατασκευάσει και να αναδείξει την ισότητα και τα «σημεία ισορροπίας», αλλά να αναδείξει και να ταυτιστεί με την ανισότητα. Είναι πάνω σε αυτή τη βάση που η Λυν Χαντ (Hunt) στην εξαιρετικά σημαντική ανάλυσή της επιχειρηματολογεί ότι η πορνογραφία αποτελεί, πάνω απ' όλα, ζήτημα ρύθμισης της πρόσβασης σε «ανάρμοστο» περιεχόμενο και, κατ' επέκταση, ρύθμιση της ίδιας της σεξουαλικότητας. Αν λοιπόν, όπως προαναφέρθηκε, το «πορνογραφικό» εννοιολογηθεί με τρόπο που δεν θα αποτελεί απλή μετωνυμία των εννοιών της αποκάλυψης, της σκληρότητας και της υπερβολής, αλλά συνδήλωση με συγκεκριμένες διαστάσεις και προεκτάσεις αναφορικά και με τον ανάρμοστο χαρακτήρα του, τότε χρειάζεται όχι τόσο μια κατά το δυνατόν ακριβής οροθέτηση της πορνογραφίας, αλλά ένας σαφής εντοπισμός του τι συνιστά εν τέλει μια «πορνογραφική λογική». Έτσι, θα μπορούσε να προκύψει μια κατά βάση διαφοροποιημένη, με συμπεριληπτικό προσανατολισμό, εννοιολόγηση του πορνογραφικού ως η «ρητή επίδειξη της σκληρής πραγματικότητας». Ο βασικός πυλώνας της εν λόγω προσέγγισης εδράζεται στο σκεπτικό ότι η πορνογραφική λογική συνίσταται, σε τελευταία ανάλυση, στην αποκάλυψη μιας υφιστάμενης τάξης πραγμάτων η οποία κατά μυωπικό τρόπο αποσιωπάται από τον δημόσιο λόγο. Άρα, ως πορνογραφικός πολιτικός λόγος θα μπορούσε να νοηθεί ο πολιτικός λόγος που είναι ουσιωδώς πορνογραφικός, με την έννοια της αποκάλυψης μιας ανάρμοστης και σκληρής κοινωνικής πραγματικότητας που υφίσταται μεν, αλλά δεν προκρίνεται στο δημόσιο προσκήνιο – όπως ακριβώς δηλαδή συμβαίνει με την πορνογραφική καταγραφή σεξουαλικών πράξεων και πρακτικών. Σε αυτή την κατηγορία εμπίπτουν κατά βάση οι καταφανώς διαφοροποιημένες από τον κυρίαρχο πολιτικό λόγο αναφορές με άξονα την σκληρή αποκάλυψη του ανάρμοστου, όπως για παράδειγμα έγινε και με την περίπτωση των δηλώσεων Έττινγκερ. Σημαίνει αυτό ότι κάθε πολιτική τοποθέτηση που αναδεικνύει αρνητικές πτυχές μιας δεδομένης κοινωνικής πραγματικότητας συνιστά και μια πορνογραφικού προσανατολισμού περιγραφή; Προφανώς όχι, αν και σε φιλοσοφικό επίπεδο μια τέτοια συζήτηση ίσως και να είναι ανοιχτή – συζήτηση όμως που ξεφεύγει από τα όρια της παρούσας προσέγγισης. Για να νοείται λοιπόν κάποιος πολιτικός λόγος ως πορνογραφικός πρέπει απαραίτητα να συνυπολογίζεται το πλαίσιο στο οποίο λαμβάνει χώρα κάθε φορά. Για παράδειγμα, σε μια κοινωνική πραγματικότητα όπου η αναπαραγωγή παρωχημένων στερεοτύπων έχει περιοριστεί και η σεξουαλικότητα γίνεται αντιληπτή και βιώνεται με όρους αυτονομίας σε όλα τα επίπεδα, η πορνογραφία θα είχε ενδεχομένως τον χαρακτήρα ενός χειραφετητικά προσανατολισμένου εκδημοκρατισμού της επιθυμίας και της απόλαυσης. Έτσι και στο επίπεδο του πολιτικού λόγου. Σε μια κοινωνική πραγματικότητα όπου οι εθνοφυλετικοί, κοινωνικοταξικοί και έμφυλοι διαχωρισμοί έχουν αμβλυνθεί σημαντικά, το αίσθημα γενικής ασφάλειας είναι διάχυτο και το επίπεδο διαβίωσης του συνόλου της κοινωνίας είναι αρκούντως ικανοποιητικό, κάθε οριακή δήλωση θα αποτελούσε ίσως πεδίο κριτικής επεξεργασίας και σχολιασμού. Όμως σε αυτή την καμπή της ύστερης νεωτερικότητας όπου οι προκλήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο είναι πολλαπλές και οι ανισότητες που βιώνονται όλο και εντείνονται, ο πολιτικός λόγος που εκφέρεται μπορεί πράγματι να ενέχει έναν πορνογραφικό προσανατολισμό στον βαθμό που, λανθασμένα ή ορθά, αναδεικνύει μια «πορνογραφία της κοινωνικής ζωής». Στον βαθμό δηλαδή που προκρίνει μια, παραφράζοντας και τη διάσημη προσέγγιση της Λίντα Γουίλλιαμς (Williams, 1989) για το σκληρό πορνό, φρενίτιδα της εξουσίας.
*Δημοσιεύτηκε στo "The Books' Journal" (Τεύχος 96).
